Baluan Sholaq

Nurmagʻanbet Baymirzauli, Baluan Sholaq (1864-1919) — qozoq xalq kompozitori, chavandozlikning turli usullarini puxta egallagan sanʼatkor, kuch sanʼatini namoyon etgan sportchi, yelkasi yerga tegmagan polvon.

Baluan Sholaq
qozoqcha: Балуан Шолақ
Tavalludi	Nurmagʻanbet Baymirzauli 1864 Jambil viloyati
Vafoti	1919 Qayraqti, Oqmoʻla viloyati
Fuqaroligi	Rossiya imperiyasi
Kasbi	Kompozitor, kurashchi
Turmush oʻrtogʻi	Gʻaynikey
Otasi	Baymirza
Onasi	Qalampir

Biografiyasi

Uning ismini ham xalq shu soʻnggi sanʼatin qoyil qolishi bilan erkalatib, yosh kunida barmogʻini kuydirib olgani uchun ham nomini „Baluan Sholaq“ deb atashgan, aks holda asl ismi Nurmagʻanbet ekan. Uning kelib chiqishi Shimirdagʻi Katta juzning Dulat qabilasining Sambet urugʻidan. Ammo bobolari yoshligida Arkaga koʻchib kelgani uchun u Koʻkshetov viloyatida, Atigay va Gʻarayl urugʻlari orasida voyaga yetgan.

Otasi Baymirza duradgor boʻlgan. Otasiga qaraganda, onasi Qalampir qurolli odam boʻlgan. „Dev — onadan“, deydilar, Baluan Sholaq ham mana shu onasiga tortib, beqiyos dev kuchning sohibi boʻlgan.

14 yoshidan boshlab kurashga tushib, ot sportda qatnashgan sportchi boʻlgan, chopib kelyotgan ot ustida har xil murakkab mashqlarni mahorat bilan bajargan. Masalan: chopib kelayotgan ot ustida turishi, yoki boshi bilan turishi, otning yelkasini kesib oʻtishi, bir oyogʻini uzengiga bosishi, chalqanchasiga minishi ustaning buzgʻunchi kuch va epchillikni oʻzlashtira olishidan dalolat beradi. Qozoq dala sirki sanʼati. Kokshetaudagi katta yigʻinlarda u 51 fut (taxminan 830 kg) tuproqni koʻtarib, barchani hayratda qoldirdi. 1899-yil Polvon Sholak rossiyalik polvon Ivan Koren bilan jang qilib, uning qovurgʻasini sindirganda 35 da edi.

Qolaversa, Baluan Sholaq musiqaga yoshligidan ishtiyoq boʻlgan. Keyinchalik, yigitlik paytida Baluan Sholaq shu ikki sanʼatni bir vaqtda rivojlantirdi. Ota-onasi vafotidan soʻng, Gʻanikey degan ismli qizga uylangan polvon Sholaq yurt kezib, sal yasaydi, yolgʻiz sayr qilish oʻrniga atrofiga xonandalar, polvonlar, sanʼatkorlarni toʻplaydi. Guruh tuzib, „ansambl“ sifatida koʻngilochar tadbirlar yaratish Baluan Sholaqning anʼanasiga aylangan.

Oʻzi ustozi deb bilgan Birjan sal, Aqan seri qoʻshiqlarining zoʻr ijrochisi va targʻibotchisi boʻladi. Ularning qoʻshiqchi-bastakorlik anʼanalarin qatʼiy amal qilib, keyinchalik oʻzi ham qoʻshiq yaratadi. Shu nuqtai nazardan qaraganda, Baluan Sholak qozoq qoʻshiqchilik sanʼati rivojiga ulkan hissa qoʻshgan bastakordir. Koʻkshetov, Qarqarali, Qoraotkel, Sarisu boʻyidagi barcha mamlakatlarda boʻlgan. Polvon Sholaq Semipalatinskning Bayan-oul shahrida boʻlib, Arqaning qoʻshiqlarini Jetisuga yetkazadi. Bu safari davomida Kenen Azirboyev Baluan Sholaqning koʻplab qoʻshiqlarini oʻrganib, xalqqa tarqatgan.

Baluan Sholaqning „Ashili-ayiriq“, „Baluan Sholaq“, „Jeldirme“, „Dikildek“, „Koʻkshetau“, „Qosalqa“, „Qos baraban“, „Qos perne“, „Qulan kisines“, „Kenje qongir“ kabi qoʻshiqlari bor. Uning mashhur qoʻshiqlari „Gʻaliya“ va „Sentyabr“. Agar „Gʻaliya“ nozik tuygʻular, musaffo ishq olamini sirli ohangda mahorat bilan kuylagan sevgi lirikasi boʻlsa, Baluan Sholaq qoʻshiqlarining mohir ijrochilari J.Elebekov, M.Koʻshkimbaev, M.Tirbaev, J.Karmenov, Q.Baybosinov edi.

Taniqli musiqa tadqiqotchisi A.V.Zatayevich xalq orasida Baluan Sholaqning bir qancha qoʻshiqlarin yozib olib, uni „Qozoq xalqining 1000 qoʻshigʻi“ va „Qozoqning 500 qoʻshigʻi va kuyi“ toʻplamlariga kiritadi.

San sanʼati bilan el-yurtni rozi qilib, Sariarqasin sozni qoʻshigʻi bilan larzaga keltirgan, davrining koʻzga koʻringan namoyandalaridan biri boʻlgan Baluan Sholaq Baymirzauli 1916-yili oʻzining tugʻilib oʻsgan Oʻzektisayda vafot etadi.

Ishlari

• „Ashili — ayiriq“
• „Baluan Sholaq“
• „Dikildek“
• „Kokshetau“
• „Qosalqa“
• „Qos baraban“
• „Qos perne“
• „Qulan kisines“
• „Gʻaliya“
• „Kenje qongir“