Albert Einstein

fizik, nisbiylik nazariyasining muallifi

Albert Eynshteyn (talaffuzi: Albert Eynshteyn; 14-mart 1879-yil — 18-aprel 1955-yil) — nemis va yahudiy fizik-nazariyotchisi, barcha zamonlarning eng buyuk va eng katta ta'sirga ega fizik olim.[1] Eynshteynning maktabda matematikadan imtihonlardan yiqilgani va ikkichi boʻlgani haqidagi asotirlar rost emas. Aslida u 12 yoshgacha matematika maktab kursini oʻrganib olgan, keyin ota-onasi unga boshqa, qiyinroq kitoblar berishgan.[2] 15 yoshida Einstein differensial va integral algebrani yaxshi bilar edi.[3] Uning matematikadan goʻyoki oqsaganini Robert Ripley 1935-yilgi gazeta maqolasi uchun toʻqib chiqargan.[2]

Albert Eynshteyn

Eynshteyn 1921-yilda
Tavalludi 14-mart 1879-yil
Ulm, Württemberg qirolligi, Germaniya imperiyasi
Vafoti 18-aprel 1955-yil(1955-04-18)
(76 yoshda)
Princeton, New Jersey, AQSh
Istiqomat joylari Germaniya, Italiya, Shveytsariya, AQSH
Fuqaroligi Olmoniya bayrogʻi Germaniya (1879-96, 1914-33)
Shveytsariya bayrogʻi Shveysariya (1901-55)
AQSH bayrogʻi AQSh (1940-55)
Sohasi Fizika
Taʼlimi ETH Zürich
Akademik rahbarlari Alfred Kleiner
Mashhur ishlari Umumiy nisbiylik nazariyasi
Xususiy nisbiylik nazariyasi
Brown harakati
Fotoelektrik effekt
Massa-energiya ayniyati
Eynshteyn maydon ayniyatlari
Bose–Eynshteyn statistikasi
Mukofotlari Fizikadan Nobel mukofoti (1921)
Copley medali (1925)
Max Planck medali (1929)

U nisbiylik nazariyasi asoschisi, maydon kvant nazariyasi va statistik fizika asoschilaridan biri. Nisbiylik va kvant mexanikasi zamonaviy fizikaning ikkita ustunidir. Uning nisbiylik nazariyasidan kelib chiqqan E=mc2 Massa-energiya ekvivalenti formulasi "dunyodagi eng mashhur tenglama" deb nomlangan.

Syurix politexnikumini tugatgan. Syurix universiteti (1909) va Berlin universiteti Bavariya Fanlar akademiyasi fizika instituti direktori (1914-1933). 1933-yildan to umrining oxirigacha AQShdagi Princeton universitetida ishlagan.

Ilmiy ishlari asosan nisbiylik nazariyasiga doir. Einstein massa va energiyaning oʻzaro bogʻliqligi qonunini kashf qilgan (1905). Maydon kvant nazariyasining yaratilishida Einsteinning hissasi juda katta. Yorugʻlik nurlanishini yorugʻlik kvantlari yoki fotonlar oqimidan iborat, deb hisoblab, yorugʻlik nurlanishining diskretligi, kvant strukturaga ega ekanligi haqidagi tasavvurni fanga kiritgan, Broun harakatining molekulyarstatistik nazariyasini rivojlantirgan (1905), fotonni nazariy jihatdan kashf qilgan. Kvant nazariya asosida temperatura pasayishi bilan qattiq jism issiqlik sigʻimining kamayishini (1907), muvozanatli nurlanish energiyasining fluktuatsiyasini birinchi marta koʻrib chiqqan (1909); fotoeffektiv, flyuoressensiya uchun Stoks qoidasini, fitoionlanish va boshqalarni tushuntirib bergan (1912), fotokimyoning asosiy qonuni (Eynshteyn qonuni) ni ochgan (1912), nurlanish uchun korpuskulyar-toʻlqin dualizm, induksiyalangan (majburiy) nurlanish hodisasini oldindan aytib bergan (1916). Eynshteyn jismlar magnitlanganda mexanik momenti oʻzgarishi hodisasini bashorat qilgan va tajribada koʻrsatgan (niderland fizigi V. de Xaaz bilan hamkorlikda, 1915). Einstein gravitatsion toʻlqinlar haqida postulat qabul qilib (1916), gravitatsion nurlanish quvvati formulasini keltirib chiqargan (1918). Buton spinli zarralarning kvant statistikasi (Boze — Eynshteyn statistikasi)ni yaratgan (1924—25). 1933-yildan kosmologiya va maydonning yagona nazariyasi bilan shugʻullangan. Einstein ijtimoiysiyosiy voqealarni ham kuzatib borgan. U urush va fashizmga qarshi chiqqan. Einstein 1940-yilda fashistlar Germaniyasida yadro quroli borligi toʻgʻrisida AQSH prezidenti F. Ruzveltga xat yozdi. U yadro qurolining qoʻllanilishiga qarshi boʻlgan. Davriy jadvaldagi sintetik elementlardan biri "Eynshteynium: lot. Eynshteynium" uning sharafiga nomlangan. Einsteinning ilmiy ishlari hozirgi zamon fizikasining rivojlanishida muhim ahamiyatga ega boʻldi. Nobel mukofoti laureati (1921).

Hayoti va Kariyerasi tahrir

Yoshligi va ta'limi tahrir

Albert Eynshteyn 1879-yilning 14-martida Germaniya imperiyasining Württemberg qirolligidagi Ulm shahrida dunyoga kelgan.[1][4][5] Otasi — Hermann Eynshteyn, sotuvchi va muhandis boʻlgan. Onasi — Pauline Koch. 1880-yilda oila München shahriga koʻchib oʻtadi. U yerda Eynshteynning otasi va uning amakisi Jakob o'zgarmas tokka asoslangan elektr qurilmalari ishlab chiqaruvchi „Elektrotechnische Fabrik J. Eynshteyn & Cie“ nomli shirkatga asos solishdi.[1]

Albert besh yoshligida München shahridagi katolik boshlangʻich maktabida oʻqishni boshlab, u yerda uch yil taʼlim oldi.

 
Albert Eynshteyn uch yoshligida (1882)

Sakkiz yoshida Luitpold-Gymnasium (hozirgi Albert-Eynshteyn-Gymnasium) da oʻqiy boshladi. Bu yerda u yetti yildan so’ng Germaniya imperiyasini tark etkunga qadar, mukammal boshlang’ich va o’rta ta’limni o’qiydi. 1894-yilda, Herman va Jakobning kompaniyasi Myunhenning elektr ta’minoti tenderida mag’lub bo’ladi, bunga sabab qilib, ularning qurilmalari o’zgarmas tok standartidan mahsuldorligi yuqoriroq o’zgaruvchan tok standartiga o’tishdagi yetishmovchilik ko’rsatiladi. Mag’lubiyat Myunhendagi fabrikani sotishga undaydi. Ish ilinjida Eynshteyn oilasi Italiyaga dastlab Milanga, bir necha oydan so’ng Paviyaga (Pavia) ko’chadi. Paviyada Eynshteynlar Ugo Foskolo, Kontardo Ferrini va Ada Negrilar (Ugo Foscolo, Contardo Ferrini and Ada Negri) bir necha bor yashagan Kornazzani Plazasiga (Palazzo Cornazzani) joylashishadi. Oila Paviyaga ko’chib ko’tgandan keyin, Albert 15 yoshgacha Luitpold Gimnaziyasida tahsilni yakunlash uchun qoladi. Uning otasi uni elektr muhandisi bo’lishga undashda davom etardi lekin Eynshteyn boshliqlar bilan janjallashar va maktabning qonunlari va o’qitish metodikasidan norozi edi. U keyinchalik ­­o’rganish ruhiyati va kreativ fikrlash qat’iy eslab o’rganish metodikasiga olib kelganini yozadi. 1894-yil dekabr oyining oxirida, shifokorlar qo’lyozmalari orqali maktabni ishontirgan xolatda ketishga yo’l qo’yishlariga ko’ndiradi va Italiyaga, Paviyadagi oilasiga qo’shilish uchun yo’l oladi. U Italiyadagi vaqtida “'Efirning Magnetik maydondagi holatlari tekshiruvi” nomi ostida kichik ilmiy ish yozadi.

Albert matematikadan o’z tengdoshlaridan bir necha yilga ilgarilagan xolda, matematika va fizikada kichik yoshidan katta bilimlarni egallaydi. U 12 yoshida bir yozning o’zida Yevklid geometriyasini mustaqil ravishda o’rganib chiqadi. Shuningdek u 12 yoshida Pifagor teoremasiga o’zining mustaqil kashf etgan isbotini ham taqdim etadi. 12 yoshli Eynshteyn bilan ishlagan oilaviy o’qituvchi Maks Talmud Eynshteynga geometriya kitobini bergandan qisqa vaqt o’tib bunday degan edi: “Eynshteyn butun kitobni ishladi. U Oliy matematikada fidoyi bo’ldi. Keyinchalik uning matematikada bilimlari shu qadar yuksak bo’ldiki, unga yetolmay qoldim”. Uning geometriya va algebraga bo’lgan 12 yoshida tug’ilgan ishtiyoqi tabiatni “matematik struktura”da tushunishga undadi.  U 12 yoshida hisob ilmida o’zini o’zi o’qtishni boshladi va o’zining aytishi bo’yicha 14 yoshga yetganda Integral va Hosila hisob-kitobini mukammal egalladi.

 
Yosh Albert Eynshteyn (1894)

13 yoshga yetganda uning falsafa va musiqaga bo’lgan qiziqishi jiddiylashdi va Kantning "Aniq sabablarning tanqidi" maqolasi bilan tanishdi. Kant uning sevimli filosofiga aylandi va uning o’qituvchisining ta'kidlashicha: “O’sha yoshda, u endigina 13 yoshda edi, oddiy odamlar uchun tushunarsiz bo’lgan Kantning ishlari u uchun aniq-ravshanligi bilinib turar edi".

1895-yil, 16 yoshida, Eynshteyn Zurich (o'zb.Tyurix)dagi Shveytsariya Federal Politexnika maktabiga kirish imtihonlarini topshiradi. U umumiy qismda imtihon talablariga javob bera olmadi ammo fizika va matematikada alohida ajralib chiqdi. Politexnik maktabdagi asosiy shaxs tavsiyasiga binoan Shvetsariya, Araudagi Argovian maxsus maktabida (gimnaziyasida) 1895-1896-yillarda o’rta ta’limni yakunlash maqsadida ta'lim oldi. U Jost Vintelerning oilasida vaqtinchalik turish mobaynida Vintelerning qizi Mariyaga ko’ngil qo’yadi. Keyinchalik Albertning opasi Maja yoxud Maya Vintelerning o’gli Pauga turmushga chiqadi. 1896-yil yanvarda otasining roziligi bilan harbiy xizmatdan qochish maqsadida Germaniyaning Vurttemberg qirolligi fuqaroligidan voz kechadi. 1896-yil sentabrda Shveytsariya milliy testidan asosan yaxshi baholar bilan o’tadi, ayniqsa matematika va fizika fanlaridan birdan oltigacha baholash tizimida eng yuqori olti ballni qo'lga kiritadi. 17 yoshida Federal politexnika maktabiga 4 yillik matematika va fizika kurslariga ro’yhatdan o’tadi. Bir yosh katta Mariya Vinteler esa Shvetsariyaning Olsbergiga o’qitish lavozimiga ko’chib o’tadi.

Albertning kelajakdagi xotini, 20 yoshli Meva Marich ismli serb ham o’sha yili politexnika maktabiga yozilgan edi. U matematika va fizika sohasida diplom ishi uchun o’qiyotgan 6 kishi orasida yagona ayol edi. Ortda qolgan bir necha yil davomida Eynshteyn va Marichning oralaridagi do’stlik romantika bilan boyidi va ular hisobsiz vaqtlarini birga kitob o’qish, muhokama qilishga, ikkovlari ham qiziqqan fizika qo’shimcha darslariga borishga sarfladilar. Eynshteyn o’z xatlarida o’zining ta’lim jarayonini Marich bilan bir qatorda ko’rishini yozadi. 1900-yilda Albert Federal o’qitish diplomi bilan mukofotlandi. Ko'p yillar davomida guvohlarning dalillari va bir nechta maktublar mavjud bo'lib, Marich 1905-yilgi muhim maqolalaridan oldin, Annus Mirabilis maqolalari deb nomlanadi, Eynshteyn bilan hamkorlik qilgan bo'lishi mumkin va ular izlanishlari davomida ba'zi tushunchalarni birgalikda ishlab chiqdilar, ammo bu masalani o'rgangan ba'zi fizika tarixchilari Marich bu loyihaga biron bir muhim hissa qo'shgan degan fikrga qarshi.

Turmushi va bolalari tahrir

Eynshteyn va Marich o'rtasidagi dastlabki yozishmalar 1987-yilda topilgan va nashr etilgan, bu er-xotinning 1902-yil boshida Novi Sadda tug'ilgan "Lizerl" ismli qizi borligini aniqladi, u yerda Marich ota-onasi bilan birga edi. Marich Shveytsariyaga asl ismi va taqdiri noma’lim bo’lgan farzandisiz qaytdi. Eynshteynning 1903-yil sentabridagi maktubi mazmuni shuni ko‘rsatadiki, qiz bola asrab olishga topshirilgan yoki go‘dakligida qizamiqdan vafot etgan.

 
Albert Eynshteyn va uning rafiqasi Mileva Marich

Eynshteyn va Marich 1903-yil yanvar oyida turmush qurishdi. 1904-yil may oyida ularning o'g'li Hans Albert Eynshteyn Shveytsariyaning Bern shahrida dunyoga kelgan . Ularning o'g'li Eduard 1910-yil iyul oyida Tyurixda tug'ildi. Er-xotin 1914-yil aprel oyida Berlinga ko'chib o'tishdi, lekin Marich o'g'illari bilan Tyurixga qaytib kelishdi. Ular avval jiddiy romantik munosabatda bo’lishganiga qaramay, amakivachchasi Elza Lovenzal Eynshteynning diqqat-e’tibori markazida bo’lib qoldi. Elza uning ona tomondan birinchi, ota tomondan ikkinchi amakivachchasi edi. Eynshteyn va Marich 1919-yil 14-fevralda besh yil alohida yashashlardan so’ng, ajrashishdi. Ajrashish bo'yicha kelishuvning bir qismi sifatida Eynshteyn Marichga kelajakda olishi mumkin bo’lgan har qanday Nobel mukofoti mablag’ini berishga kelishdi.

2015-yilda oshkor qilingan maktublarida Eynshteyn oʻzining ilk muhabbati Mari Vintelerga nikohi va unga nisbatan kuchli his-tuygʻulari haqida yozgan. U 1910-yilda xotini ikkinchi farzandiga homilador bo'lganida shunday deb yozgan edi: "Men har daqiqada siz haqingizda chin yurakdan muhabbat bilan o'ylayman va faqat erkak kishi bo’la oladigan baxtsizlikni xis qilaman". U Mariga bo'lgan sevgisini yo’llashda "adashgan sevgi" va "o'tkazib yuborilgan hayot" haqida gapirdi.

Eynshteyn 1912-yildan buyon Elsa bilan munosabatda bo’lib, 1919-yilda u bilan turmush qurdi. Ular 1933-yilda Qoʻshma Shtatlarga ko’chib o’tishdi. Elzaga 1935-yilda yurak va buyrak muammolari tashxisi qoʻyilgan va 1936-yil dekabrda vafot etgan.

1923-yilda Eynshteyn yaqin do'sti Xans Muxsamning jiyani Betti Neyman ismli kotibani sevib qoladi. 2006-yilda Quddusdagi Ibroniy universiteti tomonidan chop etilgan maktublar jildida Eynshteyn oltita ayolni, jumladan Margaret Lebah(sariq sochli avstriyalik), Estella Katzenellenbogenni (gul bisnesining boy egasi), Toni Mendel (badavlat yahudiy bevasi) va Ethel Michanowski (Berlinlik sotsialist)lar sanab o’tilgan. Uning ta’kidlashicha Eynshteyn Elza bilan turmush qurgan bir vaqtda bu ayollar bilan birgalikda vaqt o’tkazgan va sovg’alar qabul qilgan. Keyinchalik, ikkinchi xotini Elza vafotidan so'ng, Eynshteyn Margarita Konenkova bilan qisqa vaqt munosabatda bo'ldi. Konenkova rus haykaltaroshi Sergey Konenkovga uylangan rus josusi edi (Sergey Konenkov Prinstondagi ilg'or tadqiqotlar institutida Eynshteynning bronza byustini yaratgan ).

Eynshteynning o'g'li Eduard 20 yoshida kasal bo'lib qolgan, unga shizofreniya tashxisi qo'yilgan. Uning onasi unga g'amxo'rlik qildi va u ham bir necha davrlar boshpanalarga topshirildi, nihoyat, uning o'limidan so'ng , Tyurixdagi Psixiatriya universiteti kasalxonasiga doimiy ravishda Burghölzliga topshirildi.

Patent ofisi tahrir

1900-yilda o'qishni tugatgandan so'ng, Eynshteyn deyarli ikki yil davomida o'qituvchilik qilish uchun yer izladi. U 1901-yil fevral oyida Shveytsariya fuqaroligiga qabul qilindi, ammo tibbiy sabablarga ko'ra harbiy xizmatga chaqirilmadi. Marsel Grossmanning otasi yordamida u Bernda Shveytsariya Patent idorasida imtihonchi yordamchisi – III darajali ishga joylashdi .

 
Eynshteynning patent ofisidagi davrlari

Eynshteyn turli xil qurilmalar, jumladan, shag'al saralash mashinasi va elektromexanik yozuv mashinkasi uchun patent arizalarini baholadi.  1903-yilda uning Shveytsariya Patent idorasidagi lavozimi doimiy bo'lib qoldi, garchi u "mashina texnologiyasini to'liq o'zlashtirmagunicha" lavozimga ko'tarilgan bo'lsa ham.

Patent ofisidagi uning ko’p ishlari elektr signallarining uzatilishi va vaqtning elektr-mexanik sinxronlashishiga oid savollar bilan kechadi. Bu haqida ko’p o’y-fikrlar Eynshteynda yorug’likning tabiati va fazo va vaqt o’rtasidagi o’zaro birlamchi bo’gliqlik xaqidagi tub xulosalarni tug’dirdi.

Bernda uchrashgan bir necha do'stlari bilan Eynshteyn 1902-yilda fan va falsafani muhokama qilish uchun muntazam ravishda yig'iladigan "Olimpiya Akademiyasi" deb nomlangan kichik muhokama guruhini ochdi. Ba'zan ularga diqqat bilan tinglovchi ammo muhokamalarga qo’shilmaydigan Mileva ham qatnashib turar edi. Ularning mavzulari Eynshteynning ilmiy va falsafiy dunyoqarashiga katta taʼsir qilgan Genri Puankare, Ernest Max va David Humening asarlarini oʻz ichiga olgan.

Birinchi ilmiy maqolasi tahrir

 
Eynshteynning doktorlik dessertatsiyasining muqova qismi (1905)

1900-yilda Eynshteynning “Kapilyarlik hodisalaridan xulosalar” nomli maqolasi "Annalen der Physik" jurnalida chop etildi . 1905-yil 30-aprelda Eynshteyn oʻzining “Molekulyar oʻlchamlarning yangi aniqlanishi”  mavzusida o’z dissertatsiyasini Alfred Kleyner bilan proforma maslahatchisi sifatida yakunladi. Uning dissertatsiyasi 1905-yil iyulida qabul qilingan va Eynshteynga 1906-yil 15-yanvarda fan nomzodi ilmiy darajasi berilgan.

1905-yil Eynshteyn uchun misli ko’rilmagan darajada ajoyib yil bo’ldi va uning buyuk 4 ta buyuk maqolalari chop etildi. Bular fotoeffekt, Brown harakati, maxsus nisbiylik nazariyasi va massa va energiya ekvivalentligi. Yuqoridagi maqolalar unga 26 yoshida ilm olamida shuhrat olib keldi.

Akademik martaba tahrir

1908-yilda, Eynshteyn Bern universitetida olim va leksiya oʻqituvchisi etib tayinlandi . Keyingi yili, u Tyurix universitetida elektrodinamika va Nisbiylik prinsipi bo'yicha ma'ruza qilganidan so'ng, Alfred Kleyner uni nazariy fizika bo'yicha yangi tashkil etilgan fakultet uchun professorlikka tavsiya qildi. Eynshteyn 1909-yilda dotsent etib tayinlandi.

Eynshteyn 1911-yil aprel oyida Pragadagi Charlz-Ferdinand nomidagi Germaniya universitetida to'liq professorga aylandi va buning uchun u Avstriya-Vengriya imperiyasida Avstriya fuqaroligini qabul qildi. Pragada boʻlgan davrida u 11 ta ilmiy ish yozgan, ulardan beshtasi radiatsiya matematikasi va qattiq jismlarning kvant nazariyasi boʻyicha.

 
Olimpia akademiyasi asoschilari: Conrad Habicht, Maurice, Albert Eynshteyn

1912-yil iyul oyida u Tyurixdagi o'zi tamomlagan universitetiga qaytib keldi. 1912-yildan 1914-yilgacha u ETH Tyurixda nazariy fizika professori bo'lib, u yerda analitik mexanika va termodinamikadan dars bergan. Shuningdek, u matematik va do'sti Marsel Grossmann bilan birga doimiy mexanika, issiqlikning molekulyar nazariyasi va tortishish muammosini o'rgangan.

1914-yil oktabr oyida “To‘qson uchlar manifesti” nashr etildi. U birinchi jahon urushi davrida Germaniyaning militarizmi va mavqeyini ko’taradigan ko‘plab taniqli nemis ziyolilari tomonidan imzolangan hujjat bo’lib Eynshteyn uning mazmunini inkor etgan kam sonli nemis ziyolilaridan biri edi va tinchlik ruhidagi "Yevropaliklarga manifest" ni imzoladilar.

1913-yil bahorida Eynshteyn Berlinga ko'chib o'tishni taklif qilindi, shuningdek unga Prussiya Fanlar akademiyasiga a'zo bo'lish va Berlin universiteti professori bo'lish taklifi kiritildi, bu unga o’ziga xos tadqiqotlarga e'tibor qaratish imkonini berdi. 1913-yil 3-iyulda Berlindagi Prussiya Fanlar akademiyasining aʼzosi boʻldi. Maks Plank va Valter Nernst keyingi hafta Tyurixda uni akademiyaga kirishga ko'ndirish uchun uchrashdilar va qo'shimcha ravishda unga yaqinda tashkil etiladigan Kayzer Vilgelm nomidagi fizika institutida direktor lavozimini taklif qildilar. Akademiyaga aʼzolik Gamboltdagi Berlin universitetida ish haqi va oʻqituvchilik majburiyatlarisiz professorlikni oʻz ichiga oladi. 24-iyulda u rasman akademiyaga saylandi va keyingi yili Berlinga ko'chib o'tdi. Uning Berlinga ko'chib o'tish qaroriga, shuningdek, ishqiy munosabatda bo'lgan amakivachchasi Elzaning yonida yashash imkoniyati ham ta'sir ko'rsatdi. Eynshteyn 1914-yil 1-aprelda Dahlemdagi kvartirasiga koʻchib oʻtgandan soʻng, akademiyada va Berlin universitetida oʻz lavozimini egalladi. Oʻsha yili Birinchi jahon urushi boshlanishi bilan Kayzer Vilgelm nomidagi fizika instituti uchun reja ham qoldirildi. Institut 1917-yil 1-oktyabrda tashkil etilgan bo'lib, uning direktori Eynshteyn edi. 1916-yilda Eynshteyn Germaniya fizika jamiyati prezidenti etib saylandi (1916–1918).

1911-yilda Eynshteyn o'zining 1907-yildagi ekvivalentlik printsipidan foydalanib, boshqa yulduzdan yorug'likning Quyoshning tortishish kuchi bilan og'ishini hisobladi. 1913-yilda Eynshteyn tortishish maydonini ifodalash uchun fazo-vaqt egriligidan foydalanib, bu hisob-kitoblarni takomillashtirdi. 1915-yilning kuziga kelib, u o’zining umumiy nisbiylik nazariyasini yakunladi. 1919-yil 29-mayda uning egilish haqidagi nazariyasi Sir Artur Eddington tomonidan quyosh tutilishi davomida tasdiqlandi. Ushbu kuzatishlar xalqaro ommaviy axborot vositalarida e'lon qilindi va Eynshteynni dunyoga mashhur qildi. 1919-yil 7-noyabrda Britaniyaning yetakchi gazetasi The Times banner sarlavhasini chop etdi: "Ilm-fandagi inqilob - koinotning yangi nazariyasi - Nyuton g'oyalari ag'darildi".

1920-yilda u Niderlandiya Qirollik san'at va fanlar akademiyasining xorijiy a'zosi bo'ldi. 1922-yilda u "nazariy fizikadagi xizmatlari va ayniqsa, fotoelektr effekti qonunini kashf etgani uchun" fizika bo'yicha 1921-yilgi Nobel mukofotiga sazovor bo'ldi . 

Eynshteyn 1933-yil mart oyida Prussiya akademiyasidan iste'foga chiqdi. Eynshteynning Berlindagi ilmiy yutuqlari orasida umumiy nisbiylik nazariyasini tugatish, Eynshteyn de Xaaz effektini isbotlash, nurlanishning kvant nazariyasiga hissa qo'shish va Boze Eynshteyn statistikasi kiradi.

1921-1922: Chet elga sayohat

Eynshteyn birinchi marta 1921-yil 2-aprelda Nyu-York shahriga tashrif buyurdi, u yerda uni shahar meri Jon Frensis Xilan rasmiy kutib oldi, keyin uch haftalik ma'ruzalar va ziyofatlar bo'ldi. U Kolumbiya universiteti va Prinston universitetlarida bir nechta ma'ruzalar o'qishni davom ettirdi va Vashingtonda Milliy fanlar akademiyasi vakillari bilan Oq Uyga tashrifi chog’ida ko’rishdi. Yevropaga qaytib kelgach, u Londonda ingliz davlat arbobi va faylasufi Viscount Haldenning mehmoni bo‘ldi, u yerda bir qancha taniqli ilmiy, intellektual va siyosiy arboblar bilan uchrashdi va London Qirollik kollejida ma’ruza o‘qidi.

U, shuningdek, 1921-yil iyul oyida "AQSh haqidagi birinchi taassurotim" inshosini nashr etdi, unda u amerikaliklarning ba'zi xususiyatlarini qisqacha tasvirlashga harakat qildi, xuddi Amerikada Demokratiya (1835) da o'z taassurotlarini nashr etgan Aleksis de Tokvil kabi. Oʻzining baʼzi kuzatishlariga koʻra, Eynshteyn aniq hayratda qoldi: “Mehmonni hayratga soladigan narsa bu quvonchli, hayotga ijobiy munosabatdir... Amerikaliklar doʻstona, oʻziga ishongan, optimist va hasad qilmaydi”.

1922-yilda uning sayohatlari uni Osiyoga, keyin esa Falastinga olib bordi, olti oylik ekskursiya va nutq safari doirasida u Singapur, Seylon Dominioni va Yaponiyaga tashrif buyurdi va u yerda minglab yaponlarga bir qator ma'ruzalar o'qidi. Birinchi ommaviy ma'ruzasidan so'ng u imperator va uning ayoli bilan imperator saroyida uchrashdi, u yerga minglab odamlar tomosha qilish uchun kelishdi. O‘g‘illariga yo‘llagan maktubida u yaponiyaliklar haqidagi taassurotini kamtarin, aqlli, e’tiborli va san’atga chinakam tuyg‘usi borligini ta’riflagan. Oʻzining 1922–1923-yillarda Osiyoga qilgan sayohati kundaliklarida u 2018-yilda qayta kashf etilgan ksenofobik va irqchilik hukmlari sifatida taʼriflangan xitoy, yapon va hind xalqlari haqida baʼzi fikrlarini bildiradi.

Eynshteyn Uzoq Sharqqa qilgan sayohati tufayli 1922-yil dekabrida Stokgolmdagi fizika boʻyicha Nobel mukofotini topshirish marosimida shaxsan oʻzi qabul qila olmadi. Uning oʻrniga nemis diplomati ziyofatda nutq soʻzladi va u Eynshteynni nafaqat ulugʻlovchi sifatida maqtadi balki xalqaro tinchlikparvar va faol sifatida ham.

Qaytish safarida u 12 kun davomida Falastinni ziyorat qildi, bu mintaqaga yagona tashrifi edi. U Britaniya oliy komissari ser Gerbert Samuelning uyiga yetib kelganida, uni fizik emas, balki davlat rahbari sifatida kutib olishdi . Bir marta qabul paytida uni ko'rishni va eshitishni istagan odamlar binoga bostirib kirishdi. Eynshteynning tinglovchilar bilan suhbatida u yahudiylar dunyoda kuch sifatida e'tirof etila boshlaganidan xursandligini bildirdi.

Eynshteyn 1923-yilda ikki hafta davomida Ispaniyaga tashrif buyurdi va u yerda Santyago Ramon Kaxal bilan qisqacha uchrashdi va qirol Alfonso XIIIdan unga Ispaniya Fanlar akademiyasining a'zosi degan diplom oldi.

Albert Eynshteyn 1922-yildan 1932-yilgacha a'zo bo'lgan Xalqaro intellektual hamkorlik qo'mitasining ( Millatlar Ligasi ) sessiyasida Jenevada Millatlar Ligasining Intellektual hamkorlik bo'yicha xalqaro qo'mitasining a'zosi edi (1923-1924-yillarda bir necha oylik tanaffus bilan), olimlar, tadqiqotchilar, oʻqituvchilar, sanʼatkorlar va ziyolilar o'rtasida xalqaro almashinuvni rivojlantirish uchun yaratilgan tizim. Dastlab Shveytsariya delegati sifatida xizmat qilishi rejalashtirilgan Bosh kotib Erik Drummondni katolik faollari Oskar Xelecki va Juzeppe Motta uning oʻrniga nemis delegati boʻlishga koʻndirishdi va shu bilan Gonzague de Reynoldga an'anaviy katolik qadriyatlarini targ'ib qilganidan Shveytsariya oʻrnini egallashga imkon berdi. Eynshteynning sobiq fizika professori Hendrik Lorentz va polshalik kimyogari Mari Kyuri ham qoʻmita aʼzolari edi.

1925: Janubiy Amerikaga tashrif

1925-yil mart va aprel oylarida Eynshteyn Janubiy Amerikaga tashrif buyurdi va u yerda bir oy Argentinada, bir hafta Urugvayda va bir hafta Braziliyada, Rio-de-Janeyroda bo'ldi. Jorde Duclout va Mauricio Nirenstein tomonidan bir qancha Argentinalik olimlar, jumladan, Xulio Rey Pastor, Yakob Laub va Leopoldo Lugones koʻmagida Eynshteyn Janubiy Amerikaga keldi. Argentina-Germaniya madaniyat institutining kichikroq hissasi bilan Eynshteyn va uning rafiqasi tashrifi birinchi navbatda Buenos-Ayres universiteti kengashi va Asociación Hebraica Argentina tomonidan moliyalashtirildi (Argentina Ibrani Assotsiatsiyasi).

1930–1931: AQShga sayohat

1930-yil dekabr oyida Eynshteyn Kaliforniya texnologiya institutida tadqiqotchi sifatida ikki oylik ishchi tashrif sifatida Amerikaga ikkinchi marta tashrif buyurdi. AQShga birinchi safari chog'ida milliy e'tiborga sazovor bo'lganidan so'ng, u va uning tashkilotchilari shaxsiy hayotini himoya qilishni maqsad qilgan. Telegrammalar va mukofotlarni olish yoki omma oldida chiqish taklifi bilan to'lib-toshgan bo'lsa-da, u barchasini rad etdi.

Nyu-York shahriga kelganidan so'ng, Eynshteynni turli joylar va tadbirlarga, jumladan, Chinatownga olib borishdi, The New York Times muharrirlari bilan tushlik qilishdi va Metropolitan Operada Karmenning spektaklini tomosha qilishdi. Keyingi kunlarda unga shahar meri Jimmi Uoker tomonidan shahar kalitlari topshirildi va Kolumbiya universiteti prezidenti bilan uchrashdi, u Eynshteynni "aqlning hukmron monarxi" deb ta'rifladi. Nyu-Yorkning Riverside cherkovi pastori Garri Emerson Fosdik Eynshteynga cherkov boʻylab ekskursiya qildi va unga kiraverishda turgan cherkov Eynshteyn yasagan toʻliq oʻlchamdagi haykalni koʻrsatdi. Shuningdek, Nyu-Yorkda boʻlgan vaqtida u Hanukka bayrami paytida Madison Square Gardenda 15 000 kishilik olomonga qoʻshildi.

 
Albert Eynshteyn va Charlie Chaplin City Lights primyerasida, 1931

Eynshteyn Kaliforniyaga safar qildi va u yerda Caltech prezidenti va Nobel mukofoti sovrindori Robert A. Millikan bilan uchrashdi. Uning Millikan bilan do'stligi "noqulay" edi, chunki Millikan "vatanparvar militarizmga moyil edi", bu yerda Eynshteyn aniq pasifist edi. Kaltekning shogirdlariga murojaati chogʻida Eynshteyn ilm-fan koʻpincha foydadan koʻra koʻproq zarar keltirishga moyil ekanligini taʼkidladi.

Urushdan nafratlanish Eynshteynni yozuvchi Apton Sinkler va kino yulduzi Charlie Chaplin bilan do'stlashishga ham olib keldi, ikkalasi ham tinchliksevarligi bilan ajralib turadi. "Universal Studios" rahbari Karl Laemmle Eynshteynga o'z studiyasiga sayohat uyushtirdi va uni Chaplin bilan tanishtirdi. Chaplin Eynshteyn va uning rafiqasi Elzani uyiga kechki ovqatga taklif qilish bilan bir zumda munosabatda bo'lishdi. Chaplinning so'zlariga ko'ra, Eynshteynning tashqi qiyofasi, xotirjam va muloyim, "yuqori hissiy temperament"ni yashirgandek tuyuladi, bu uning "g'ayrioddiy intellektual energiyasi" dan kelib chiqadi.

Chaplinning "Shahar chiroqlari" filmi bir necha kundan keyin Hollywoodda premyerasi bo'lishi kerak edi va Chaplin Eynshteyn va Elzani o'zining maxsus mehmonlari sifatida ishtirok etishga taklif qildi. Eynshteynning tarjimai holi Valter Isaakson buni "mashhurlikning yangi davridagi eng esda qolarli sahnalardan biri" deb ta'riflagan. Chaplin Berlinga keyingi safari chogʻida Eynshteynning uyiga tashrif buyurdi va oʻzining “kamtarona kichkina kvartirasi” va nazariyasini yozishni boshlagan pianinosini esladi. Chaplin buni "ehtimol, natsistlar tomonidan o'tin sifatida ishlatilgan" deb taxmin qildi.

1933-yil: AQShga emigratsiya

 
Eynshteyn "tinchlik" qanotlarini tashlaganidan keyin olingan multfilm.

1933-yil fevral oyida AQShga tashrifi chog'ida Eynshteyn Germaniyaning yangi kansleri Adolf Hitler davrida natsistlarning hokimiyat tepasiga kelishi bilan Germaniyaga qaytib kelolmasligini bildi.

1933-yil boshida Amerika universitetlarida o'qiyotganda u Pasadenadagi Kaliforniya Texnologiya Institutida uchinchi ikki oylik tashrif professori lavozimini egalladi. 1933-yil fevral va mart oylarida Gestapo uning oilasining Berlindagi kvartirasiga bir necha bor bostirib kirdi. U va uning rafiqasi Elza mart oyida Yevropaga qaytib kelishdi va safar davomida ular Germaniya Reyxstagi 23-martda Gitler hukumatini de-fakto huquqiy diktaturaga aylantirib, faollashtirish toʻgʻrisidagi qonunni qabul qilganini va ular bu yerda boʻlmasliklarini bilib olishdi. Ular Berlinga borishi mumkin edi. Keyinchalik ular kottejlari fashistlar tomonidan bostirib kirilganini va Eynshteynning shaxsiy yelkanli qayig'i musodara qilinganini eshitdilar. Antverpenga qo'nayotganda, Belgiya 28-mart kuni Eynshteyn zudlik bilan Germaniya konsulligiga borib, pasportini topshirib, Germaniya fuqaroligidan rasman voz kechdi. Keyinchalik fashistlar uning qayigʻini sotib, yozgi uyini Gitler yoshlari lageriga aylantirdilar.

Qochqin maqomi

1933-yil aprelida Eynshteyn yangi nemis hukumati yahudiylarga har qanday rasmiy lavozimlarni, jumladan, universitetlarda dars berishni taqiqlovchi qonunlar qabul qilganini bilib oldi. Tarixchi Jerald Xolton “hamkasblari tomonidan deyarli hech qanday norozilik bildirilmagani holda minglab yahudiy olimlari to'satdan universitetdagi lavozimlaridan voz kechishga majbur bo'lganliklari" va ularning nomlari o'zlari ishlagan muassasalar ro'yxatidan olib tashlanganini tasvirlaydi.

Bir oy o'tgach, Eynshteynning asarlari fashistlarning kitoblarini yoqib yuborishda nemis talabalar ittifoqi tomonidan nishonga olingan asarlar qatoriga kirdi, natsistlarning targ'ibot vaziri Jozef Gebbels "Yahudiy ziyoliligi o'ldi" deb e'lon qildi. Bir nemis jurnali uni dushmanlar ro'yxatiga kiritdi. Nemis rejimi "hali osilgani yo'q" iborasi bilan uning boshiga 5000 dollar mukofot taklif qildi. Eynshteyn Germaniyadan Angliyaga hijrat qilgan fizik va do'sti Maks Bornga yozgan keyingi maktubida shunday deb yozgan edi: "... Tan olishim kerakki, ularning shafqatsizligi va qo'rqoqlik darajasi ajablanib bo'ldi". AQShga ko'chib o'tib, u kitoblarni yoqishni "xalq ma'rifatidan qochadigan" va "dunyodagi hamma narsadan ko'ra intellektual mustaqil odamlarning ta'siridan qo'rqadigan" odamlar tomonidan "o'z-o'zidan paydo bo'lgan hissiy portlash" deb ta'rifladi.

Eynshteyn endi doimiy uy-joysiz edi, qayerda yashashi va ishlashini bilmasdi va Germaniyadagi son-sanoqsiz boshqa olimlarning taqdiri haqida ham xuddi shunday xavotirda edi. 1933-yil aprel oyida ingliz liberal siyosatchisi Uilyam Beverij tomonidan akademiklarga fashistlar ta’qibidan qutulish uchun asos solingan Akademik yordam kengashi ko‘magida Eynshteyn Germaniyani tark etishga muvaffaq bo‘ldi. Belgiyaning De Xaan shahrida uyni ijaraga oldi va u yerda bir necha oy yashadi. 1933-yil iyul oyi oxirida u Eynshteyn bilan oldingi yillarda do'st bo'lib qolgan ingliz dengiz zobiti qo'mondoni Oliver Loker-Lampsonning shaxsiy taklifiga binoan taxminan olti hafta davomida Angliyaga jo'nadi. Loker-Lampson uni Norfolkdagi Rotton cherkovidagi Rotton Xitdagi yog'och kabinadagi Cromer uyi yonida qolishga taklif qildi. Eynshteynni himoya qilish uchun Loker-Lampson o'zining tanho kabinasida ikki qo'riqchini qo'riqlagan; ularning ov miltig'ini ko'tarib, Eynshteynni qo'riqlayotgan fotosurati 1933-yil 24 iyulda Daily Heraldda chop etilgan.

Loker-Lempson Eynshteynni oʻz uyida Uinston Winston Cherchill, keyinroq esa Osten Chemberlen va sobiq Bosh vazir Lloyd Jorj bilan uchrashish uchun olib bordi. Eynshteyn ulardan yahudiy olimlarni Germaniyadan olib chiqishga yordam berishlarini so'radi. Britaniyalik tarixchi Martin Gilbertning qayd etishicha, Cherchill darhol javob qaytargan va yahudiy olimlarni izlab topish va ularni Britaniya universitetlariga joylashtirish uchun o‘zining do‘sti, fizik Frederik Lindemanni Germaniyaga yuborgan. Keyinchalik Cherchill Germaniyaning yahudiylarni quvib chiqarishi natijasida ular o'zlarining "texnik standartlarini" pasaytirib, ittifoqchilar texnologiyasini o'zlaridan ustun qo'yganliklarini kuzatdi.

Keyinroq Eynshteyn boshqa xalqlar rahbarlari, jumladan Turkiya Bosh vaziri İsmet Inönü bilan bog‘lanib, 1933-yil sentabrida ishsiz nemis-yahudiy olimlarni joylashtirishni so‘rab murojaat qildi. Eynshteynning maktubi natijasida Turkiyaga taklif qilingan yahudiylarning jami “1000 dan ortiq qutqarilgan.

Loker-Lampson, shuningdek, Eynshteynga Britaniya fuqaroligini uzaytirish to'g'risida qonun loyihasini parlamentga taqdim etdi, bu davrda Eynshteyn Evropada inqirozni tasvirlab, bir qator ommaviy chiqishlar qildi. U o'z nutqlaridan birida Germaniyaning yahudiylarga nisbatan munosabatini qoraladi, shu bilan birga u boshqa joylarda fuqarolikdan mahrum bo'lgan Falastinda yahudiy fuqaroligini targ'ib qiluvchi qonun loyihasini taqdim etdi. O'z nutqida u Eynshteynni Buyuk Britaniyada vaqtinchalik boshpana berilishi kerak bo'lgan "dunyo fuqarosi" deb ta'rifladi. Biroq, ikkala qonun loyihasi ham muvaffaqiyatsizlikka uchradi va Eynshteyn Princeton universitetida (Nyu-Jersi, AQSh) rezident olim bo'lish ilg'or taklifini qabul qildi.

Malaka oshirish instituti rezident olimi

 
Eynshteynning portreti, 1935, Princeton

1933-yil 3-oktabrda Eynshteyn Londondagi Qirollik Albert zalida gavjum tinglovchilar oldida akademik erkinlikning ahamiyati haqida nutq so‘zladi va The Times xabar berishicha, u bundan quvondi. Toʻrt kundan soʻng u AQShga qaytib, "Institute of advanced study"da ishladi, fashistlar Germaniyasidan qochgan olimlar uchun boshpana boʻlganini taʼkidladi. Oʻsha paytda Amerika universitetlarining koʻpchiligi, jumladan Garvard, Prinston va Yel universitetlarida 1940-yillarning oxirigacha davom etgan yahudiy kvotalari natijasida yahudiy oʻqituvchilari yoki talabalari minimal edi yoki umuman yoʻq edi .

Eynshteyn hali ham kelajagi haqida bir qarorga kelmagan edi. Unga Yevropaning bir qancha universitetlaridan takliflar bor edi, jumladan, Christ Church, Oksford, u yerda 1931-yilning mayidan 1933-yilning iyunigacha boʻlgan vaqt oraligʻida uch qisqa muddat qolib, besh yillik tadqiqot stipendiyasi ( Xristos cherkovida “ talabalik ” deb ataladi ) taklif qilindi, lekin 1935-yilda u Qo'shma Shtatlarda doimiy qolish va fuqarolikka ariza berish to'g'risida qaror qabul qildi.

Eynshteynning Ilg'or tadqiqotlar instituti bilan aloqasi 1955-yilda vafotigacha davom etadi. U yangi institutda birinchi tanlangan to'rt nafardan biri edi (Jon fon Neyman, Kurt Gödel va Herman Veyl). Tez orada u Gödel bilan yaqin do'stlikni rivojlantirdi; ikkalasi birgalikda uzoq yurishib, ishlarini muhokama qilishardi. Uning yordamchisi Bruria Kaufman keyinchalik fizik bo'ldi. Bu davrda Eynshteyn yagona maydon nazariyasini ishlab chiqishga va kvant fizikasining qabul qilingan talqinini rad etishga urinib ko'rdi, ikkalasi ham muvaffaqiyatsiz yakunlandi.

Shaxsiy qarashlari

Siyosiy qarash

1918-yilda Eynshteyn Germaniya Demokratik partiyasi , liberal partiyaning asoschilaridan biri edi . Keyinchalik hayotida Eynshteynning siyosiy qarashi sotsializm tarafdori va kapitalizmni tanqid qilgan, bu haqda u oʻzining “ Nega sotsializm? ” kabi insholarida batafsil bayon qilgan edi. Uning bolsheviklar haqidagi fikrlari ham vaqt oʻtishi bilan oʻzgarib bordi. 1925-yilda u ularni "yaxshi tartibga solinadigan boshqaruv tizimi" yo'qligida tanqid qildi va ularning boshqaruvini "terror rejimi va insoniyat tarixidagi fojia" deb atadi. Keyinchalik u yanada mo'tadil nuqtai nazarni qabul qildi, ularning usullarini tanqid qildi, lekin ularni maqtadi, buni 1929-yilda Vladimir Lenin haqida aytgan so'zlari ko'rsatadi: "Leninda men o'z shaxsiyatini qurbon qilib, butun kuchini ijtimoiy adolatni amalga oshirishga bag'ishlagan insonni hurmat qilaman. Men uning usullarini maqsadga muvofiq deb bilmayman. Biroq, bir narsa aniq: u kabi odamlar qo'riqchi va yangilovchidir. insoniyatning vijdoni". Eynshteyn ko'pincha nazariy fizika yoki matematika bilan bog'liq bo'lmagan masalalar bo'yicha hukm va fikr bildirishni taklif qilgan va taklif qilingan. U jahon federatsiyasi doirasida milliy davlatlarning kuchini tekshiradigan demokratik global hukumat gʻoyasini qatʼiy qoʻllab-quvvatladi. U shunday deb yozgan edi: "Men dunyo hukumatini himoya qilaman, chunki men inson boshidan kechirgan eng dahshatli xavfni bartaraf etishning boshqa iloji yo'qligiga aminman". Federal qidiruv byurosi 1932-yilda Eynshteyn haqida maxfiy maʼlumotnoma yaratdi va uning oʻlimiga qadar uning FBI fayli 1427 sahifadan iborat edi.

Eynshteyn Maxatma Gandidan chuqur taassurot qoldirdi, u bilan yozma xat almashdi. U Gandini “kelajak avlodlar uchun namuna” deb ta’riflagan. Dastlabki aloqa 1931-yil 27-sentyabrda, Vilfrid Isroil hindistonlik mehmon V. A. Sundaramni Kaput shahridagi yozgi uyida do'sti Eynshteyn bilan uchrashish uchun olib borganida o'rnatildi. Sundaram Gandining shogirdi va maxsus vakili boʻlib, Vilfrid Isroil 1925-yilda Hindistonga tashrif buyurgan va Hindiston rahbarining uyiga tashrif buyurganida tanishgan. Tashrif chogʻida Eynshteyn Gandiga oʻz elchisi orqali yetkazilgan qisqa maktub yozgan va Gandi oʻz soʻzlari bilan tezda javob qaytargan. Oxir-oqibat Eynshteyn va Gandi ular kutganidek uchrasha olmasalar ham, ular o'rtasidagi to'g'ridan-to'g'ri aloqa Vilfrid Isroil orqali o'rnatildi.

Sionizm bilan bog'liqligi

Eynshteyn 1925-yilda ochilgan Quddus Ibroniy universitetini tashkil etishda yordam bergan, yetakchi boʻlgan va uning birinchi boshqaruv kengashi tarkibiga kirgan. Avvalroq, 1921-yilda u biokimyogar va Jahon sionistik tashkilot prezidenti Xaim Veyzman tomonidan rejalashtirilgan universitet uchun mablag' yig'ishda yordam berishni so'radi. U bezgak kabi turli davom etayotgan, "halokat" deya atalgan va dunyo davlatlarinig uchdan bir qismiga tahdid solayotgan epidemiyalarga qarshi kurashish uchun Qishloq xoʻjaligi instituti, Kimyo instituti va Mikrobiologiya institutini tashkil etish boʻyicha takliflar berdi. U, shuningdek, ibroniy va arab tillarida o'tkaziladigan til kurslarini o'z ichiga olgan Sharqshunoslik institutini tashkil etishga yordam berdi.

Eynshteyn millatchi emas edi va 1948-yilda Isroil sifatida uning yordamisiz barpo etilishi mumkin bo'lgan mustaqil yahudiy davlatini yaratishga qarshi edi. U Aliya yahudiylarining to'lqinlari Falastinda mavjud arablar bilan birga yashashi mumkinligini his qildi. Shunga qaramay, 1952-yil noyabrida Isroil prezidenti Veyzmanning vafotidan soʻng, Bosh vazir David Ben-Gurion Ezriel Karlebaxning iltimosiga binoan Eynshteynga Isroil prezidenti lavozimini asosan tantanali ravishda taklif qildi. Taklif Isroilning Vashingtondagi elchisi Abba Eban tomonidan taqdim etilgandi, u bu taklif "yahudiy xalqi o'z o'g'illaridan biriga bildirishi mumkin bo'lgan eng chuqur hurmatni o'zida mujassamlashtirganini" tushuntirdi. Eynshteyn "chuqur ta'sirlangan"ligini, lekin buni qabul qila olmaganidan "bir vaqtning o'zida qayg'uli va uyalganini" yozgan.

Diniy va falsafiy qarashlari

Eynshteyn o'zining ruhiy dunyoqarashi haqida ko'plab original yozuvlar va intervyularda gapirdi. U Barux Spinoza falsafasining shaxssiz panteistik xudosiga hamdard ekanligini aytdi. U odamlarning taqdiri va xatti-harakatlari bilan shug'ullanadigan shaxsiy xudoga ishonmagan, bu qarashni u sodda deb ta'riflagan. Biroq, u "men ateist emasman", o'zini agnostik yoki "chuqur dinga ishonmaydigan" deb atashni afzal ko'rganini aniqladi. Undan keyingi hayotga ishonasizmi, degan savolga, Eynshteyn javob berdi: "Yo'q. Va men uchun bitta hayot kifoya."

Eynshteyn asosan Buyuk Britaniya va AQShda diniy bo'lmagan gumanistik va axloqiy madaniyat guruhlari bilan bog'langan. U Nyu-Yorkdagi Birinchi Gumanistlar Jamiyatining maslahat kengashida xizmat qilgan va Britaniyada Nyu-Humanistni nashr etadigan Ratsionalistlar uyushmasining faxriy a'zosi edi. Nyu-York axloqiy madaniyat jamiyatining 75 yilligi munosabati bilan u axloqiy madaniyat g'oyasi uning diniy idealizmda eng qimmatli va mustahkam bo'lgan narsa haqidagi shaxsiy tushunchasini o'zida mujassam etganini aytdi. U: «Axloqiy madaniyatsiz insoniyat uchun najot yo'q», deb ta’kidlagan.

Eynshteyn faylasuf Erik Gutkindga 1954-yil 3-yanvarda nemis tilidagi maktubida shunday yozgan:

"Xudo so'zi men uchun inson zaifliklarining ifodasi va mahsulidan boshqa narsa emas, Bibliya muqaddas, ammo baribir ibtidoiy afsonalar to'plamidir, ammo ular juda bolalarcha. Qanchalik nozik bo'lmasin, hech qanday talqin (men uchun) buni o'zgartira olmaydi. Men uchun yahudiy dini ham boshqa dinlar kabi eng bolalarcha xurofotlarning mujassamidir. Men mamnuniyat bilan mansub bo'lgan va mentalitetiga juda yaqin bo'lgan yahudiy xalqining men uchun boshqa barcha odamlardan farqi yo'q. Men ular haqida " tanlangan " hech narsani ko'rmayapman".

Eynshteyn uzoq vaqtdan beri vegetarianizmga xayrixoh edi. 1930-yilda Germaniya vegetarianlar federatsiyasi (Deutsche Vegetarian-Bund) vitse-prezidenti Hermann Xutga yozgan maktubida u shunday deb yozgan edi:

"Garchi tashqi sharoitlar menga qat'iy vegetarian dietaga rioya qilishimga to'sqinlik qilgan bo'lsa-da, men uzoq vaqtdan beri printsipial ravishda sodiqman. Estetik va axloqiy sabablarga ko'ra vegetarianizmning maqsadlariga rozi bo'lishdan tashqari, mening fikrimcha, vegetarianlar yashash tarzi o'zining jismoniy fe'l-atvoriga sof jismoniy ta'sir ko'rsatishi bilan insoniyat taqdiriga eng foydali ta'sir ko'rsatadi".

U hayotining oxirgi qismidagina vegetarian bo'ldi. 1954-yil mart oyida u o'z maktubida shunday deb yozgan edi: "Demak, men yog'siz, go'shtsiz, baliqsiz yashayapman, lekin o'zimni juda yaxshi his qilyapman. Menimcha, odam yirtqich bo'lish uchun tug'ilmaganga o'xshaydi".

Musiqaga sevgisi

Eynshteyn musiqani erta yoshdanoq qadrlagan. O'zining oxirgi jurnallarida u shunday yozgan:

"Agar fizik bo'lmaganimda, ehtimol, musiqachi bo'lardim. Men tez-tez musiqa bilan o'ylayman. Men musiqada o'z orzularim bilan yashayman. Men hayotimni musiqa nuqtai nazaridan ko'raman ... Men hayotdan eng ko'p quvonchni musiqadan olaman".

Uning onasi pianino chalishni yaxshi bilardi va o'g'lining skripkani o'rganishini, nafaqat musiqaga muhabbat uyg'otishini, balki nemis madaniyatini o'zlashtirishiga ham yordam berishini xohladi. Dirijyor Leon Botshteynning so'zlariga ko'ra, Eynshteyn chalishni 5 yoshida boshlagan. Biroq, u bu yoshida uni yoqtirmagan.

U 13 yoshga to'lganda, Wolfgang Amadeus Mozartning skripka sonatalarini kashf etdi, shundan so'ng u Motsartning kompozitsiyalariga ishqiboz bo'ldi va musiqani ko'proq o'rgandi. Eynshteyn "hech qachon muntazam ravishda mashq qilmasdan" chalishni o'rgangan. Uning aytishicha, "sevgi burch tuyg'usidan ko'ra yaxshiroq o'qituvchidir". 17 yoshida Ludwig van Beethovenning skripka sonatalarini chalib, Aaraudagi maktab imtihonchisi tomonidan eshitildi. Keyin imtihonchining ta'kidlashicha, uning bu chalishi "ajoyib va ​​"buyuk tushunchani " ochib berdi ". Imtihon oluvchini hayratga solgan narsa, deb yozadi Botshteyn, Eynshteyn musiqaga bo'lgan chuqur muhabbatini namoyon etgani, bu sifat kam bo'lgan va saqlanib qolmoqda. Musiqa bu talaba uchun g'ayrioddiy ma'noga ega edi.

O'sha davrdan boshlab musiqa Eynshteyn hayotida hal qiluvchi va doimiy rol o'ynadi. Garchi o'zi professional musiqachi bo'lish g'oyasi hech qachon uning xayoliga kelmagan bo'lsa-da, Eynshteyn kichik orkestrni ijro etganlar orasida bir nechta professionallar, jumladan Kurt Appelbaum ham bor edi va u shaxsiy tomoshabinlar va do'stlar uchun kontsert berdi. Bern, Tsyurix va Berlinda yashab, u yerda Maks Plank va uning o'g'li va boshqalar bilan birga chalgan paytda kichik orkestr ham uning ijtimoiy hayotining muntazam qismiga aylangan. Ba'zan uni Motsart asarlarining Kochel katalogining 1937-yilgi nashri muharriri deb xato qilishadi; Ushbu nashrni Alfred Eynshteyn tayyorlagan , ehtimol u uzoq qarindosh bo'lgan.

1931-yilda Kaliforniya Texnologiya Institutida tadqiqot olib borar ekan, u Los-Anjelesdagi Zoellnerlar oilaviy konservatoriyasiga tashrif buyurdi va u yerda Zoellner kvarteti aʼzolari bilan Betxoven va Motsart asarlarini ijro etdi. Umrining oxiriga yaqin, Prinstonda unga yosh Juilliard kvarteti tashrif buyurganida, u ular bilan skripka+ chaldi va kvartet Eynshteynning muvofiqlashtirish va intonatsiya darajasidan hayratda qoldi.

Vafoti

1955-yil 17-aprelda Eynshteyn Rudolf Nissen tomonidan jarrohlik yo'li bilan mustahkamlangan qorin aortasi anevrizmasi yorilishi natijasida ichki qon ketishini boshdan kechirdi. U Isroil davlatining yetti yilligini nishonlash uchun televizion chiqishga tayyorlanayotgan nutqining loyihasini o'zi bilan kasalxonaga olib ketdi, lekin u buni yakunlashga ulgurmadi.

Eynshteyn operatsiyadan bosh tortdi va "Men xohlaganimda bormoqchiman. Umrni sun'iy ravishda uzaytirish mazasiz. Men o'z ulushimni qildim; ketish vaqti keldi. Men buni nafis bajaraman". U ertasi kuni ertalab Penn Medicine Prinston tibbiyot markazida 76 yoshida vafot etdi va umrinig oxirigacha ishlashda davom etdi.

Otopsi paytida patolog Tomas Stolts Xarvi Eynshteynning miyasini oilasining ruxsatisiz saqlab qolish uchun olib tashladi, chunki kelajak nevrologiyasi Eynshteynni aqlli qilgan narsani aniqlay oladi degan umidda. Eynshteynning tanasi Nyu-Jersi shtati Trenton shahrida yondirilgan va uning kuli noma'lum joyga sochilgan.

1965-yil 13-dekabrda YUNESKO shtab-kvartirasida o‘qigan xotira ma’ruzasida yadro fizikasi J. Robert Oppengeymer Eynshteyn haqidagi o‘zining shaxs sifatidagi taassurotlarini shunday sarhisob qildi: “U deyarli hech qanday nafosat va dunyoviylikdan mahrum edi... U bilan doimo ajoyib poklik bor edi. bir vaqtning o'zida bolalarcha va o'ta qaysar".

Eynshteyn o'zining shaxsiy arxivi, kutubxonasi va intellektual boyliklarini Isroildagi Quddus Ibroniy universitetiga vasiyat qildi.

Ilmiy martaba tahrir

Butun hayoti davomida Eynshteyn yuzlab kitob va maqolalar nashr etdi. U 300 dan ortiq ilmiy va 150 ta ilmiy boʻlmagan maqolalar chop etgan. 2014-yil 5-dekabrda universitetlar va arxivlar Eynshteynning 30 000 dan ortiq noyob hujjatlarni oʻz ichiga olgan hujjatlarining chiqarilishini eʼlon qilishdi. Eynshteynning intellektual yutuqlari va o'ziga xosligi "Eynshteyn" so'zini "daho" bilan sinonimga aylantirdi. U o'zi qilgan ishlaridan tashqari, boshqa olimlar bilan qo'shimcha loyihalar, jumladan Bose-Eynshteyn statistikasi, Eynshteyn muzlatgichi va boshqalar bilan hamkorlik qildi.

Eynshteynning yozuvlarida uning birinchi rafiqasi Mileva Marić bilan hamkorlik qilganligi haqida ba'zi dalillar mavjud. 1900-yil 13-dekabrda faqat Albert nomi bilan imzolangan kapillyarlik haqidagi birinchi maqola taqdim etildi. Faqat uning nomi bilan nashr qilish qarori o'zaro bo'lganga o'xshaydi, ammo aniq sabab noma'lum.

1905 – Annus Mirabilis (ajoyib mo’jiza) ishi tahrir

Annus Mirabilis maqolalari fotoelektr effekti ( kvant nazariyasiga asos bo'lgan ), Broun harakati , nisbiylikning maxsus nazariyasi va Eynshteyn 1905-yilda Annalen der Physik ilmiy jurnalida nashr etilgan E  =  mc 2 ga oid to'rtta maqolani o’z ichig oladi. Bu to'rtta maqola zamonaviy fizika va fazo, vaqt va materiyaga bo’lgan qarashlarni butunlay o’zgartirib yubordi. Bu maqolalar:

Nomi (tarjima qilingan) Diqqat markazi Qabul qilingan sanasi Chop etilgan sanasi Ahamiyati
“Yorug’likning hosik bo’lishi va o’zgarishining aniq nazariyasi” Fotoelektrik effekt 18-mart 9-iyun Energiyaning faqat diskret miqdorda almashinishini taklif qilish orqali yechilmagan jumbiqni javobini topdi. Bu g’oya kvant fizikasining boshlang’ich rivojlanish nuqtasiga aylandi
“Molekulyar kinetik nazariyaning talab qilganidek, sokin suyuqlikda qo’yilgan kichik zarraning harakati” Braun harakati 11-may 18-iyul Atom nazariyasiga statistik fizikani qo’lashni dalillar bilan qo’llab-quvvatladi
“Harakatlanuvchi jismlarning elektrodinamikasi” Maxsus nisbiylik 30-iyun 16-sentabr Yorug’lik tezligi kuzatuvchiga bog’liq emasligini dalillar asosida tahlil qilish natijasida mexanikaga o’zgartirish kiritish orqali Maksvelning elektr va magnitlanish tenglamalarini mexanik qonunlar bilan moslashtirdi.
“Jismning inersiyasi uning energiya tarkibiga bog’liqmi” Modda-energiya bog’liqligi 27-sentyabr 21-noyabr Modda va energiya ekvivaletnligi E=mc2ni ilgari surdi, atomda ortiqcha to’planib qolgan energiya mavjudligi va yadro energiyasini asosladi

Statistik mexanika tahrir

Kritik opalessensiya nazariyasi

Eynshteyn termodinamik tebranishlar muammosiga qaytdi va suyuqlikdagi zichlik o'zgarishlarini uning kritik nuqtasida o’zgarishini asosladi. Odatda zichlik tebranishlari zichlikka nisbatan erkin energiyaning ikkinchi hosilasi bilan aniqlanadi va boshqariladi. Kritik nuqtada bu xosila nolga teng bo'lib, katta tebranishlarga olib keladi. Zichlik tebranishlarining ta'siri shundaki, barcha to'lqin uzunliklarining yorug'ligi tarqalib, suyuqlik sutli oq rangga aylanadi. Eynshteyn buni Reylining tarqalishi bilan bog'laydi , bu tebranish hajmi to'lqin uzunligidan ancha kichik bo'lganda sodir bo'ladi va bu nima uchun osmon ko'k ekanligini tushuntiradi.

Maxsus nisbiylik tahrir

Eynshteynning " Zur Elektrodynamik bewegter Körper " ("Harakatlanuvchi jismlarning elektrodinamikasi haqida") nomli maqolasi 1905-yil 30-iyunda olingan va o'sha yilning 26-sentyabrida nashr etilgan. U mexanika qonunlariga oʻzgartirishlar kiritish orqali Maksvell tenglamalari (elektr va magnitlanish qonunlari) va Nyuton mexanikasi qonunlari oʻrtasidagi ziddiyatlarni yo’qqa chiqardi. Kuzatuvga koʻra, bu oʻzgarishlarning taʼsiri yuqori tezlikda (bu yerda jismlar yorugʻlik tezligiga yaqin tezlikda harakatlanayotganda) koʻrinadi. Ushbu maqolada ishlab chiqilgan nazariya keyinchalik Eynshteynning maxsus nisbiylik nazariyasi sifatida tanildi.

Ushbu maqolada bashorat qilganidek, harakatlanuvchiga nisbatan kuzatuvchining ramkasida o'lchanganida, harakatlanuvchi jism tomonidan olib boriladigan soat sekinlashgandek ko'rinadi va tananing o'zi harakat yo'nalishi bo'yicha siqiladi yoxud qisqaradi. Ushbu maqola, shuningdek, o'sha paytdagi fizikadagi etakchi nazariy ob'ektlardan biri bo'lgan nurli efir g'oyasi ortiqcha ekanligini ta'kidladi.

Eynshteyn massa-energiya ekvivalenti haqidagi maqolasida maxsus nisbiylik tenglamalari natijasida E  =  mc 2ni hosil qildi. Eynshteynning 1905-yilda nisbiylik haqidagi ishi koʻp yillar davomida munozarali boʻlib qoldi, lekin Maks Plankdan boshlab yetakchi fiziklar tomonidan qabul qilindi .

Eynshteynning dastlabki maxsus nazariyasi kinematika tomonidan cheklab qo’yilgan edi. 1908-yilda Hermann Minkovski maxsus nisbiylik nazariyasini fazoviy vaqt nazariyasi sifatida geometrik atamalarda qayta talqin qildi . Eynshteyn o'zining 1915-yilgi umumiy nisbiylik nazariyasida Minkovskiyning qarashlari va g’oyalarini qabul qildi.

Umumiy nisbiylik tahrir

Umumiy nisbiylik va ekvivalentlik printsipi

 
Eddingtonning quyosh tutilishi fotosurati (1919)

Umumiy nisbiylik (General Relativity - GR) 1907-1915-yillarda Eynshteyn tomonidan ishlab chiqilgan tortishish nazariyasi boʻlib, unga koʻra, massalar orasidagi kuzatilgan tortishish kuchi fazo-vaqtning bu massalar tomonidan egilishi natijasida yuzaga keladi. Umumiy nisbiylik nazariyasi zamonaviy astrofizikada muhim vositaga aylandi , u qora tuynuk, kosmosning tortishish kuchi shunchalik kuchliki, hatto yorug'lik ham chiqib keta olmaydigan hududlarni tushunish uchun asos bo'lib xizmat qiladi.

Keyinchalik Eynshteyn aytganidek, umumiy nisbiylik nazariyasining rivojlanishining sababi shundaki, maxsus nisbiylik doirasida inertsial harakatlarga ustunlik berish qoniqarsiz bo'lib, boshidan hech qanday harakat holatini (hatto tezlashtirilgan) ham afzal ko'radigan nazariya yanada qoniqarli ko'rinishi kerak edi. Binobarin, 1907-yilda u maxsus nisbiylik nazariyasi ostida tezlanish haqida maqola chop etdi. "Nisbiylik printsipi va undan chiqarilgan xulosalar to'g'risida" deb nomlangan maqolada u erkin tushish haqiqatan ham inertial harakat ekanligini va erkin tushgan kuzatuvchi uchun maxsus nisbiylik qoidalari qo'llanilishi kerakligini ta'kidladi. Ushbu dalil ekvivalentlik printsipi deb ataladi. Xuddi shu maqolada Eynshteyn tortishish vaqti kengayishi, gravitatsiyaviy qizil siljish va tortishish linzalari haqida fikrlarini bildirdi.

1911-yilda Eynshteyn 1907-yilgi maqolani kengaytirib, "Yorugʻlikning tarqalishiga tortishish kuchining taʼsiri toʻgʻrisida"gi yana bir maqolasini nashr etdi, unda u massiv jismlar tomonidan yorugʻlikning burilish miqdorini hisoblab chiqdi. Shunday qilib, umumiy nisbiylikning nazariy g’oyasi ilk marotaba eksperimental tarzda tekshirilishi mumkin edi.

Gravitatsion to’lqinlar

1916-yilda Eynshteyn tortishish toʻlqinlarini, toʻlqinlar sifatida tarqalib, manbadan tashqariga chiqib, energiyani tortishish nurlanishi sifatida tashilishini bayon qildi. Gravitatsion to'lqinlarning mavjudligi umumiy nisbiylik sharoitida uning Lorentz o'zgarmasligi tufayli mumkin bo'lib, u bilan tortishishning jismoniy o'zaro ta'sirining cheklangan tezligi kontseptsiyasini keltirib chiqaradi. Bundan farqli o'laroq, tortishish to'lqinlari Nyutonning tortishish nazariyasida mavjud emas, bu tortishishning jismoniy o'zaro ta'siri cheksiz tezlikda tarqaladi, deb taxmin qiladi.

Birinchi, bilvosita, tortishish to'lqinlarini aniqlash 1970-yillarda yaqin orbitada joylashgan bir juft neytron yulduz PSR B1913+16 ni kuzatish orqali amalga oshirilgan. Ularning orbital davridagi yemirilishning izohi shundaki, ular tortishish toʻlqinlarini chiqarayotgan edi. Eynshteynning qarashlari Eynshteyn g’oyasidan deyarli 100 yil o’tib LIGO tadqiqotchilari tomonidan 2015-yil 13-Sentabrda yerda kuzatilgan tortishish to’lqinlarini ko’zdan kechirish orqali 2016-yil 11-fevralda tasdiqlandi.

Hole argument and Entwurf teoriyasi

Umumiy nisbiylikni rivojlantirish jarayonida Eynshteyn nazariyadagi o'lchov o'zgarmasligi haqida chalkashib ketdi. U umumiy relativistik maydon nazariyasi mumkin emas degan xulosaga kelgan dalilni ishlab chiqdi. U to'liq umumiy kovariant tenzor tenglamalarini qidirishdan voz kechdi va faqat umumiy chiziqli transformatsiyalar ostida o'zgarmas bo'ladigan tenglamalarni qidirdi.

1913-yil iyun oyida Entvurf ("qoralama") nazariyasi ushbu tadqiqotlar natijasi edi. Nomidan ko'rinib turibdiki, bu nazariyaning eskizi bo'lib, umumiy nisbiylik nazariyasiga qaraganda kamroq oqlangan va qiyinroq bo'lib, harakat tenglamalari qo'shimcha o'lchovni belgilash shartlari bilan to'ldirilgan. Ikki yildan ortiq qizg'in ishdan so'ng, Eynshteyn hole argumentini noto'g'ri ekanligini tushundi va 1915-yil noyabrda nazariyadan voz kechdi.

Jismoniy kosmologiya

 
Eynshteyn Millikan va Jorj Lemaitre bilan Kaliforniya Texnologiya Institutida 1933-yil yanvarda

1917-yilda Eynshteyn umumiy nisbiylik nazariyasini butun olam tuzilishiga tatbiq etdi. U umumiy maydon tenglamalari qisqaruvchi yoki kengayuvchi dinamik koinotni bashorat qilishini aniqladi. O'sha paytda dinamik koinotning kuzatuv dalillari noma'lum bo'lganligi sababli, Eynshteyn nazariyaga statik olamni bashorat qilish imkonini berish uchun maydon tenglamalariga yangi atama, kosmologik doimiylikni kiritdi. O'zgartirilgan maydon tenglamalari bu yillarda Eynshteynning Max printsipini tushunishiga muvofiq bo’lib, yopiq egrilikning statik koinotini bayon qildi . Ushbu model Eynshteyn olami yoki Eynshteynning statik koinoti sifatida tanildi.

1929-yilda Edvin Xabbl tomonidan tumanliklarning tanazzulga uchrashi kashf etilgandan so‘ng , Eynshteyn o‘zining statik koinot modelidan voz kechdi va kosmosning ikkita dinamik modelini taklif qildi: 1931-yildagi Fridman-Eynshteyn koinoti  va 1932-yilda Eynshteyn - de Sitter koinoti. Ushbu modellarning har birida Eynshteyn kosmologik konstantadan voz kechdi va uni "har qanday holatda ham nazariy jihatdan qoniqarsiz" deb da'vo qildi.

Ko'pgina Eynshteyn tarjimai hollarida, Jorj Gamovning undan olgan maktubiga asoslanib, Eynshteyn keyingi yillarda kosmologik doimiyni o'zining "eng katta xatosi" deb atagani da'vo qilinadi . Astrofizik Mario Livio yaqinda bu da'voga shubha bilan qaradi.

2013-yil oxirida irland fizigi Kormak O'Raifeartai boshchiligidagi guruh Hubblning tumanliklarning tanazzulga uchrashi kuzatuvlarini o'rganganidan ko'p o'tmay, Eynshteyn koinotning barqaror holat modelini ko'rib chiqqaniga oid dalillarni topdi. Eynshteyn 1931-yil boshida yozilgan shu paytgacha eʼtibordan chetda qolgan qoʻlyozmada kengayayotgan koinot modelini oʻrganib chiqdi, unda materiyaning doimiy yaratilishi tufayli materiya zichligi doimiy boʻlib qoladi, bu jarayonni u kosmologik doimiylik bilan bogʻladi. .U maqolada taʼkidlaganidek, “Keyingi soʻzlarda men Hubbelning [ sic.] faktlar va ularning zichligi vaqt o'tishi bilan doimiy bo'ladi" ... "Agar jismoniy jihatdan cheklangan hajmni hisobga olsak, materiya zarralari uni doimiy ravishda tark etadi. Zichlik doimiy bo'lib qolishi uchun materiyaning yangi zarralari doimiy ravishda ma’lum bir hajmda fazoda hosil bo'lishi kerak." Shunday qilib, Eynshteyn kengayib borayotgan koinotning barqaror holat modelini Xoyl, Bondi va Golddan ko'p yillar oldin hisoblagan ko'rinadi.  Biroq Eynshteynning barqaror holat modelida asosiy kamchilik bor edi va u bu fikrdan tezda voz kechdi. Wormholes1935-yilda Eynshteyn Neytan Rozen bilan birgalikda Eynshteyn-Rozen ko'prigi deb ataladigan "qurt teshigi" modelini ishlab chiqdi. Uning motivatsiyasi "Elementar zarrachalar konstitutsiyasida Gravitatsion maydonlar muhim rol oʻynaydimi?" Maqolada koʻrsatilgan dasturga muvofiq, gravitatsion maydon tenglamalarining yechimi sifatida zaryadli elementar zarralarni modellashtirish edi. Ushbu echimlar ikkita yamoq o'rtasida ko'prik qilish uchun Shvartsshild qora tuynuklarini kesib tashladi .

Agar qurt teshigining bir uchi musbat zaryadlangan bo'lsa, ikkinchi uchi manfiy zaryadlangan bo'lar edi. Bu xususiyatlar Eynshteynni zarrachalar va antizarralar juftlarini shu tarzda tasvirlash mumkinligiga ishonishiga olib keldi.

Havolalar tahrir

 
VikiIqtibos
Vikiiqtibosda
Albert Einstein haqida sahifa mavjud.




  1. 1,0 1,1 1,2 „Albert Einstein – Biography“. Nobel Jamgʻarmasi. 6-mart 2007-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 7-mart 2007-yil.
  2. 2,0 2,1 The 5 Most Ridiculous Lies You Were Taught In History Class
  3. Alas, Einstein Was No Failure in Math[sayt ishlamaydi]
  4. „Albert Einstein (1879–1955)“. Jewisth Virtual Library. 9-mart 2017-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 13-fevral 2021-yil.
  5. Isaacson, Walter (2009). „How Einstein Divided America's Jews“. The Atlantic. 26–yanvar 2021–yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 13–fevral 2021–yil.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()