Kobalt

Kobalt / Cobaltum (Co)
Atom raqami	27
Koʻrinishi	havorang qattiq metall
Atom xossasi
Atom massasi (molyar massasi)	58,9332 m. a. b. (g/mol)
Atom radiusi	125 pm
Ionlashish energiyasi (birinchi elektron)	758,1 (7,86) kJ/mol (eV)
Elektron konfiguratsiyasi	[Ar] 3d7 4s2
Kimyoviy xossalari
Kovalentlik radiusi	116 pm
Ion radiusi	(+3e) 63 (+2e) 72 pm
Elektrmanfiylik (poling boʻyicha)	1,88
Elektrod potensiali	0
Oksidlanish darajasi	3, 2, 0, -1
Termodinamik xossalari
Zichlik	8,9 g/sm³
Solishtirma issiqlik sigʻimi	0,456 J/(K·mol)
Issiqlik oʻtkazuvchanlik	100 Vt/(m·K)
Erish harorati	1 768 K
Erish issiqligi	15,48 kJ/mol
Qaynash harorati	3143 K
Qaynash issiqligi	389,1 kJ/mol
Molyar hajm	6,7 sm³/mol
Kristall panjarasi
Panjara tuzilishi	geksagonal
Panjara davri	2,510 Å
Panjara/atom nisbati	n/a
Debye harorati	385,00 K

27	Kobalt
Co 58,9332
3d74s2

Kobalt (Cobaltum), Co — Mendeleyev davriy sistemasining VIII guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 27, atom massasi 58,9332. Kobalt metalini ilk bor 1735-yilda shved kimyogari Yu. Brand rudalardan ajratib olgan. Uzoq, vaqtgacha Kobaltni rudadan ajratib olish mumkin boʻlmagan, shuning uchun Kobold deb atalgan (nem. Kobold togʻ va konlarda yashaydigan jin demakdir; metall Kobalt nomi shundan olingan).

Tabiatda 2 ta barqaror izotopdan tashkil topgan: ⁵⁹Co (99,83%) va ⁵⁷Co (0,17%). Oksidlanish darajasi +2 va +3, goho +1, +4 va +5. Poling boʻyicha elektromanfiyligi 1,9; atom radiusi 0,125 nm. Kobalt massa jihatidan yer poʻstining 4-10~3% ini tashkil qiladi, okean suvlaridagi miqdori 0,005 mg/l. 30 ga yaqin minerallari bor. Eng muhimlari: karrolit CuCo2S4, linneit Co3S4, kobaltin CoAsS, safflorit (CoFe)As2, skutterudit CoAs3, shmaltin CoAs2, absolin Co3O4-mMnO2 pN2O, eritin Co3(AsO4)2-8H2O, sferokobaltit CoCO₃va h.k. Sof kobalt rudalari juda kam. Kobalt, asosan, mis, nikel, kumush, temir, margimush, marganets bilan birikma holida uchraydi. Kobalt — kumushsimon oq, qizgʻishochsariq rangda tovlanadigan metall. Suyuqlanish temperaturasi 1494°, kaynash temperaturasi 2960°, zichligi 8,90 g/sm³. Ferromagnit xossasiga ega. Brenel boʻyicha qattiqligi 470—1230 MPa. Zichjoylashgan Kobalt havo taʼsiriga chidamli, 300° da oksid parda bilan qoplanadi, kukun holdagi Kobalt havoda oʻz-oʻzidan alangalanadi. Suv, ishqor, karbonat kislota bilan reaksiyaga kirishadi. Ftorid kislota hatto qizdirilganda ham unga taʼsir qilmaydi, tutunlanuvchi nitrat kislota Kobaltning faolligini susaytiradi (oksidlaydi). Oddiy haroratda galogenlar (Gʻ dan tashqari) bilan birikmalar hosil qiladi. Oʻyuvchi ishqorlar Kobalt eritmalariga taʼsir ettirilganda havorang Co(OH)₂ choʻkmaga toʻshadi, havo taʼsirida esa u Co(OH)₃ ga oʻtadi. Kobalt anorganik va organik birikmalar bilan 2 va 3 valentli kompleks birikmalar, koʻpgina metallar bilan qotishmalar hosil qiladi. Kobalt metalini Kobalt rudalaridan ajratib olish uchun dastlab rudalarni oksidlovchi sharoitda maxsus pechlarda kuydirib eruvchan holga oʻtkaziladi. Kobaltni boshqa metallardan tozalash uchun kimyoviy va gidrometallurgiya usullaridan foydalaniladi. Oxirgi mahsulot sifatida Co₃O₄ olinadi. Uni koʻmir, vodorod, SO kabi qaytaruvchilar ishtirokida qaytarib yoki alyumotermiya va elektroliz usullari bilan metall holidagi Kobalt olinadi.

Hozirgi ajratib olinayotgan Kobaltning taxminan 65%i maxsus qotishma va poʻlatlar, 10%i katalizatorlar, 10%i pigmentlar tayyorlashda qoʻllaniladi. Kobalt birikmalari rangli shishalar, keramika, organik sintez uchun katalizatorlar olishda, neft va ammiakni tozalashda, moy boʻyoqlarni quritishda, chiroyli va turgʻun emal va boʻyoqlar, yarimoʻtkazgichlar (CoSb2, CoSb3) va oʻta kesgich asboblar tayyorlashda ishlatiladi. Soʻnggi yillarda radioaktiv ⁶⁰Co ("Kobalt lushkasi") tibbiyotda saraton kasalligini davolashda qoʻllanmokda. Hayvonlardagi anemiya kasalligiga qarshi kurashda ham Kobaltdan foydalaniladi.

Adabiyot

• Bolshakov Kobalt Kobalt, Ximiya i texnologiya kobalta, Kobalt, 1981; Borbat Kobalt Kobalt, Volkov Kobalt Kobalt, Kaza nekiy Kobalt Kobalt, Proizvodstvo kobalta iz sulfidnix rud, Kobalt, 1983; Axmetov Kobalt S Obshaya i neorganicheskaya ximiya, Kobalt, 1998.

Saidjamol Eshonxoʻjayev.