Armaniston tasviriy sanʼati — arman xalqining tasviriy sanʼati haqida maqola. U rangtasvir, grafika, haykaltaroshlik va boshqa turli xil hunarmandchiliklarni ichiga oladi.

Antik davrTahrirlash

Urartu davriTahrirlash

Miloddan avvalgi IX-VI asrlarda Arman togʻlari hududida Urartu davlatining sivilizatsiyasi rivojlangan. Urartuning koʻp millatli^[1] aholisi — hurri-urartiy, protoarman qabilalari boy madaniy meros qoldirgan. Uning davomi arman xalqi madaniyati^[2]

Qadimgi Armaniston. Miloddan avvalgi VI-V asrlar.Tahrirlash

Miloddan avvalgi VI asrda arman millatining shakllanishi tugallanmoqda^[3]. Miloddan avvalgi VI-III asrlar sanʼati metall buyumlarni qayta ishlashning yuqori darajasi bilan ajralib turadi. Armanistonning qadimiy poytaxti Armavirda Yervandidlar davriga oid tilla taqinchoqlar topilgan. Miloddan avvalgi IV asrdan boshlab Armaniston hududida ellinistik madaniyat rivojlana boshlaydi. Miloddan avvalgi III asrda Armanistonda yangi shaharlar paydo boʻlib, u erda hunarmandchilik va sanʼat rivojlanadi. Oʻrta yer dengizining ellinistik davlatlari bilan yaqinroq aloqalarning oʻrnatilishi qadimgi arman madaniyatining yangi, ellinistik yoʻnalishda yanada rivojlanishiga xizmat qildi. Miloddan avvalgi II asrdan boshlab Arman davlatchiligi tiklanganidan va Buyuk Armaniston qirolligi tashkil etilgandan soʻng, arman madaniyatida ellinizm rivojlana boshladi. Ellinistik madaniyatning rivojlanishini birinchi navbatda qirol Artashes I, keyin esa Buyuk Tigran ragʻbatlantirdi. Riton va kumushdan yasalgan kosalar, mozaikalar, terakota buyumlari, haykaltaroshlik sanʼatining parchalari saqlanib qolgan. Maʼlumki, Mark Entonining Armanistonga qarshi qisqa yurishi chogʻida rimliklar Artashatdan Anaxit maʼbudasining oltin haykalini olib ketishgan^[4]. Hatto miloddan avvalgi II-I asrlarda qadimgi armanlar shisha yasash texnikasini oʻzlashtirgan. Miloddan avvalgi I asr oxirida yangi bosqichga koʻtariladi.

Armaniston hududida miloddan avvalgi 3-asrga oid bir nechta haykaltarosh erkak portretlari topilgan.


Garnidagi vannalardan mozaikaning parchasi	Armaniston pochta markasidagi qadimgi arman maʼbudasi Anaxitning bronza haykali parchasi	Garni ibodatxonasining relyefli bezaklari

Oʻrta asrlarTahrirlash

FreskalarTahrirlash

Axtamardagi Muqaddas Xoch cherkovidagi freskalar, 915-921.

Dadivank freskasi, XIII-asr boshlari

Arman freskalarining eng qadimgi namunalari V-asrning oʻrtalariga toʻgʻri keladi, bular Yerevandagi Pogos-Petros cherkovi va Kasax bazilikasidan olingan freskalarning parchalari hisoblanadi. Dastlabki misollar asosan VII asrga tegishli ekani va ichki rasm chizishning barqaror anʼanalaridan dalolat beradi. XX-XXI asrlarga oid arman oʻrta asr monumental rasmlaridan faqatgina fresska parchalari saqlanib qolgan. Syunikdagi Tatev monastiri freskalarining bir parchasi hozirgi kungacha saqlanib qolgan boʻlib, taxminan 930-yilga toʻgʻri keladi.

VI-VII asrlarda Vrtanes Kertogning „Ikonoklazma toʻgʻrisida“ risolasida Armanistonda ilk nasroniylik davridan cherkovlarda Avliyo Gregori tasvirlangan freskalar mavjudligi haqida maʼlumot berilgan.

1001-yilda Armanistonning oʻrta asrlar poytaxti Ani shahrida, shuningdek Surb Xach (Muqaddas Xoch) cherkovida (915-921-yillar) qurilgan soborda freskalar qisman saqlanib qolgan. Axtamar orolining devorlarida Odam Ato va Momo Havoning hikoyasi, havoriylar va xushxabar sahnalari tasvirlangan^[5].

Armaniston qiroli Gagik I (vaf. 1020) ning ikki metrli haykali^[6], Ani shahridagi qazishmalar paytida topilgan. Haykalning qoʻllarida cherkov maketi boʻlgan.

Ilk oʻrta asrlarda arman haykaltaroshligi tosh stelalar, IV-V asrlarga oid bezak va qissaviy relyeflar bilan ifodalangan. Eng qadimiylari 364-yilga taaluqli Axtsdagi arman arshakidlari qabri arkosolium plitalarining releflaridir.

Geghardning ichki qismi, XIII asr boshlari

Oʻrta asr arman madaniyatining rivojlanishiga 885-yilda Ani qirolligining tashkil etilsihi bilan milliy davlatchilikning tiklanishi yordam berdi. X asrdan cherkov va monastirlar devorlariga ktitorlarni tasvirlash anʼanasi rivojlanib bordi.

Agjots cherkovining kirish qismidagi haykal
Zvartnots sobori, VII asr oʻrtalari
Geghard, Katoghike cherkovidagi darvoza, 1215-yil

Xaghpatdagi Ktitor relefi, 976-991
Gandzasar cherkovidagi haykallar, 1216-1261
Hovhannavank — Armenia (2926795151).jpg

Ovannavank, parcha, 1216

MiniatyuraTahrirlash

Sehrgarlarga sajda qilish. „Echmiadzin Xushxabari“ dan miniatyura. VI-VII asrlar

XIII asr miniatyurasi

Oʻrta asrlar Armaniston tasviriy sanʼati tarixida kitob miniatyuralari yetachi oʻrinni egallagan. Ularning eng qadimgi namunalari VI-VII asrlarga toʻgʻri keladi^[7]. Arman miniatyurasi oʻzining rang-barangligi, kompozitsion konstruksiyalarning yorqinligi va bezaklari bilan ajralib turadi. Arman miniatyurasi tarixida XII asrdan boshlab rivojlangan va XIII asrning ikkinchi yarmida oʻzining eng yuqori choʻqqisiga chiqqan Kilikiya maktabi muhim oʻrin tutadi. Uning tarixida Toros Roslinning ishi alohida oʻrin tutadi. Roslin asarlari personajlarning chuqur psixologik ifodaliligi, syujetlarning rang-barangligi va guruh sahnalari kompozitsiyasining mahorati, aniq chizilganligi, bezaklarni tasvirlashga alohida yondashuvi bilan ajralib turadi.

HunarmandchilikTahrirlash

Oʻrta asrlar Armaniston amaliy sanʼati boy va xilma-xil kulolchilik bilan ifodalanadi.

Ani va Dvin shaharlarida joylashgan Keramika ishlab chiqarishning asosiy markazlari XII-XIII asrlargacha gullab yashnagan.

Ani shahrida Gagikashen cherkovini qazish paytida XI asrga oid mis qandil-lampadofor topildi.

Yogʻoch oʻymakorligining yuksak badiiy namunalari maʼlum boʻlib, ularning eng qadimgi namunalari X asrga toʻgʻri keladi.

Bu sanʼatda alohida oʻrinni ibodatxonalarning yogʻoch eshiklari egallaydi.

Oʻrta asrlarda cherkov va ibodatxonalar mozaika bilan bezatilgan^[8].

XVII-XVIII asrlar. Dastgohlik rangtasvirining rivojlanishiTahrirlash

Oxirgi kechki ovqat, Hovnatan Hovnatanyan, XVIII asr

XVII-XVIII asrlarda oʻrta asr tasvirlari va badiiy uslubi asta-sekin oʻz oʻrnini realistik tasvirlashning yangi usullariga boʻshatadi. Miniatyura va freska tasviri bilan bir qatorda muntazam sanʼatning yangi turlari — dastgohli rangtasvir, portret, tematik asarlar, realistik manzara rivojlandi.

XVII-XVIII asrlarda Ovnatanyanlar oilasi rassomlari Armaniston tasviriy sanʼati tarixida muhim oʻrin tutadi. Ularning asarlari (jumladan, Etchmiadzin sobori uchun yaratilgan) realizm xususiyatlarini namoyon etadi.

Nagash Xovnatan, Etchmiadzin soborida „Qirol Trdat III rafiqasi Ashxen va singlisi Xosrovaduxt bilan“

XIX asr, XX asr boshlariTahrirlash

Vardkes Surenyants, „Qirolicha Zabelning taxtga qaytishi“, 1909-yil

Stepanos Nersisyan, „Kuradagi piknik“, 1860-yil

Gevork Bashinjagyan, „Sevan“, 1903-yil

Sharqiy Armaniston Rossiya imperiyasiga qoʻshilgandan soʻng Gʻarb va rus badiiy madaniyati orasidagi aloqalari mustahkamlandi. Tasviriy sanʼat, asosan rangtasvir yangi yoʻnalishda rivojlana boshlaydi.

XIX asrning 30-70-yillarida portret janri Armaniston tasviriy sanʼati tarixida yetakchi oʻrin egallaydi.

Nersisyan arman tasviriy sanʼatida maishiy janrning asoschisi hisoblanadi^[9].

XIX asrning 1-yarmida Agafon Ovnatanyan va Ovannes Katanyan^[9] tomonidan oʻymakorlik va litografiyaning paydo boʻlishi bilan arman dastgoh grafikasi rivojlana boshladi.

XIX asrda koʻplab armanlar Imperator Badiiy akademiyasining aʼzolari boʻlgan.

Yegishe Tatevosyan. „Xochga sajda qilish“, 1901-yil

PortretTahrirlash

A. Hovnatanyan, „Natali Tumanyan portreti“, 1830-1840
E. Nazaryan, „Maryam Shalamyan portreti“, 1897-y
P. Terlemezyan, „Lorining choʻpon“, 1905-yil
G. Gabrielyan, „Qari odam portreti“, XIX asr

Manzara janriTahrirlash

G. Bashinjaghyan, „Qaragʻaylar bilan manzara“, 1907-yil
V.Maxoxyan, „Dengiz manzarasi“, 1905-yil
M. Magtesyan, Dengizdagi boʻron, 1898-yil
A. Shamshinyan, „ Sanain koʻprigi“, 1899-yil
V. Surenyants, " Avliyo cherkovi. Etchmiadzin yaqinidagi Xripsime, 1897-yil

Natyurmort janriTahrirlash

Z. Zakaryan, „Natyurmort“, 1900-yil
P. Srapyan, Oʻyin bilan natyurmort, taxminan 1894-yil
A. Akopyan, natyurmort, 1901-yil
R. Shishmanyan, natyurmort, 1913-yil
K. Chiraxyan, „Interyer. natyurmort“

GrafikaTahrirlash

G. Artsruni, „Ayol va bola qiyofasi bilan manzara“, 1847-yil
A. Fetfajian, " Ani sobori ", 1905-yil
S. Gabrielyan, „Cherkov xarobalari“, XIX asr oxiri — XX asr boshlari.
T. Lisitsyan, „Odam portreti“, 1882-yil

XX asrTahrirlash

1920-yillarda yangi sanʼat maktabining shakllanishida M.Saryan va S.Agadjanyanlarning ijodiy faoliyati katta rol oʻynadi. M. Saryan mahorati ayniqsa manzara, xarakterli portret, natyurmort janrida yorqin namoyon boʻldi. Agadjanyan realistik portret janrida ishlagan. Arman rangtasvirida landshaft asosiy oʻrinni egallagan.

ShuningdekTahrirlash

Armaniston madaniyati
Arman miniatyurasi

EslatmalarTahrirlash

↑ Stone E.C., Zimansky P. The Urartian Transformation in the Outer Town of Ayanis // Archaeology in the Borderlands. Investigations in Caucasia and beyound. — Los Angeles: University of California Press, 2003. — ISBN 1931745013.
↑ Dyakonov I. M. Predistoriya armyanskogo naroda. Istoriya Armyanskogo nagorya s 1500 po 500 g. do n. e. Xurriti, luviysi, protoarmyane. — Yerevan: Izdatelstvo AN Armyanskoy SSR, 1968. — 266 s. — 1000 ekz. Str. 242. „izuchaya drevneyshuyu sotsialno-ekonomicheskuyu pli kulturnuyu istoriyu armyanskogo naroda, nelzya nachinat eyo kak bi s chistogo lista i iskat v VI—V vv. do n. e. pervobit-noobщinnix otnosheniy; net somneniya v tom, chto drevneyshuyu armyanskuyu istoriyu mojno pravilno ponyat tolko kak prodoljenie eщyo bolee drevney istorii xurritov i urartov, a takje luviysev“
↑ Dyakonov I. M. Predistoriya armyanskogo naroda. Istoriya Armyanskogo nagorya s 1500 po 500 g. do n. e. Xurriti, luviysi, protoarmyane / Yeremyan S. T.. — Yerevan: Izdatelstvo AN Armyanskoy SSR, 1968. — S. 211. — 266 s. — 1000 ekz.
↑ История Древнего мира, 2-е изд, М., 1983 — 399—414 bet. :"V 36—34 gg. nachal voynu s Parfiey, a zatem i s Armeniey rimskiy polkovodes Antoniy… V chisle prochego bila uvezena zolotaya statuya bogini Anait i mnojestvo drugix sokroviщ. Artavazd bil proveden v triumfalnom shestvii rimskogo polkovodsa, a zatem obezglavlen. Odnako ostavlennie Antoniem v Armenii rimskie garnizoni bili pozje perebiti voyskami Artashesa II, sina Artavazda (30—20 gg. do n. e.)."
↑ Лазарев В. Н. „VI. 10. Искусство Армении“,. История византийской живописи. М.: Искусство, 1986.
↑ В. В. Шлеев.. Всеобщая история искусств. М.: Искусство, 1960. :"Krome otdelno stoyaщix xachkarov vstrechayutsya selie gruppi, postavlennie na obщiy postament; neredko xachkari poluchali spesialnoe arxitekturnoe obramlenie ili, podobno relefam, ukreplyalis v kladke sten zdaniy. Luchshie obrazsi, soxranivshiesya v Bdjni (ill. 59 a) i Goshavanke (ispolnen v 1291 g. masterom Pavgosom), porajayut visokim masterstvom obrabotki kamnya. "
↑ M. Chahin.. The kingdom of Armenia, 2-е изд, Routledge, 2001 — 269 bet.
↑ Manba xatosi: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named pravenc.ru
↑ ^9,0 ^9,1 Е. Костина. „Искусство Армении“,. Всеобщая история искусств. М.: Искусство, 1964.

AdabiyotlarTahrirlash

I. Ginzburg. Armyanskie xudojniki pervoy polovini XIX veka. // Ist.-filol. jurn. — 1958. — № 3. — S. 106—135.
Дурново Л. А.. Очерки изобразительного искусства средневековой Армении. М: Искусство, 1979.
Казарян М.М.. Изобразительное искусство Армянской ССР. М: Советский художник, 1978.

[1] Stone E.C., Zimansky P. The Urartian Transformation in the Outer Town of Ayanis // Archaeology in the Borderlands. Investigations in Caucasia and beyound. — Los Angeles: University of California Press, 2003. — ISBN 1931745013.

[2] Dyakonov I. M. Predistoriya armyanskogo naroda. Istoriya Armyanskogo nagorya s 1500 po 500 g. do n. e. Xurriti, luviysi, protoarmyane. — Yerevan: Izdatelstvo AN Armyanskoy SSR, 1968. — 266 s. — 1000 ekz. Str. 242. „izuchaya drevneyshuyu sotsialno-ekonomicheskuyu pli kulturnuyu istoriyu armyanskogo naroda, nelzya nachinat eyo kak bi s chistogo lista i iskat v VI—V vv. do n. e. pervobit-noobщinnix otnosheniy; net somneniya v tom, chto drevneyshuyu armyanskuyu istoriyu mojno pravilno ponyat tolko kak prodoljenie eщyo bolee drevney istorii xurritov i urartov, a takje luviysev“

[3] Dyakonov I. M. Predistoriya armyanskogo naroda. Istoriya Armyanskogo nagorya s 1500 po 500 g. do n. e. Xurriti, luviysi, protoarmyane / Yeremyan S. T.. — Yerevan: Izdatelstvo AN Armyanskoy SSR, 1968. — S. 211. — 266 s. — 1000 ekz.

[История_Древнего_мира2-4] История Древнего мира, 2-е изд, М., 1983 — 399—414 bet. :"V 36—34 gg. nachal voynu s Parfiey, a zatem i s Armeniey rimskiy polkovodes Antoniy… V chisle prochego bila uvezena zolotaya statuya bogini Anait i mnojestvo drugix sokroviщ. Artavazd bil proveden v triumfalnom shestvii rimskogo polkovodsa, a zatem obezglavlen. Odnako ostavlennie Antoniem v Armenii rimskie garnizoni bili pozje perebiti voyskami Artashesa II, sina Artavazda (30—20 gg. do n. e.)."

[Лазарев_В._Н.-5] Лазарев В. Н. „VI. 10. Искусство Армении“,. История византийской живописи. М.: Искусство, 1986.

[В._В._Шлеев-6] В. В. Шлеев.. Всеобщая история искусств. М.: Искусство, 1960. :"Krome otdelno stoyaщix xachkarov vstrechayutsya selie gruppi, postavlennie na obщiy postament; neredko xachkari poluchali spesialnoe arxitekturnoe obramlenie ili, podobno relefam, ukreplyalis v kladke sten zdaniy. Luchshie obrazsi, soxranivshiesya v Bdjni (ill. 59 a) i Goshavanke (ispolnen v 1291 g. masterom Pavgosom), porajayut visokim masterstvom obrabotki kamnya. "

[7] M. Chahin.. The kingdom of Armenia, 2-е изд, Routledge, 2001 — 269 bet.

[pravenc.ru-8] Manba xatosi: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named pravenc.ru

[Е._Костина-9] 9,0 ^9,1 Е. Костина. „Искусство Армении“,. Всеобщая история искусств. М.: Искусство, 1964.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

Armaniston tasviriy san’ati

Mundarija