Yusuf Xos Hojib

Yusuf Xos Hojib (asl ismi Yusuf) (taxminan 1020/21, Bolosogʻun — ?) — turkiy shoir, mutafakkir, davlat arbobi. „Qutadgʻu bilig“ dostoni muallifi. Qoraxoniylar saroyida xizmat qilgan.

Yusuf Xos Hojib
arabcha: يوسف خاصّ حاجب, qirgʻizcha: Жусуп Баласагын, qozoqcha: Жүсіп Баласағұни
Tavalludi	1019-yil
Vafoti	1077-yil
Fuqaroligi	Qoraxoniylar

1069-70-yillarda yozib tugallangan "Qutadgʻu bilig" („Saodatga boshlovchi bilim“) asari qoraxoniylar davlatining mustahkam qaror topishiga xizmat qilgan nizomnomadir. Uch nusxasi (Vena, Qohira va Namangan) mavjud. Nisbatan toʻligʻi Namangan nusxasi boʻlib, 1923-yili Fitrat tomonidan qoʻlga kiritilgan, u OʻR FA ShI da saqlanadi. 6520 baytdan iborat, masnaviy (yaʼni aruzning „mutaqoribi musammani mahzuf“) vaznida yozilgan

Uning hayoti va faoliyati haqida maʼlumotlar beruvchi yagona manba ham „Qutadgʻu bilig“ kitobidir. Ushbu kitobga koʻra, u zamonasining barcha asosiy ilmlarini atroflicha oʻrgangan, arab va fors tillarini mukammal bilgan. Mahmud Koshgʻariy kabi turkiy tilning mavqeini oshirish, uning madaniyadabiy hayotdan oʻziga munosib oʻrin egallashi uchun kurashgan.

Yusuf Xos Hojibning „Qutadgʻu bilig“ („Saodatga yoʻllovchi bilim“, 1069—70) asari islomiy turkiy adabiyotni boshlabgina bermay, uni yangi taraqqiyot bosqichiga ham koʻtardi. U nafaqat turkiy xalqlar adabiyoti anʼanalari, balki qardosh xalqlar, jumladan, forsiy adabiyot tajribalarini ham ijodiy oʻzlashtirgan holda yaratilgan. „Shohnoma“ kabi mutaqorib vaznida yozilgan va „Turkiy Shohnoma“ nomi bilan shuhrat qozongan (73 bob, 6520 bayt va toʻrtliklardan iborat).

„Qutadgʻu bilig“ — XI asr soʻz sanʼatining nodir namunasi boʻlib, unda oʻz davrining ilgʻor ijtmoiy-siyosiy, maʼnaviyaxloqiy masalalari badiiy talqin qilingan, turkiy xalqlar tarixi, madaniyati, ilm-fani, urf-odat va anʼanalari, turmush tarzi, qadriyatlari xususida batafsil maʼlumot berilgan. Yusuf Xos Hojib uni Bolosogʻunda boshlab, Qashqarda yozib tugatgan va qoraxoniy hukmdor Tavgʻoch Bugʻroxonga takdim etgan. Bugʻroxon muallifni taqdirlab, unga „Xos Hojib“ („Eshik ogʻasi“) unvonini bergan. Shundan keyin shoir „Yusuf Xos Hojib“ nomi bilan mashhur boʻlgan. Lekin dostonning oxiridagi shikoyat ohanglariga qaraganda, shoir umrining oxiri bu davlatning tanazzuli davriga toʻgʻri kelgan, shunga muvofiq hayoti ham ogʻir kechgan. Shoirning Qashqardagi maqbarasi ziyoratgohga aylangan.

Davlat va jamiyat qurilishi masalalari, komil inson va ilm-maʼrifat targʻiboti asardagi toʻrt ramziy qahramon Kuntugʻdi (adolat), Oytoʻldi (baxt), Oʻgdulmish (aql) va Oʻzgʻurmish (qanoat) timsollari orqali ifoda qilingan.

Jahon turkologiyasida asarga ilk turk didaktik dostoni sifatida yondashish mavjud (Iosif Fon Xammer, V. Radlov, A. Kononov, I. Stebleva). Martin Xartman, A.Vamberi, F.Koʻprulu, Zaki V.Toʻgʻon, Rashid Rahmati Arat v.b. tomonidan nashr va tarjima qilingan. Oʻzbekistonda asarning toʻla matni izoh va hozirgi tilga tarjimasi bilan nashr etilgan. Fitrat, Q.Karimov, Gʻ.Abdurahmonov, B.Toʻxliev va boshqa olimlar tadqiq etgan.

Nashr qilingan manbalar

Qutadgʻu bilig (Nashrga tayyorl. Q. Karimov). -T.: 1971.
Qutadgʻu bilig (nasriy bayon muallifi B.Toʻxliev). — T.: 1990.

Ilmiy adabiyot

• Fitrat. Qutadgʻu bilig. „Tanlangan asarlar“. (nashrga tayyorl. H.Boltaboev). 2-jild. — T.: Maʼnaviyat, 2000.
• Kononov A. Slovo o Yusufe iz Bolosoguna i ego poemi „Kutadgu bilig“. Jurn."Sovetskaya tyurkologiya". 1970. № 4.
• B.Toʻxliev. „Qutadgʻu bilig“ning poetikasi masalalari. — „Oʻlmas obidalar“ toʻpl. — T.: 1989.
• B.Toʻxliev. Bilim — ezgulik yoʻli. — T.: 1997.
• Q. Karimov. Ilk badiiy doston. — T.: 1976.
• Mallayev N., Oʻzbekadabiyotitarixi, T., 1976;
• Buyuk siymolar, allomalar, 1-kitob, T., 1995;
• Homidiy H., Koʻhna Sharq dargʻalari, T., 1999.

Manbalar

• Qutadgʻu bilig ,T., 1971; 1990.