Iskandarxon
Iskandarxon (1512—1583) — oʻzbek shayboniylar sulolasi vakili, 1561—1583-yillarda Buxoro xonligida, Karmana va Miyonqol sultoni (1529—1551, 1556—1561-yillar), Balx xonligining Andxoʻy tumani hokimi sifatida (1551—1556-yillar) hukmronlik qilgan.
| Iskandarxon | |
|---|---|
 | |
|
Mansab davri 1561 – 1583 | |
| Oʻtmishdoshi | Pirmuhammadxon |
| Vorisi | Abdullaxon IIAbdullaxon II |
| Toj kiydirish marosimi | 1561-yil, Buxoro |
| |
|
Mansab davri 1556 – 1561 | |
| Monarx | Pirmuhammadxon |
| |
|
Mansab davri 1551 – 1556 | |
| Monarx | Pirmuhammadxon |
| |
| Monarx |
Ko'chkunchixon Abu Saidxon Ubaydullaxon Abdullaxon Abdulazizxon |
| Vorisi | Jonibek Sulton |
| Shaxsiy maʼlumotlari | |
| Tavalludi | 1512-yil |
| Vafoti |
1583-yil 22-iyun Buxoro |
| Bolalari |
Ibodulla Sulto Do'stum Sulton Abdullatif Abdullaxon II |
Iskandarxon oʻgʻlining tashabbusi va ruhoniylar koʻmagi bilan sulolaviy huquq asosida Buxoro taxtiga oʻtirgan. Amalda davlat ishlariga aralashmagan va davlatdagi haqiqiy hokimiyat uning oʻgʻli Abdullaxon II ga tegishli hisoblangan.
Kelib chiqishi
tahrirIskandarxon Shiboniy Jonibek Sultonning oʻgʻli va Oʻzbek xonligi asoschisi Abulxayrxon avlodidan[1][2][3][4][5].
Iskandarxonning onasi Toshkent hokimi Sulton Mahmudxon (Temuriylar sulolasi vakili va Boburiylar davlati asoschisi Boburning togʻasi) ning qizi boʻlgan[6].
Siyosiy faoliyati
tahrirKarmana va Miyonqol sultoni
tahrirIskandarxon 15 yoshida Samarqand Sugʻdiga qarashli Ofarinkent (Miyonqol) nohiyasida hokimlik qilgan, otasi vafot etgach (1529), Karmana hokimi boʻlgan[7][8][6].
1551—1556-yillarda Movarounnahrda keskin fuqarolar urushi avj olgan paytlarda, Shayboniy sultonlari oliy hokimiyat uchun oʻzaro kurash olib borayotganlarida, Iskandarxon oʻz oilasi bilan (Abdullaxon II dan tashqari), ukasi Pirmuhammadxonga yaʼni Balx xonligiga boʻysungan[1].
Andxoʻy sultoni
tahrirNavroʻz Ahmadxonning hukmronligidagi Movarounnahrdan qochgan Iskandarxon va uning o‘g‘li Abdullaxon II bir necha yillar davomida Pirmuhammadxon hukmronligi davridagi Balx xonligining yirik tumanlaridan biri Andxoʻyga egalik qilgan[1].
Shayboniylarning Oliy xoni — Buxoro xoni
tahrir
1556-yil 24-sentabr oqshomida Navro‘z Ahmadxon Raboti Xo‘jada vafot etgan. Bundan foydalangan Abdullaxon II Pirmuhammadxon, Buxoro amirlari va qudratli Joʻybor shayxlari ko‘magida nihoyat Buxoroni egallab oladi, shundan so‘ng Iskandarxon Karmana va Miyonqol ustidan hokimiyatni tiklaydi[7]. 1557-yil 13-iyunda Buxorodagi jomeʼ masjidida Pirmuhammadxon nomiga xutba o‘qilgan. 1561-yil 17-18-aprelgacha butun oʻzbeklarning Oliy xoni boʻlib qolgan. Pirmuhammadxon nomiga xutba o‘qib, tanga zarb qilingan bo‘lsa-da, uning hukmronligi faqat rasmiy bo‘lgan, hokimyatni aslida Iskandarxonning oʻgʻli Abdullaxon II boshqargan. Badaxshon hukmdori Sulaymonshohning Balx xonligi chegaralarida faollashishi va ichki tartibsizliklar, uning oʻgʻli Dinmuhammad Sulton va amir Hudoydodning Shibirgʻondagi qoʻzgʻolonlari tufayli Balxni tark etib, Buxoroga koʻchib oʻtolmagan[1].
.png)
1561-yilda Pirmuhammadxon va Abdullaxon II oʻrtasida yakuniy tanaffus boʻldi. Yilnomachilarning yozishicha, buning sababi Pirmuhammadxonning Buxoroni jiyanidan tortib olib, Balxni unga almashtirish istagi boʻlgan. 1561-yil bahorida Shibirgʻonda bu masala boʻyicha ular oʻrtasida muzokaralar boshlangan. Abdullaxon II Balxning oʻzi zabt etishni orzu qilgan Fors bilan yonma-yon joylashganini eslab, amakisining taklifiga rozi boʻlgan[1]. Tomonlar tegishli hujjatni imzolaydilar va hokimiyatni olish uchun oʻz vakillarini tayinlaydilar. Biroq, almashinuv toʻgʻrisidagi kelishuv amalga oshmagan.
Hofiz Tanish Buxoriyning yozishicha, bunga quyidagi holatlar to‘sqinlik qilgan: bitimga otasiga qarshi qo‘zg‘olon ko‘targan Pirmuhammadxonning o‘g‘li Dinmuhammad Sulton va ushbu kelishuv haqida Qulbobo Ko‘kaldoshdan xabar topgan shayx Xo‘ja Muhammad Islomlar qarshiligi sabab boʻlgan. Qulbobo Ko‘kaldosh shayxga quyidagicha xabar bergan:
Xonimiz biz bilan maslahatlashmay, Buxoroni Balxga almashtirishga qaror qildi. Agar Buxoroni hech kimning yordamisiz, suyanchig‘isiz o‘z qo‘l ostida, deb o‘ylayotgan bo‘lsa, o‘zi xohlaganini qilsin, kimga xohlasa, bersin, [tirik qolsak] ko‘ramiz, bu tashabbus qanday tugashini![1].
Shunday qilib, kelishuv amalga oshmagan. Tarixchi Boʻriboy Ahmedovning fikricha, soʻnggi voqea hal qiluvchi rol oʻynagan. Dinmuhammad Sultonning qoʻzgʻoloniga kelsak, Pirmuhammadxon Abdullaxon II Movarounnahrga ketganidan bu isyonni osonlikcha yengadi. Abdullaxon II Buxoroga qaytgandan soʻng darhol otasi Iskandarxonni Karmanadan chaqirib oladi va 1561-yil aprel yoki may oyida ruhoniylar koʻmagida uni taxtga koʻtarish tashabbusi bilan chiqadi. Pirmuhammadxon nomi „xutbadan chiqarilgan“[1][9][10][11][12].
.jpg)
Iskandarxon boshqaruvda alohida qobiliyatlari bilan ajralib turmagan va dinga koʻproq mehr qoʻygan. Navroʻz Ahmadxon va Pirmuhammadxondan farqli ravishda u Buxoroda hukmronlik qilgan, lekin amalda davlat ishlariga aralashmagan. Davlatdagi haqiqiy hokimiyat uning oʻgʻli Abdullaxon II ga tegishli edi[13][6]. Abdullaxon II oʻz topshirigʻi bilan oʻz raqiblari, hukmdorlarga qarshi kurashni muvaffaqiyatli yakunladi[14].
Iskandarxon davrida Zomin sultoni Shayboniy Koʻchkunchixonning nabirasi va temuriy Mirzo Ulug‘bekning chevarasi Abdulsulton, Toshkent va Turkiston sultoni esa Mirzo Ulug‘bekning yana bir avlodi va Shayboniy Suyunchxo‘jaxonning nevarasi — Darveshxon boʻlgan[15].
Madaniy siyosati
tahrirAbulgʻoziyning yozishicha, Iskandarxonning ikkita juda yaxshi xususiyati boʻlgan: u barcha farz qilingan va tavsiya etilgan ibodatlarni puxtalik bilan ado etar va boshqa hech kim xon kabi lochin ovini yaxshi bilmagan. Iskandarxon taniqli tasavvuf olimi, Maxdumi Aʼzam Kosoniyning muridi va shogirdi edi. Iskandarxon vafoti munosabati bilan tuzilgan bir xronogrammada u podishohi darvishhon (darveshlar hukmdori) deb atalgan[16].
Maʼlumki, Buxoroning dahalaridan biri Iskandarxon nomi bilan atalgan bo‘lib, bu yerda 1950-yillarga qadar u tomonidan qurilgan masjid bo‘lgan. Masjidining vaqfi „juda yaxshi“ deb baholangan[17].
Oilasi
tahrirIskandarxonning to‘rt o‘g‘li bor edi: Ibodulla Sulton, Do‘stum Sulton, Abdullatif Sulton va Abdullaxon II. Ulardan Abdullaxon II undan vorislikni olgan.
Uning boshqa oʻgʻillari otasi davrida va Abdullaxon II hukmronligining boshida Ibodulla Sulton Samarqand viloyatida, Doʻstum Sulton Toshkent viloyatida hokimlik qilganlar.
Birinchi ashtarxoniy xonlarining onasi Iskandarxonning qizi Zuhraxonim boʻlib, u Jonibek Sultonga turmushga chiqqan.
Vafoti
tahrir1583-yil 22-iyunda Iskandarxon vafot etadi va Abdullaxon II davlatning rasmiy hukmdori deb eʼlon qilinadi.
Adabiyotlar
tahrir- V. V. Bartold, Sochineniya, 2 t., 2 ch., M., 1964.[18]
- Hasanxoʻja Nisoriy, Muzakkiri ahbob, T., 1993;
- Hofiz Tanish al-Buxoriy, Abdullanoma, 1-j., T., 1999.
Manbalar
tahrir- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 Ахмедов 1982.
- ↑ НЭУ: Пирмуҳаммадхон & 2000—2005, s. 224—225.
- ↑ „Потомки Ибрагима. Абу-л-Хайр“. Hrono.ru. 2019-yil 10-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 22-avgust.
- ↑ „Потомоки Шейбана“. Hrono.ru. 2019-yil 1-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 22-avgust.
- ↑ „Род Чингисхана (таблица I)“. Hrono.ru. 2019-yil 24-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 22-avgust.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 НЭУ: Искандархон & 2000—2005, s. 302—303.
- ↑ 7,0 7,1 Тревер 1947.
- ↑ НЭУ: Бухоро хонлиги & 2000—2005, s. 783—790.
- ↑ Бартольд 1964, s. 420.
- ↑ Бартольд 1964, s. 487.
- ↑ Bartold 1964, s. 521.
- ↑ Тревер 1947, s. 53.
- ↑ Бартольд 1964.
- ↑ Иванов 1954, s. 104.
- ↑ НЭУ: Дарвишхон & 2000—2005, s. 88.
- ↑ Бартольд 1964, s. 521.
- ↑ „Мечеть Искандар-хон“. Rusrav.uz. Qaraldi: 2020-yil 3-sentyabr.
- ↑ OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
|
Shayboniylar sulolasi | ||||||||
| ||||||||