Oʻzbekiston demografiyasi
Oʻzbekiston demografiyasi Oʻzbekiston aholisining demografik koʻrsatkichlari boʻlib, aholining oʻsishi, zichligi, millati, taʼlim darajasi, sogʻligʻi, iqtisodiy ahvoli, diniy mansubligi va boshqa jihatlarini oʻz ichiga oladi. Ma'lumotlarning aksariyati taxmindir, chunki oxirgi aholi roʻyxati 1989-yilda Sovet davrida o'tkazilgan.
Demografik rivojlanish tarixi tahrir
Oʻrta Osiyo hududida yashagan ibtidoiy odamlarning qad. manzilgohlari quyi paleolit davriga toʻgʻri keladi. Jez davrida Oʻzbekiston hududida chorvador va qisman dehqonchilik bilan shugʻullangan qabilalar yashagan. Bu vaqtda ibtidoiy jamoa davri yemirilib, qabilalar oʻrtasida mulkiy munosabatlar vujudga keldi.
Eron shohi Doro I ning Behistun yozuvlarida oʻzbek xalqining qadimiy ajdodlari xorazmiylar, sugʻ'iylar, saklar, baqtriyaliklar toʻgʻrisida maʼlumotlar berilgan. Yunon va rim tarixchilari Gerodot, Strabon, Arrian va Ptolemey hozirgi Oʻzbekiston hududida yashagan saklar haqida maʼlumotlar qoldirganlar.
Oʻzbeklarning alohida elat boʻlib shakllanishi uzoq-yillar davomida sodir boʻlgan etnik jarayonlar mahsuli dir. Ular O'rta Osiyoning markaziy viloyatlari Movarounnahr, Xorazm, Yettisuv, qisman Sharqiy Turkistonning gʻarbiy mintaqalarida shakllangan. Oʻzbek xalqining asosini hoz. Oʻzbekis ton hududida qadimdan oʻtroq yashab, sugʻorma dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq bilan shugʻullanib kelgan mahalliy aholi: sugʻdiylar, xorazmiylar, baqtriylar, chorvador sak-massagetlar kabi etnik guruhlar tashkil etgan. Shuningdek, Janubiy Sibir, Oltoy, Yettisuv, Sharqiy Turkiston hamda Volga va Ural daryolari boʻylaridan turli davrlarda Movarounnahrga kirib kelgan etnik komponentlar ham oʻzbek xalqi etnogenezida ishtirok etganlar. Markaziy Osiyoning keng hududida yashagan bu etnoslar, asosan, turkiy va sharqiy eroniy tillarda soʻzlashganlar. Amudaryo va Sirdaryo havzalari oraligʻining oʻtroq aholisi va chorvador qabila va elatlarning etnik jihatdan dastlabki aralashuvi jarayoni natijasida oʻtroq hayotga moslashgan turkiy hududiy maydon, oʻzbek xalqiga xos antropologik qiyofa shakllangan.
Mil. avv. III-asrda Sirdaryoning oʻrta oqimida Qangʻ davlati hukm surgan davrda Amudaryo va Sirdaryo oraligʻi va unga tutash mintaqalarda iqtisodiy, siyosiy va etnomadaniy aloqalarning tobora rivojlanib borishi natijasida turkiyzabon etnoslar ustuvorlik qilib, oʻziga xos uygʻunlashgan madaniyat yuzaga keladi. Arxeologik va tarixiy majmualarda bu madaniyat „Qovunchi madaniyati“ nomi bilan qayd etilgan. Antropolog olimlarning taʼkidlashicha, aynan shu davrlarda Oʻrta Osiyoning vodiy va vohalarida yashovchi aholining tashqi qiyofasida hoz. oʻzbek va voha tojikla riga xos Oʻrta Osiyo ikki daryo oraligʻi antropologik tipi toʻliq shakllanadi.
Oʻzbek xalqining etnogenezida qatnashgan navbatdagi etnik komponentlar kushonlar hamda 45-asrlarda Oʻrta Osiyoning markaziy viloyatlariga Oltoy, Jan. Sibir va Sharqiy Turkistondan kirib kelgan xioniy, kidariy va eftaliylardir. Shuningdek, oʻzbeklar etnogeneziga Oʻrta Osiyoning markaziy mintaqalari (Toshkent vohasi, Fargʻona, Zarafshon, Qashqadaryo, Surxondaryo vodiylari va Xorazm)ga kelib oʻtroqlashgan turkiy etnik komponentlar faol taʼsir koʻrsatadi. Bu komponent lar va mahalliy aholi oʻrtasidagi etno-madaniy munosabatlarning rivoji natijasida yangi qatlam madaniy yutuqlarining mahalliy madaniy-xoʻjalik anʼanalar bilan jadal uygʻunlashuvi yuz beradi. 7-asrning 30-yillaridan boshlab oʻlkamiz „Turkiston“ nomi bilan atala boshlagan.
8-asrda arab va ajam xalqlarining Oʻrta Osiyoga kirib kelishi bilan mahalliy aholining etnik tarkibida maʼlum darajada oʻzgarishlar sodir boʻlgan boʻlsa-da, ammo mintaqadagi etnik jarayonlar ga kuchli taʼsir etmagan. Bu davrda Movarounnahrdagi oʻtroq va yarim oʻtroq turkiyzabon aholi, sugʻdiylar va Xorazmning tub yerli aholisi oʻz hududlarida arablar hukmronligida yashaganlar.
911-asrlarda Movarounnahrda yaxlit turkiy qatlam, jonli turkiy til muhiti vujudga kelib, oʻz navbatida sugʻdiylar va b. mahalliy etnoslar bilan integratsiyalashuv jarayoni jadallashgan. Bu davrda Movarounnahr va Xorazmda turkiy etnik qatlam kuchli etnik asosga ega boʻlib, bu qatlam asosining aksariyat koʻpchiligi oʻtroqlashgan turgʻun turkiy etnoslardan iborat boʻlgan.
Qoraxoniylar davrida Movarounnahr va Xorazmda siyosiy hokimiyat turkiy sulolalarga oʻtishi munosabati bilan sodir boʻlgan etnik jarayonlar oʻzbek xalqining shakllanishida yakuniy bosqich boʻldi. Aynan shu davrda oʻzbek xalqiga xos elatni belgilovchi hududiy, madaniy -maʼnaviy umumiylik, etnik oʻzlikni anglash maʼlum bir davlat doirasidagi etnik uyushqoqlik, din umumiyligi kabi etnik omillar shakllandi. Bu davrda oʻzbeklarning umum elat tili qaror topdi. Umuman olganda, elat shakllanishi dagi muhim ahamiyatga molik aksariyat etnik alomatlar shakllanib yetiladi. Shunday qilib, asrlar osha yurtimizda kechgan oʻta murakkab siyosiy vaziyatda muttasil davom etgan etnik jarayonlar natijasida 1112-asr boshlarida oʻzbek xalqi shakllandi.
Oʻzbekiston aholisining ijtimoiy -iqtisodiy va demografik rivojlani shi 19-asrning 2-yarmidan boshlab podsho Rossiyasi bosib olgandan soʻng keskin oʻzgardi. Bu holat aholi soni, milliy va yosh-jinsiy tarkibi, koʻpayish surʻatlari, joylashish xususiyatlarida oʻz aksini topdi. Rossiyadan dehqonlar koʻchirilib, Mirzachoʻlga joylashtiril di, Sharqiy Turkistondan uygʻurlar koʻchirilib keltirilib, respublika sharqidagi togʻ vodiylarida ular uchun joy ajratildi. 1897-yilda oʻtkazilgan aholi roʻyxatiga muvofiq Oʻzbekiston hududida 3,9 mln. kishi yashagan, shundan 19 % shahar aholisi edi. Tub aholining migratsion harakatchanligi past boʻlgan. Aholining koʻchib keluvchilar hisobiga oʻsishi podsho hukumati mustamlakachilik siyosatining natijasi edi. Shu siyosat tufayli oʻlkada yangi-yangi qishloq va shaharchalar barpo etildi. Biroq shunga qaramay 18651900-yillarda aholi 0,6 % ga koʻpaydi. 20-asrning 1-choragida ham aholi oʻsishida sezilarli oʻzgarish boʻlmadi. 192440-yillar davomida Oʻzbekiston aholisi 2,3 mln. kishiga oshdi, aholining oʻsishi-yiliga 3 % ga teng boʻldi.
Ikkinchi jahon urushi Oʻzbekiston aholisi ning soniga, uning tarkibi va joylashuviga nihoyatda salbiy taʼsir koʻrsatdi. Urush natijasida respublika 1 mln.dan ortiq aholisini yoʻqotdi. Aholining umumiy soni 194045-yillarda 6,6 mln. kishidan 5,2 mln. kishigacha kamaydi.
Urushdan keyingi davrda aholi oʻsish surʻatlarida ijobiy oʻzgarishlar boʻldi. Aholining soni 5,2 mln.dan 8,4 mln.gacha koʻpaydi. Bunda ham sof tabiiy koʻpayishdan koʻra chetdan koʻchirib keltiril gan aholining salmogʻi katta boʻldi. 20-asrning 6080-yillarida respublika aholisi tarkibida oʻzbeklarning soni muntazam ravishda yuqori surʻatlar bilan koʻpayib bordi. 1989-yilda oʻzbeklar salmogʻi respublika aholisining tarkibida 71,4 % ni tashkil etgan.
Oʻzbekistonning mustaqil rivojlanish yoʻliga oʻtishi uning demografik tarixida mazmunan yangicha bosqichga oʻtishni taqozo etdi. Respublikada bozor munosabatlarining shakllanishi, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy sharoitlarning oʻzgarishi natijasida yangi demografik jarayon boshlandi: tugʻilish keskin kamaydi, mamlakatdagi slavyan xalqlar, yahudiy, mesxeti turk, grek, ukrain, nemis va b. xalqlarning maʼlum qismi oʻz tarixiy yurtlari va b. xorijiy davlatlarga koʻchib ketdi. Eng katta manfiy migratsiya saldosi 1990-yilda kuzatilib, 181,2 ming kishini tashkil etdi. Mazkur demografik jarayonlar Oʻzbekiston aholisining oʻsish surʻatlarini qisqarishiga olib keldi. Keyingi 15-yil davomida respublika aholisi 4,8 mln.ga koʻpaydi, oʻsish surʻati 1,8 %ni, oʻrtacha yillik mutlaq koʻpayish soni 400 ming kishini tashkil qildi.
Aholining joylashishi va zichligi tahrir
Respublika aholisi, asosan, qadimdan oʻzlashtirilgan, sugʻorma dehqonchilik uchun sharoit qulay boʻlgan voha va vodiylarda zich joylashgan.
Mirzachoʻl, Surxon-Sherobod, Qarshi, Markaziy Fargʻona, Ellikqalʻa choʻllarini oʻzlashtirish natijasida hamda turli qazilma boyliklar konlarini topish asosida vujudga kelgan shahar va shaharchalar ham aholining hududiy tarkibiga oʻzgartirishlar kiritdi. Biroq yangi aholi manzillari aholining asrlar davomida tarkib topgan hududiy shakllariga katta oʻzgarishlar kirita olmadi. Aholining asosiy qismi tugʻilib oʻsgan joyida istiqomat qiladi. Bundan choʻl mintaqalarida yashovchi aholi mustasno. Shu bilan birga shaharlar tarmogʻidagi oʻzgarishlar shahar aholisining dinamikasi va joylashishiga katta taʼsir qildi. Keyingi-yillarda ularda sezilarli oʻzgarishlar yuz berdi. 1990—2005-yillarda mamlakat aholisining oʻsish surʻati pasayib borayotgan davrda baʼzi viloyatlarda bu jarayon sekinroq kechdi.
Oʻzbekistonda demografik vaziyatning eng muhim xususiyatlari aholi oʻsish surʻatlarining pasayib borishi; aholi tabiiy koʻpayish koʻrsatkichining kamayishi; tashqi migratsiya natijalarining manfiylashuvi; shahar aholisining sust oʻsishi va boshqalar. Mamlakatning shahar aholisi nihoyatda notekis joylashgan boʻlib, asosiy qismi Toshkent sh.ga toʻgʻri keladi. Biroq Toshkent sh. aholisi soʻnggi-yillarda deyarli oʻsmadi, natijada uning Oʻzbekiston aholisi tarkibidagi ulushi 2020-yildagi 10,5 %dan 8,2 % ga tushib qoldi. Navoiy, Sirdaryo, Toshkent viloyatlari hamda Qoraqalpogʻiston Respublikasining demografik salohiyati pasaydi. Hozirgi kunda Oʻzbekiston aholisining 16,4 % Samarqand va jizzax viloyatlari ga toʻgʻri keladi. Xorazm, Namangan va Andijon viloyatlarida ham biroz oʻsish boʻldi.
1991—2005-yillarda Oʻzbekiston viloyatlari boʻyicha shahar aholisining oʻsishida sezilarli darajada nomutanosiblik kuzatildi. Bu-yillarda respublika shaharlari aholisining oʻsish surʻati 0,9 % boʻlib, bu koʻrsatkich Samarqand 3,2 %; Jizzaxda 2,8 %; Sirdaryoda 0,6 %; Buxoroda 0,7 %; Xorazmda 0,8 % va Toshkent viloyatida 0,2 % ni tashkil etdi.
Yuqoridagi oʻzgarishlarga qaramay, respublika aholisining hududiy mujassamlashuvi darajasi hamon Fargʻona va toshkent iqtisodiy rayonlarida yuqori. Fargʻona vodiysiga mamlakat aholisining 28 %, Toshkent sh. va viloyatiga 18 % toʻgʻri keladi. Aholi zichligi 1 km2 ga 58 kishi boʻlib, bu koʻrsatkich mamlakat miqyosida 70 karraga farq qiladi yoki boshqacha aytganda, 7,3 kishidan (Navoiy viloyati) 552,5 (Andijon viloyati) kishigacha yetadi. Fargʻona, Namangan, Xorazm viloyatlarida aholi juda zich, Qashqadaryo, Sirdaryo, Buxoro viloyatlarida, shuningdek, Qoraqalpogʻiston Respublikasida zichlik koʻrsatkichi ancha past.
Oʻzbekiston Respublikasi jami aholisining 36,3 % shaharlarda, qolgan qismi qishloqlarda yashaydi. Soʻnggi-yillarda urbanizatsiya darajasining pasayib borishi va qishloq aholisi hissasining oʻsishi kuzatilmoqda.
Aholining tabiiy koʻpayishi tahrir
Oʻzbekistonda aholi tabiiy koʻpayishiga oid mufassalroq maʼlumotlar 19-asrning 2-yarmidan boshlab mavjud. Aholining tabiiy koʻpayishi 1-navbatda tugʻilishga bogʻliq. Respublikada 19-asr oxiri 20-asr boshlarida tugʻilish darajasi yuqori boʻlgan. 1865—1917-yillarda tugʻilishning umumiy koeffitsiyenti (har 1000 ta kishiga nisbatan tugʻilganlar soni) 4550 %ni tashkil etgan. Tugʻilish fiziologik imkoniyat darajasida boʻlgan, oilada farzandlar tugʻilishi cheklanmagan. Buning asosiy omillari oʻzbek ayollarining ijtimoiy i.ch. da juda kam ishtiroki, maʼlumotlilik darajasi ning pastligi, tugʻilishni qoʻllab-quv vatlovchi urf-odat va qadriyatlar taʼsirining nisbatan yuqoriligi, goʻdaklar oʻlimining koʻpligidir.
Oʻsha davrda aholi oʻrtasida oʻlim hollari ham yuqori boʻlgan. 1886—1900-yillarda Oʻzbekiston hududida 1000 ta aholiga nisbatan oʻrtacha 49,8 ta bola tugʻilgan boʻlsa, oʻlganlar soni (har 1000 kishi hisobiga) 44,8 ga teng edi. Demak, oʻsha davrda oʻzbek oilalarida tugʻilish yuqori boʻlishiga qaramay aholi oʻrtasida oʻlimning koʻpligi, oʻrtacha umr koʻrish davri juda qisqa boʻlgani (32 yosh) tufayli aholining tabiiy koʻpayishi sust kechgan. Boshqacha aytganda, yuqori tugʻilish yuqori tabiiy oʻsishni taʼminlay olmasdi, tugʻilishning „foydalilik“ darajasi past boʻlgan. Mazkur dalillar Oʻzbekiston aholisining tabiiy koʻpayishi 19-asr oxiri 20-asr boshlarida Yevropa xalqlaridan 3,5 barobar kam boʻlganini koʻrsatadi. Natijada aholi sonining oʻsishi juda sekin kechgan. 1885—1917-yillarda Oʻzbekiston aholisi 3320 mingdan 4052 mingga yetdi yoki aholining soni har-yili oʻrtacha 0,6 % atrofida oʻsdi.
Bu koʻrsatkich hozirga qaraganda 3,1 marta kam, chunki 1991—2000-yillarda Oʻzbekiston aholisi-yiliga 1,9 % dan koʻpaydi.
1939—2004-yillar, yaʼni 65-yil mobaynida respublika aholisi 4,0 marta koʻpaygan boʻlsa, bu koʻrsatkich shahar joylarda 6,4 va qishloqlarda 3,3 martani tashkil etgan. Albatta, koʻrilayotgan davrning turli oraliqlarida va qishloq hamda shahar joylarda aholi sonining koʻpayish surʻati turlicha boʻlgan. Jumladan, 1939—1959-yillarda jami aholi 127,9 % ga, shahar aholisi 185,6 % va qishloq aholisi 108,5 %ga oʻsgan. 1959—1970-yillarda respublika jami aholisi 145,3 %ga, shahar aholisi 158,4 % va qishloq aholisi 141,3 %ga oʻsgan, oʻrtacha bir yillik koʻpayish 3,45, 4,25 va 3,20 %ni tashkil etgan. Aynan shu-yillar Oʻzbekiston oʻzining tarixiy demografik rivojlanishining eng yuqori koʻrsatkichlariga erishgan.
Undan keyingi-yillarda aholi sonining oʻsishi biroz susaygan, biroq shahar aholisining qishloq aholisiga nisbatan tezroq koʻpayish jarayoni saqlanib qolgan. Masalan, 1970—1979-yillarda shahar aholisi 146,9 %ga, qishloq aholisi 120,9 % va jami aholi soni 130,4 %ga ortgan. 1979—1989-yillar mobaynida shahar aholisi 126,7 va qishloq aholisi 130,1 %ga oʻsgan. Koʻrinib turibdiki, bu davrdan respublika qishloq joylarining demografik rivojlanishi shahar va shaharchalarga qaraganda ustunroq boʻlgan. Urbanizatsiya jarayonining bunday zaiflashuvi oʻtgan asrning 80-yillarining 2-yarmidan boshlangan, 1984-yilda shahar aholisining ulushi 42 %gacha koʻtarilgan va shundan soʻng u asta-sekin kamayib borgan.
Soʻnggi-yillarda respublika umumiy aholisi koʻpayish surʻatining pasayishi va qishloq aholisining shaharlik larga nisbatan tezroq oʻsish jarayoni kuzatilmoqda. Ayni paytda shahar aholisining koʻpayish surʻati eng past darajaga tushib qolgan (1,05 %). 2000-05-yillarda aholining oʻrtacha oʻsish surʻati 1,2 % ni tashkil etdi va oʻrtacha yillik mutlaq sonining oʻsishi 310,4 ming kishiga tushdi. Mazkur davrda qishloq aholisi 4,4 mln.ga, shahar aholisi 1 mln.ga koʻpaygan. Buning natijasida shahar aholisining salmogʻi 40,4 % dan 35,9 % ga tushib qoldi.
Tugʻilish va tabiiy koʻpayish koeffitsiyentlari boʻyicha respublika viloyatlarining qishloq aholisini mutanosib ravishda 2 guruhga ajratish mumkin: birinchisiga tugʻilish darajasi (20-22 %) va tabiiy koʻpayish darajasi (14-17 %) oʻrtacha boʻlgan 8 ta viloyat (Buxoro, Andijon, Navoiy, namangan, Sirdaryo, Fargʻona, Xorazm, Toshkent) kiradi. Tugʻilish (23-24 %) va tabiiy koʻpayish darajasi (1819 %) nisbatan yuqori boʻlgan ikkinchi guruhga Qashqadaryo, Surxondaryo, Jizzax, Samarqand viloyatlari va Qoraqalpogʻiston Respublikasi kiradi. Shahar aholisi ichida oʻrtacha tugʻilish darajasi (1620 %) 8 ta viloyatda kuzatil moqda. Namangan viloyatida shahar aholisining tugʻilishi nisbatan yuqori (20,2 %). Shahar aholisi ichida tugʻilish darajasi past boʻlgan (16 %) 4 viloyat mavjud. Bular Buxoro, Toshkent, Samarqand va Fargʻona viloyatlari.
1991-yilda Oʻzbekistonda yangi iqtisodiy munosabatlarning shakllanishi natijasida ijtimoiy-iqtisodiy oʻzgarishlar sodir boʻldi va bu oʻzgarishlar 1-navbatda uning demografik vaziyati ga oʻz taʼsirini koʻrsatdi. Oʻzbekiston da tugʻilish jarayonining nisbatan yuqoriligining asosiy sabablaridan biri oila qadriyatlari hamda nikohdan oʻtish jarayonining yuqoriligidir. Mas., 2005-yil har 1000 kishiga shaharlarda 7,0 nikoh toʻgʻri kelgan boʻlsa, ajralish koʻrsatkichi 0,6 ga teng boʻldi. 19912004-yillarda Oʻzbekistonda har 1000 aholiga nisbatan tugʻilgan bolalar soni 34,5 dan 22,3 gacha yoki 1,2 punktga qisqardi. 2005-yilda aholi 292,1 ming kishiga yoki 2004-yildagiga nisbatan 1,1 % ga koʻpaydi.
Oʻzbekistonda tugʻish yoshi koeffitsi yentlari ham qisqarmoqda. Tugʻilgan bolalarning asosiy qismi nisbatan yosh ayollarga toʻgʻri keladi. Bu holat soʻnggi-yillarda yanada barqarorlashdi.
Respublikada 1980—1995-yillarda oʻlim koeffitsiyenti 7,5 promilledan 6,4 promillegacha qisqardi. Bu jarayon, asosan, goʻdaklar, bolalar va oʻrta yoshdagi kishilar oʻrtasida oʻlim darajasining kamayishi bilan bogʻliq. Aholiga tibbiy xizmat koʻrsatish sohalarining rivojlanishi 1-navbatda aholi oʻlimining keskin kamayishiga olib keldi. Agar 18861920-yillarda Oʻzbekistonda har 1000 kishi hisobiga oʻlganlar soni 4034 kishini tashkil etgan boʻlsa, 1920-yildan keyin bu koʻrsatkich 56 barobarga kamaygan. Respublika shahar hududlari da aholi oʻlimi qishloq joylarga nisbatan yuqoridir. Bunga sabab ekologik vaziyatdagi oʻzgarishlar, shahar turmush tarzidir. Sanoat rivojlangan Toshkent sh.da aholi oʻlimi eng yuqori. Oʻlganlar soni 2005-yilda 2004-yilga nisbatan 6,6 % ga yoki 8,6 ming kishiga oshdi. Goʻdaklar oʻlimi koeffitsiyenti esa 2004-yildagi 15,4 % dan 14,3 %ga kamaydi.
Aholi migratsiyasi tahrir
Oʻzbekiston aholisi sonining oʻzgarishida migratsiyaning ahamiyati katta boʻlgan. Oʻzbekistonning Podsho Rossiyasi tomonidan bosib olinishi natijasida bu yerga juda koʻp oilalar koʻchib kelgan. Ularga koʻchib kelish va joylashishda keng imtiyozlar berildi, tabiiy-iqlim sharoitlari qulay boʻlgan joylardan yer ajratildi.
19-asrning soʻnggi 35-yili davomida Oʻzbekistonga Rossiyadan jami 7075 ming yoki-yiliga oʻrtacha 2 mingdan ortiq kishi koʻchib kelgan. Koʻchib kelganlarning aksariyati shaharlarda, jumladan Toshkentda joylashdi. 20-asr boshlarida koʻchib keluvchilar salmogʻi yanada oshgan. Mirzachoʻlni oʻzlashtirish uchun, keyinroq t.yillar qurilishi, sanoat korxonalarining barpo etilishi munosabati bilan Rossiyadan oilalarning koʻchib kelishi natijasida migratsiya oqimi kuchli boʻlgan. Ayniqsa, Toshkent zilzilasi (1966) dan soʻng tashqi migratsiya yanada kuchaygan, poytaxt aholisi tez koʻpaygan.
Mamlakatda yirik sanoat markazla ri boʻlgan Chirchiq, Olmaliq, Angren, Navoiy, Zarafshon, Ohangaron, Fargʻona, Bekobod sh.lari aholisi koʻp jihatdan bu yerga koʻchib kelganlar asosida oʻsib bordi.
Umuman olganda, tashqi migratsiya ning Oʻzbekiston aholisi sonining oʻsishidagi hissasi turli-yillarda turlicha boʻlgan. Mas., 18951900-yillarda migratsiya qoldigʻi jami aholi koʻpayishining 1012 %ni tashkil etgan. Mazkur omilning roli 20-asrning boshlarida ham sezilarli boʻlgan: oʻrtacha bir-yilda koʻpaygan har 10 kishidan bittasi tashqi migratsiya hisobiga toʻgʻri kelgan.
1917-24 va Ikkinchi jahon urushi-yillarida migratsiya qoldigʻi respublika uchun manfiy natijaga ega boʻlgan. Qolgan-yillarda, ayniqsa, urushdan keyingi 5 yillikda chetdan koʻchib kelganlar soni ketganlarga qaraganda ancha koʻp boʻlgan. Aynan shu-yillarda tashqi migratsiya Oʻzbekiston aholisi sonining oʻrtacha yillik koʻpayishining taxminan 1/3 qismini tashkil etgan. 195074-yillarda respublikalararo migratsiya qoldigʻi Oʻzbekistonda 832,5 ming kishiga teng boʻldi.
Tashqi migratsiyaning manfiylashuv alomatlari 20-asrning 80-yillarida yuzaga keldi. 1989-yil respublikaga 83,9 ming kishi koʻchib kelgan boʻlsa, 167,3 ming kishi koʻchib ketdi. Migratsiyaning manfiy qoldigʻi 83,4 ming kishini tashkil etdi.
Mustaqillik-yillarida rusiyzabon xalqlarning oʻz yurtlariga qaytib ketishi natijasida tashqi migratsiyaning manfiylashuv alomatlari ancha sezilarli tus oldi. Aholining respubli kadan koʻchib ketishi 1990-yilda oʻzining eng yuqori choʻqqisiga chiqdi. Oʻsha-yili davlat organlari tomonidan rasmiy ravishda qayd qilingan migratsiyaning manfiy qoldigʻi 140 ming kishini tashkil qildi. Keyingi-yillarda u asta-sekin kamayib bordi. Shuningdek, Oʻrta Osiyoning tub aholisiϧoʻzbek, tojik, qirgʻiz, qozoq va turkmanlarning migratsiya vositasida oʻzlarining mustaqil respublikalariga koʻchib ketishlari ham respublikalararo migratsion aloqalar ning 199194-yillardagi asosiy xususiyatlaridan biri hisoblanadi. Mas., 19962003-yillar mobaynida migratsiya tufayli Oʻzbekiston Respublikasi aholisi 531 ming kishiga kamaygan.
Oʻzbekiston aholisi faqat tabiiy koʻpayish hisobiga bir-yilda 370ϧ400 ming kishiga ortishi lozim, biroq migratsiya qoldigʻi manfiy boʻlganligi sababli bu koʻrsatkich 300 ming kishi atrofida boʻlgan.
Tashqi migratsiya avvalo shahar aholisi dinamikasiga taʼsir etadi. Chunki mamlakatga kelganlarning ham, ketganlarning ham koʻpchiligi shaharlar bilan bogʻlangan. Oʻtgan asrning 5070-yillarida Oʻzbekiston shaharlari aholisi ning jadal oʻsishi ham koʻp jihatdan shu omilga bogʻliq boʻldi. Keyingi-yillarda urbanizatsiya darajasining sustlashuvi ham shuning taʼsirida yuzaga keldi. Maʼlumotlarga koʻra, shahar joylarda tashqi migratsiya qoldigʻi 19962003-yillarda taxminan 4050 ming kishi, qishloqlarda esa 2030 ming kishini tashkil etdi. (qarang 7-,8-jadvallar).
2005-yilda migratsiya qoldigʻi manfiy 107,0 ming kishini tashkil etdi.
Migratsiya qoldigʻi Qoraqalpogʻiston Respublikasi, Navoiy, Sirdaryo va Jizzax viloyatlarida hamda Toshkent sh.da nisbatan yuqori koʻrsatkichga ega. Ayni vaqtda, Andijon, Namangan, Xorazm viloyatlarida migratsiya aylanmasi manfiy boʻlsa-da, u aholi sonining umumiy oʻsish koʻrsatkichlariga kuchli taʼsir etmagan. Migratsiyada qatnashganlarning jami hajmida Rossiya hissasiga 50,9 %, Ukrainaga 12,9 %, Qozogʻistonga 10,9 %, Oʻrta Osiyoning boshqa mamlakatlariga 13,2 % toʻgʻri keladi.
Oʻzbekistonda ichki migratsiya ham oʻziga xos xususiyatlarga ega. Oʻtgan asrning 6070-yillarida Mirzachoʻlning oʻzlashtirilishi munosabati bilan bu yerga Fargʻona vodiysi hamda Samarqand va Jizzax viloyatlarining ayrim tumanlaridan maʼlum qism aholi koʻchib kelgan. Shuningdek, Qarshi, Surxon-She robod dashtlarining oʻzlashtirilishi bilan ham aholining ichki migratsiyasi bogʻliq boʻldi. Sirdaryo, Jizzax, Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlari va Fargʻona vodiysidagi yangi tashkil etilgan qishloq tumanlari aholisi, asosan, migratsiya natijasida shakllangan.
Keyingi-yillarda Oʻzbekistonda ichki migratsiya harakatlarining pasayishi kuzatilmoqda. Buning asosiy sabablaridan biri, bozor iqtisodiyoti ga oʻtish sharoitlaridagi murakkab ijtimoiy-iqtisodiy oʻzgarishlar jarayonidir. Aholining ish bilan taʼminlan ganlik darajasiga mamlakatdagi ichki migratsiya oqimlari ham bevosita taʼsir koʻrsatadi. 19802003-yillarda respublika ichki migratsiya hajmi 461,8 ming kishidan 250 minggacha, viloyatlar ichidagi migratsiya ham bu davrda 253,6 ming kishidan 138,0 mingga, yaʼni 118,6 ming kishiga, viloyatlararo migratsiya hajmi 208,2 ming kishidan 115,0 mingga, yaʼni 93,2 ming kishiga kamaydi.
Orolboʻyida ekologik vaziyatning salbiylashuvi sababli 1990-yillarda Qoraqalpogʻiston Respublikasining baʼzi tumanlaridan Toshkent va Sirdaryo viloyatlariga aholining koʻchib kelishi kuzatildi.
Urbanizatsiya tahrir
Oʻzbekiston jahonning ilk urbanizatsiya oʻchoqlaridan biri. Samarqand, Buxoro, Xiva, Toshkent, Termiz, Qarshi va Shahrisabz sh.lari 20002700 yillik tarixga ega. Mamlakatning turli hududlarida topilgan shaharlar qoldiqlari (Afrosiyob, Axsi, Pop, Nasaf, Kesh, Poykend va b.) ham bu yerda urbanizatsiyaning qadimdan rivojlanib kelganligidan dalolat beradi.
Oʻzbekistonda 120 ta shahar va 117 ta shaharcha mavjud boʻlib, ularda 9442 ming kishi yoki mamlakat jami aholisining 36,3 % yashaydi.
Shahar aholisi 1865—1917-yillarda past surʻatlar bilan koʻpaydi. 20-asrning boshlarida shahar aholisi siyosiy vaziyatning barqarorlashuvi natijasida notekis oʻsdi. Bunga, albatta, 1924-yilda amalga oshirilgan Oʻrta Osiyoning milliy-maʼmuriy qayta boʻlinishi ham oʻz taʼsirini koʻrsatdi. 192640-yillarda shahar tarmogʻi va shahar aholisining sonida katta oʻzgarishlar boʻldi. Industr lashtirish shiori ostida oʻtkazilgan tadbirlar 12 shahar qatoriga yangi shaharchalarning qoʻshilishiga, shahar aholisining esa tez koʻpayishiga sabab boʻldi.
Ikkinchi jahon urushi-yillarida Oʻzbekis tonning jami aholisi 1,5 mln.ga kamaydi, bunda shahar aholisining salmogʻi ancha kam. Buning sababi frontga qurol-aslaha va b. mahsulotlar yetkazib beruvchi shaharlarning imtiyozlar bilan taʼminlanishi, ikkinchi sababi front oldidagi korxonalarning aksari qismi ishchilar bilan birga sharqqa, jumladan, Oʻzbekiston shaharlariga koʻchirilishidir. Urush natijasida 1 mln. tub aholisini yoʻqotgan respublika 1 mln. dan ortiq yevropaliklarga ega boʻldi, bu holat esa siyosiy va demografik vaziyatga oʻz taʼsirini koʻrsatdi. Urushdan keyingi „demografik kompensatsiya“ davrida shahar aholisi tez surʻatlar bilan koʻpaydi.
Shahar aholisi, ayniqsa, 197386-yillarda tez koʻpaygan. Bunga 1972-yilda Oʻzbekistonda aholi yashaydigan joylarga shahar maqomini berish uchun zarur boʻlgan demografik meʼyorning oʻzgarishi, yaʼni aholi sonining 10 mingdan 7 ming kishiga tushirilishi sabab boʻldi. Natijada bir-yilda oʻnga yaqin qishloqlar shahar toifasiga oʻtkazil di. Mas., 1970-yilda respublikada 42 ta shahar boʻlgan boʻlsa, ular qatoriga 1973-yilda 13 ta, 1974-yilda 9 ta, 1975-yilda 5 ta, 1976-yilda 6 ta, 1977-yilda 5 ta „yangi shahar“ qoʻshildi.
Biroq, shaharlar sonining bunday tez surʻatlarda koʻpayishi haqiqiy urbanizatsiya emas, koʻproq „soxta“ urbanizatsiyaga olib keldi. Shaharlar sonining koʻpayishi 20-asrning 90-yillarida keskin qisqardi va eng soʻnggi-yillarda yangi shaharlar deyarli tashkil topmadi. hoz. Toshkent viloyatida 34 ta, Qoraqalpogʻistonda 29 ta, Samarqand viloyatida 23 ta shahar va shaharchalar mavjud. Ularning eng kam soni Sirdaryo viloyatida 11 ta va Xorazm viloyatida 10 ta, Buxoro viloyatida 14 ta va Navoiy, Surxondaryo 15 ta, Andijon va Qashqadaryoda 16 tadan, Namangan viloyatida 20 ta va Fargʻonada 19 ta shahar va shaharchalar bor (2005).
Urbanizatsiya faqatgina shahar va shaharchalarning umumiy soni bilan emas, balki koʻproq shaharlar aglomeratsiya sining rivojlanganligi bilan belgila nadi. Oʻzbekistonda 2005-yil maʼlumotiga koʻra 17 ta yirik shahar bor. Ular orasida Toshkent sh. keskin ajralib turadi. Aholisining soni 2128 mingdan ortiq boʻlgan poytaxt shaharning respublikadagi urbanizatsiya jarayoniga boʻlgan taʼsiri benihoya katta. Shu tarzda Oʻzbekistonda urbanizatsiya jarayoni Toshkent sh., katta va oʻrta shaharlarga bogʻliq holda amalga oshmoqda (9-jadvalga q.). Yirik shaharlar negizida shaharlarning murakkab hududiy tizimi shahar aglomeratsiyalari vujudga kelgan boʻlib, ular urbanizatsiya rivojlanishining muhim koʻrsatkichi sifatida xizmat qiladi. Mas., Toshkent aglomeratsiyasi 30 ga yaqin shahar va shaharchalarni birlashtiradi. Shuningdek, FargʻonaMargʻilon, Samarqand, Namangan, buxoro, Andijon va b. aglomeratsiyalar ham rivojlanib bormoqda.
Oʻzbekistonda urbanizatsiyaning umumiy koʻrsatkichi 1984-yilda 42 % dan ortiqroq edi. Keyingi paytda urbaniza siya koʻlamiga shahar aholisining tabiiy oʻsish darajasining kamayib borishi ham taʼsir etmoqda.
Urbanizatsiya darajasining qisqarib borishiga qishloq aholisining shaharliklarga nisbatan tezroq koʻpayishi, shaharlarda (ayniqsa, sanoat markazlarida) tashqi migratsiyaning kuchayishi, yangi shaharlarning vujudga kelmasligi ham sabab boʻldi. Ammo qishloq joylardagi ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar, infratuzilma va sanoat korxonalari, dam olish maskanlarining tashkil etilishi, qishloq xoʻjaligiga tegishli boʻlmagan iqtisodiy tarmoqlarda tadbirkorlikning rivojlanib borishi urbanizatsiyaning haqiqiy holatini ifodalab beradi. Mazkur oʻzgarishlar hamda shaharlar rivojlanishi asosida Oʻzbekistonda yaqin-yillarda urbanizatsiya umumiy koʻrsatkichining qisqarib borishi toʻxtab, oʻsa boshlaydi.
Milliy tarkibi tahrir
Oʻzbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy muhiti, xususan, salkam 150-yil mustamlaka boʻlib kelgani uning demografik rivojiga, jumladan, aholining milliy tarkibiga juda katta taʼsir koʻrsatdi. Aholi haqida, yaʼni aholining umumiy soni, hududlar boʻyicha taqsimlanishi, yoshi, jinsi, ijtimoiy va milliy tarkibi, tabiiy oʻsishi, migratsiyasi va b. haqida aholi roʻyxati oʻtkazish orqali toʻliq maʼlumot olinadi. Oʻzbekistonda aholi roʻyxati keyingi 100-yil ichida bir necha marta (1897, 1920, 1926, 1939, 1959, 1970, 1979 va 1989-yillarda) oʻtkazilgan.
Oʻzbekiston dunyodagi koʻp millatli respublikalardan biri. Oʻtgan-yillar maʼlumotlari qiyoslab koʻrilganda, 1939-yilgi aholi roʻyxatida Oʻzbekistonda 97, 1959-yilgi roʻyxatda 113, 1979-yilgi roʻyxatda 120 dan ortiq millat va elat yashagan. 1989-yilgi aholi roʻyxatidan esa, Oʻzbekistonda 125 dan ortiq millat va elat vakillari istiqomat qilib, ularning umumiy soni 19 mln. 810 ming kishi ekanligi maʼlum boʻldi.
Oʻzbekistonning tub aholisi oʻzbeklar. Soʻnggi yillarda aholining milliy tarkibida oʻzbeklarning hissasi oshdi va hoz. respublika aholisining 80,0 %ni tashkil etmoqda. Respublikada qoraqalpoqlar ikkinchi tub millat hisoblanadi. Ularning umumiy soni 549,2 ming kishiga yoki mamlakat aholisining 2,2 %ga teng. Oʻzbekiston Respublikasida Oʻrta Osiyo mahalliy xalqlaridan tojiklar (1237,4 ming yoki 4,9 %), qozoqlar (977,8 ming 3,6 %), qirgʻizlar (227,4 ming 0,9 %), turkmanlar (152,3 ming 0,6 %) ham istiqomat etadi. Oʻzbekistonda yashab kelayotgan tatarlar soni ham anchagina (275,4 ming kishi 1,0 %).
Oʻzbekiston Respublikasida rus, ukrain, beloruslar bilan bir qatorda polyak, chex, bolgar va b. ham yashaydi. 1989-yil aholi roʻyxatiga koʻra soni jihatidan 2-oʻrinda ruslar turar edi, hoz. esa 3-oʻrinda boʻlib, 1050 ming kishidan ziyod yoki umumiy aholiga nisbatan 3,8 %ni tashkil etadi. Oʻzbekistonda yashovchi ruslarning soni jihatdan oʻsish dinamikasiga nazar tashlasak, eng tez surʻat bilan koʻpayishi 195970-yillarga toʻgʻri keladi. Buning sababi 1966-yil Toshkent zilzilasidan soʻng shaharning qayta qurilishi hamda respublikada yangi sanoat markazlari tashkil topib, rus va yevropa xalqlarining koʻplab jalb qilinganligidir. Biroq keyingi-yillarda ruslarning oʻsish surʻati bir qadar kamaydi.
Oʻzbekistonda hind-evropa oilasiga mansub boʻlgan tojiklardan tashqari fors, pushtun, balujlar va bosgqalar xalqlar ham bor. Mamlakatda koreys, arman, yahudiylar ham yashaydi.
Mamlakatda millatlar ning geografik joylashi shi ham bir tekis emas. Buning birinchi sababi millatlarning tarixiy rivojlanishi boʻlsa, ikkinchidan respublikada xalq xoʻjalik tarmoqlari ning rivojlanish xususiyatlaridir. Qishloq joylarda tub millat vakillarining soni koʻpayib, boshqa millat vakillarining nufusi kamaymoqda. Qoraqalpoqlar toʻla-toʻkis oʻz respublikasi doirasida yashaydigan millat hisoblanadi (94,5 %). Oʻzbekis tonning mustaqil taraqqiyoti davrida aholi milliy tarkibida katta oʻzgarish sodir boʻldi. hozirda Oʻzbekistonda oʻzbeklar salmogʻi 1989-yilga nisbatan 8,6 % ga oshdi.
Ijtimoiy tarkibi tahrir
Oʻzbekistonda aholining ijtimoiy tarkibi turli davrlarda turlicha boʻlgan. Respublikada ishchi va xizmatchilarning soni va ulushi 20-asrning 90-yillarigacha boʻlgan davrda oʻsib borgan. Mazkur davrda ishchi va xizmatchilarning ulushi 32,2 % dan 79,7 % gacha koʻpaygan. Mustaqillikka erishilgach, koʻp ukladli iqtisodiyot va bozor munosabatlarining shakllanishi taʼsirida aholining ijtimoiy tarkibida katta oʻzgarishlar boʻldi (11-jadvalga q.). Xususiy mehnat faoliyatida band aholining tez surʻatlar bilan oʻsishi respublika aholisining ijtimoiy tarkibiga katta taʼsir koʻrsatmoqda.
Keyingi-yillarda roʻyxatga olingan ishsizlar soni ham qisqarib bormoqda. 2002-yilda ularning soni 40,3 ming kishini tashkil etgan boʻlsa, 2005-yilda 27,7 ming kishiga tushdi. 2005-yilda mehnat organlariga ishga joylashtirishda yordam berishni soʻrab 410,3 ming fuqaro murojaat qildi. Bu 2004-yildagiga nisbatan 14,7 ming kishiga yoki 3,4 %ga kamdir. 2005-yilda mehnat resurslari soni 10196,3 mingni tashkil etib, 2004-yilga nisbatan 2,9 %ga koʻpaydi. Nodavlat sektorida band boʻlganlar ulushi 2004-yildagi 76,9 %dan 77,1 %ga yetdi.
Aholining maʼlumotlilik darajasi ning ortib borayotganini respublika da oliy va oʻrta maxsus oʻquv yurtlari va ularda tahsil olayotgan talabalar sonining ortib borishi bilan taqqoslasa boʻladi. Oʻzbekistonda 2002/05-yillarda oʻrta maxsus, kasb-hunar taʼlimi oʻquv muassasalari soni 973 tagacha koʻpaydi. Ularda tahsil olayotgan oʻquvchilar soni 750,3 mingga yetdi. 2000/01 oʻquv-yilida respublikada 61 oliy oʻquv yurti boʻlib, ularda 183,6 ming talaba tahsil oldi. Mazkur koʻrsatkich 2005/06 oʻquv-yilida muvofiq ravishda 60 va 264,9 mingni tashkil etdi.
Aholining jins va yosh tarkibi tahrir
Demografik vaziyatning shakllanishida aholining jinsiy tarkibi asosiy omil hisoblanadi. Aholi tarkibida erkaklar va ayollar salmogʻining tengligi, yaʼni mutanosibligi ularning nikohga kirish va oilalarning tashkil topishiga qulay vaziyat yaratadi, biroq har doim ham jamiyatda erkaklar va ayollar salmogʻi teng boʻlavermaydi. Statistik maʼlumotlarning koʻrsatishicha, Oʻzbekistonda 19-asrning 2-yarmi hamda 20-asr boshlarida aholi tarkibida erkaklar salmogʻi ancha yuqori boʻlgan.
Toshkent sh. aholisi miqdorida ayollar salmogʻi respublikaning oʻrtacha koʻrsatkichidan yuqoriroq boʻlib, 51,0 %ni tashkil etadi (2004). Buning asosiy sababi shahar aholisining milliy tarkibiga bogʻliq: Toshkent sh. aholisining 4045 %ni boshqa millat vakillari tashkil etadi, ularda ayollar miqdori erkaklarga nisbatan bir qadar yuqori. Bundan tashqari shahar joylarda erkaklar oʻlimi qishloq joylarga nisbatan ancha yuqori. Mas., 1989-yilda Oʻzbekistonda 50-54 yoshdagi har 1000 ta erkak orasida qishloqda 10 tasi oʻlgan boʻlsa, shaharda oʻlim 13 taga yetgan. Bu koʻrsatkich 7074 yosh guruhlarida 4962 ni tashkil etadi.
Aholining koʻpayishida yoshlar, ayniqsa, 1519, 2024, 2529 yoshli guruhlarning jinsiy tarkibi alohida ahamiyatga ega. Chunki aholi, asosan, mana shu yoshlarda nikohga kirib, oila quradi.
Maʼlumotlarning koʻrsatishicha, dunyodagi juda koʻp davlatlarda 1530 yoshlardagi ayollarga nisbatan erkaklarning soni biroz yuqoriligi kuzatila di. Biroq Yevropa, Avstraliya, Amerika ning baʼzi davlatla rida esa 59 yoshli guruhlardan boshlab erkaklar salmogʻi kamayib ketgan. Buning sababi, bu davlatlar da oʻgʻil bolalar oʻlimining yuqoriligi dir. Oʻzbekistonda asosiy nikohga kirish yoshlarida erkaklar va ayollar nisbati deyarli tengdir. Bu tenglik ayollarning tugʻish yoshidagi guruhlarida ham davom etadi.
Oʻzbekistonda aholining yosh tarkibi uning demografik xususiyatlariga va turmush darajasiga bogʻliq. Oʻzbekiston dunyoda tugʻilish darajasi nisbatan yuqori boʻlgan davlatlardan. Biroq oʻlkadagi tugʻilishning yuqori darajasi hammavaqt ham aholining muntazam koʻpayib borishini taʼminlay olmagan. 20-asrning 1-yarmida Oʻzbekistonda bolalar oʻlimi yuqori boʻlgan va tugʻilgan bolalarning 5060 % bolalik va oʻsmirlik davridayoq nobud boʻlishgan. Bu hol aholining yosh tarkibida ham ifodalana di. Mas., 1926 va 1939-yillarda oʻtkazil gan aholi roʻyxati maʼlumotlariga koʻra, Oʻzbekiston aholisining umumiy sonida 09 yoshdagi bolalar salmogʻi 2324 %ni, 1959-89-yillardagi aholi roʻyxati maʼlumotlarida bu koʻrsatkich 2832 %ni tashkil etgan.
Aholi tarkibida bolalar salmogʻi ning oshib borishi 1-navbatda bolalar oʻlimining keskin kamayishi bilan bogʻliq. Bolalar salmogʻining oshib borishiga bevosita taʼsir etuvchi omillardan yana biri Oʻzbekistonda tugʻilayotgan bolalar sonining koʻpayib borishidir. Tugʻilish surʻati 20-asrning 2-yarmida juda yuqori boʻlgan. Agar Oʻzbekistonda 1950-yil tugʻilishning umumiy koeffitsiyenti 30,8 %ni tashkil etgan boʻlsa, 1960-yilda 39,8 %ga teng boʻlgan. Bu davrda tugʻilgan bolalar 1975-80-yillarda kamolot yoshiga yetganlar va natijada aholi tarkibida 15-19, 20-24 yoshli guruhlarning salmogʻi koʻtarilgan. Bu hol esa, oʻz navbatida, Oʻzbekistonda yangi oilalar tarkib topishiga va oilalar miqdorining koʻpayishiga olib kelgan.
BMT maʼlumotlariga koʻra Oʻzbekis ton aholisining yosh tarkibi dunyo aholisi yosh tarkibiga taqqoslansa, bolalar salmogʻining ancha yuqoriligi kuzatiladi.
Oʻzbekiston qarish shkalasi boʻyicha jahondagi aholisi „yosh“ davlatlar qatoriga kiradi.
Oʻzbekistonda mehnat yoshi erkaklar uchun 16-59 yosh, ayollar uchun 16-54 yosh qilib belgilangan. Mehnat yoshidan yuqori, yaʼni 55 va undan katta ayollar, 60 va undan katta erkaklar soni 19912004-yillarda 18,7 % ga oshdi.
Oʻzbekistonda bugungi demografik vaziyat, ayniqsa, tugʻilish jarayonining kamayib borishi (1991-yilda tugʻilish ning umumiy koeffitsiyenti 34,50/00 ni tashkil etgan boʻlsa, 2004-yilda bu koʻrsatkich 20,50/00ga teng boʻldi yoki 140/00 ga kamaydi) yaqin kelajakda jami aholi salmogʻida qariyalar ulushining ortib borishidan dalolat beradi. Bu hol esa, Oʻzbekistonda qariyalarning ijtimoiy-demografik guruh sifatida gi mavqei oshib borishini koʻrsatadi.
Mehnat resurslari va aholi bandligi tahrir
Mehnat resurslarining sifat taraqqiyoti jamiyatning ijtimoiy-iqti sodiy taraqqiyot darajasiga, davlatning aholi bandligi boʻyicha olib borayotgan siyosatiga bogʻliq. Oʻzbekiston da 16 54 yoshdagi ayollar va 16 59 yoshdagi erkaklar mehnat resurslariga kiritiladi.
Mehnat yoshidagi aholi mehnat resurslari nuqtai nazaridan oʻrganilgan da 2 guruhga ajratiladi:
40 yoshgacha boʻlgan;
40 yoshdan keyingi mehnat yoshi.
Oʻzbekistonda mehnat yoshidagi aholi salmogʻi katta hamda mehnat resursla ri tez koʻpayib bormoqda.
Respublika qudratli mehnat salohiyatiga ega: mehnat zaxiralari jami aholining 55,4 %ni (14427,6 ming kishi) mehnat resurslari tashkil etadi va har-yili 300350 ming kishiga koʻpaymoqda.
Iqtisodiy faol aholi soni 10,2 mln. kishi (82 %)ga teng.
Oʻzbekiston mustaqillikka erishgun ga qadar reja, moliya, mehnat, ish haqi boshqarmalari va boʻlimlarining boshliqlari oʻrtasida oʻzbeklarning ulushi 29,8 %ga teng boʻlgan.
1992-yildan boshlab narxlar va tashqi savdo liberallashtirildi, q.x va maishiy xizmat korxonalarining maʼlum qismi xususiylashtirildi.
Moliya va byujet sohalarida islohotlar oʻtkazildi. Xususiy mulk va xorijiy investitsiyalar boʻyicha qonunlar qabul qilindi. Aholining tez surʻatlar bilan koʻpayishi va uning tarkibi bandlikni barqaror ravishda oʻsishini taʼminlashni taqozo etadi.
Qishloq joylarda aholining zich joylashganligi, qishloq xoʻjaligida ortiqcha ishchi kuchi mavjudligi hamda haydaladigan yerga toʻgʻri keluvchilar sonining kattaligini hisobga olganda Oʻzbekistonda mehnat resurslariga muhtojlik boʻlishi kutilmaydi. Baʼzi iqtisodiy, demografik va geografik xususiyatlarni eʼtiborga olgan holda aholi bandligi tizimini oʻzgartirish lozim boʻladi. Shu maqsadda 1992-yil yanvarda qabul qilingan Oʻzbekiston Respublikasining „Aholini ish bilan taʼminlash toʻgʻrisida“gi qonuni asosida aholini ish bilan taʼminlash davlat xizmati tashkil etilgan. Mazkur vazifani amalga oshirishda samarali faoliyat koʻrsatuvchi mehnat bozorlari mehnat birjalari muhim oʻrin egallaydi. Oʻzbekistonda mehnat birjalari ishsizlarni roʻyxatga oladi, ularni kasbga yoʻllaydi, ishsizlik boʻyicha nafaqalar toʻlaydi. har-yili oʻrtacha 300 mingga yaqin aholi mehnat birjalari orqali ishga joylashtiriladi.
Sanoatni, ayniqsa, uning mehnatni koʻp talab qilib, xom ashyo, suv va elektr energiyani kam isteʼmol qiluvchi „eksportbop“ mahsulotlar ishlab chiqaruvchi tarmoqlarini, maishiy xizmat sohalarini qishloq joylarda keng koʻlamda va tez fursatlar ichida rivojlantirish hamda shunga oʻxshash boshqa tadbirlarning amalga oshirilishi respublikada aholi bandligiga xos muammolarni tez vaqt ichida ijobiy hal etishga imkon beradi.
Oʻzbekistonning mustaqillikka erishishi va bozor iqtisodiyoti munosabat lariga asta-sekin oʻta boshlashi yangi mulkchilik shakliga asoslangan i.ch.ning rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratib berdi. Mamlakat iqtisodiyoti tuzilmasi qanchalik „rivojlanganli gini“ ish bilan bandlarning iqtisodiyot sohalari boʻyicha, xususan, moddiy ishlab chiqarish sohasi oʻrtasida taqsimlanishidan bilish mumkin. Bu nisbatning oʻzgarishiga ishlab chiqarish sohasining rivojlanish surʻatlari taʼsir koʻrsatadi. Qisqa davr ichida (1995—2005) Oʻzbekistonda aholining iqtisodiyot tarmoqlarida qayta taqsimlaligini hisobga olganda Oʻzbekistonda mehnat resurslariga muhtojlik boʻlishi kutilmaydi. Baʼzi iqtisodiy, demografik va geografik xususiyatlarni eʼtiborga olgan holda aholi bandligi tizimini oʻzgartirish lozim boʻladi. Shu maqsadda 1992-yil yanvarda qabul qilingan Oʻzbekiston Respublikasining „Aholini ish bilan taʼminlash toʻgʻrisida“gi qonuni asosida aholini ish bilan taʼminlash davlat xizmati tashkil etilgan. Mazkur vazifani amalga oshirishda samarali faoliyat koʻrsatuvchi mehnat bozorlari mehnat birjalari muhim oʻrin egallaydi. Oʻzbekistonda mehnat birjalari ishsizlarni roʻyxatga oladi, ularni kasbga yoʻllaydi, ishsizlik boʻyicha nafaqalar toʻlaydi. har-yili oʻrtacha 300 mingga yaqin aholi mehnat birjalari orqali ishga joylashtiriladi.
Manbalar tahrir
- Oʻzbekiston Milliy Ensiklopediyasi, Davlat ilmiy nashriyoti, 2006-yil
- Ubaydullayeva R., Ata-Mirzayev O., Umarova N., Oʻzbekiston demografik jarayonlari va aholi bandligi, T., 2006.
- Soliyev A., Boʻriyeva M. va b., Qishloq joylari demografiyasi, T., 2005.