Vikipediya

Boy odamlarning kasalliklari atamasi

Ilgari boy odamlarning kasalliklari deb ataladigan farovonlik kasalliklari, baʼzan jamiyatdagi boylikning oshishi natijasi deb hisoblangan tanlangan kasalliklar va boshqa sogʻliq sharoitlariga berilgan atamadir. „Gʻarb kasalligi“ paradigmasi deb ham ataladigan bu kasalliklar, asosan, insonning qashshoqlashuvidan kelib chiqadigan va unga hissa qoʻshadigan „qashshoqlik kasalliklari“ deb ataladigan kasalliklardan farq qiladi. Bu farovonlik kasalliklari Ikkinchi Jahon urushi tugaganidan beri keng tarqalgan.

Farovonlik kasalliklariga asosan surunkali yuqumli boʻlmagan kasalliklar (NCD) va shaxsiy turmush tarzi va iqtisodiy rivojlanish bilan bogʻliq ijtimoiy sharoitlar muhim xavf omili deb hisoblangan boshqa jismoniy sogʻliq sharoitlarini oʻz ichiga oladi, masalan, 2-toifa diabet, astma, koronar yurak, kasallik, serebrovasküler kasallik, periferik qon tomir kasalliklari, semizlik, gipertoniya, saraton, alkogolizm, podagra va allergiyaning ayrim turlari[1]. Ular, shuningdek, koʻplab rivojlangan mamlakatlarda kuzatilgan ijtimoiy izolyatsiyaning kuchayishi va psixologik farovonlikning past darajalari bilan bogʻliq boʻlgan ruhiy tushkunlik va boshqa ruhiy salomatlik holatlarini ham oʻz ichiga olishi mumkin[2]. Ushbu shartlarning aksariyati bir-biri bilan bogʻliq, masalan, semirish koʻplab boshqa kasalliklarning qisman sababi deb hisoblanadi[3].

Bundan farqli oʻlaroq, qashshoqlik kasalliklari asosan yuqumli kasalliklar yoki yomon turmush sharoiti natijasidir. Bularga sil, bezgak va ichak kasalliklari kiradi[4]. Borgan sari tadqiqotlar shuni koʻrsatmoqdaki, farovonlik kasalliklari deb hisoblangan kasalliklar ham kambagʻallarda ham uchraydi. Ushbu kasalliklarga semirish va yurak- qon tomir kasalliklari kiradi va yuqumli kasalliklar bilan birgalikda global sogʻliqni saqlash tengsizliklarini yanada oshiradi.

Rivojlanayotgan mamlakatlarda farovonlik kasalliklari koʻproq tarqala boshladi, chunki qashshoqlik kasalliklari kamayishi, uzoq umr koʻrishi va turmush tarzining oʻzgarishi[5]. 2008-yilda NCDlar, jumladan yurak kasalliklari, insult, surunkali oʻpka kasalliklari, saraton va diabet tufayli oʻlimning qariyb 80 foizi past va oʻrta daromadli mamlakatlarda sodir boʻlgan[6].

Asosiy holatlar tahrir

Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti (JSST) maʼlumotlariga koʻra, 2016-yilda yuqori daromadli/badavlat mamlakatlarda oʻlimning asosiy 10 sababi quyidagilardan iborat:

  1. Ishemik yurak kasalliklari;
  2. Qon tomir;
  3. Altsgeymer kasalligi va boshqa demand;
  4. Traxeya, bronx va oʻpka saratoni;
  5. Surunkali obstruktiv oʻpka kasalligi;
  6. Pastki nafas yoʻllarining infektsiyalari;
  7. Yoʻgʻon ichak va toʻgʻri ichak saratoni;
  8. Qandli diabet;
  9. Buyrak kasalliklari;
  10. Koʻkrak saratoni kabilar kiradi.

Pastki nafas yoʻllarining infektsiyalaridan tashqari, ularning barchasi yuqumli boʻlmagan kasalliklardir. 2016-yilda JSST dunyo boʻylab 56,9 million oʻlimni qayd etdi va yarmidan koʻpi (54 %) yuqorida aytib oʻtilgan oʻlimning asosiy sabablari bilan bogʻliq[7].

Qandli diabet tahrir

Qandli diabet — surunkali metabolik kasallik boʻlib, qonda glyukoza darajasining oshishi bilan tavsiflanadi. 2-toifa diabet diabetning eng keng tarqalgan shakli hisoblanadi. Bu insulinga qarshilik yoki insulin ishlab chiqarilmasligi tufayli yuzaga keladi. Koʻpincha kattalarda kuzatiladi. 1-toifa diabet yoki oʻsmirlar diabeti asosan bolalarga taʼsir qiladi. Bu holat oshqozon osti bezi tomonidan insulin ishlab chiqarilishining kamligi yoki etishmasligi bilan bogʻliqManba xatosi: The opening <ref> tag is malformed or has a bad name.

JSST maʼlumotlariga koʻra, diabetning tarqalishi 1980-yildagidan 422 million kattalargacha boʻlgan[8][9]. Qandli diabetning global tarqalishi 1980-yildagi 4,7 foizdan 2014-yilda 8,5 foizgacha oshdi[10]. Qandli diabet koʻrlik, buyrak etishmovchiligi, yurak xuruji, insult va pastki oyoq-qoʻllarning amputatsiyasining asosiy sababi boʻlgan[10].

Rivojlangan mamlakatlarda tarqalisi tahrir

Kasalliklarni nazorat qilish va oldini olish markazlari (CDC) 2015-yilda 100 milliondan ortiq amerikalik diabet yoki diabetdan oldingi kasallikka chalinganligini koʻrsatadigan hisobotni eʼlon qildi. Qandli diabet 2015-yilda Qoʻshma Shtatlarda oʻlimning ettinchi asosiy sababi edi[11]. Qoʻshma Shtatlar kabi rivojlangan mamlakatlarda diabet xavfi past ijtimoiy-iqtisodiy maqomga ega (SES) odamlarda kuzatiladi[12]. Ijtimoiy-iqtisodiy holat insonning maʼlumoti va daromad darajasi bilan belgilanadiManba xatosi: The opening <ref> tag is malformed or has a bad name. Qandli diabetning tarqalishi taʼlim darajasiga qarab farq qiladi. Qandli diabet tashxisi qoʻyilganlar: kattalarning 12,6 foizi oʻrta maktabdan kam maʼlumotga ega, 9,5 foizi oʻrta va 7,2 foizi oʻrta maktabdan yuqori maʼlumotga egaManba xatosi: The opening <ref> tag is malformed or has a bad name.

Xavf omillari tahrir

Semirib ketish va ortiqcha vazn 2-toifa diabetning asosiy xavf omillaridan biridir. Boshqa xavf omillari orasida jismoniy faollikning etishmasligi, genetik moyillik, 45 yoshdan oshganlik, tamaki isteʼmoli, yuqori qon bosimi va yuqori xolesterin kiradi[13]. Qoʻshma Shtatlarda 2015—2016-yillarda semirishning tarqalishi kattalarda 39,8% va bolalar va oʻsmirlarda 18,5% ni tashkil etdi[14]. Avstraliyada 2014—2015-yillarda 3 kattadan 2 nafari yoki 63 foizi ortiqcha vaznli yoki semirib ketgan. Bundan tashqari, 3 kattadan 2 nafari kam yoki umuman mashq qilmadi[15]. Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti maʼlumotlariga koʻra, Yevropa 2014-yilda ortiqcha vaznli yoki semirib ketgan odamlarning nisbati boʻyicha Amerikadan keyin 2-oʻrinni egallagan[16].

Rivojlanayotgan mamlakatlarda tahrir

JSST maʼlumotlariga koʻra, diabetning tarqalishi oʻrta va past daromadli mamlakatlarda koʻproq oʻsib bormoqda[17]. Kelgusi 25 yil ichida rivojlanayotgan mamlakatlarda diabet bilan kasallanganlar soni 150% dan oshadi. Qandli diabet odatda rivojlangan mamlakatlarda pensiya yoshidan oshgan odamlarda uchraydi, ammo rivojlanayotgan mamlakatlarda asosan 35-64 yoshdagi odamlar taʼsirlanadi. Qandli diabet rivojlangan mamlakatlarga taʼsir qiladigan farovonlik kasalligi deb hisoblansa-da, rivojlanayotgan mamlakatlarda diabetga chalingan odamlar orasida hayot yoʻqotishlari va erta oʻlimlar koʻproq[18]. Dunyo diabetga chalingan aholining 60% Osiyo hissasiga toʻgʻri keladi. 1980-yilda xitoylik kattalarning 1% dan kamrogʻi diabetga chalingan, ammo 2008-yilga kelib bu koʻrsatkich 10% ni tashkil etdiManba xatosi: The opening <ref> tag is malformed or has a bad name. 2030-yilga borib Hindistonda 79,4 million, Xitoyda 42,3 million va AQShda 30,3 million kishi diabetga chalinishi mumkinligi taxmin qilinmoqdaManba xatosi: The opening <ref> tag is malformed or has a bad name.

Yurak-qon tomir kasalligi tahrir

Yurak-qon tomir kasalliklari yurak va qon tomirlarining kasalliklarini anglatadi. Yurak kasalligi bilan bogʻliq boʻlgan holatlar va kasalliklarga quyidagilar kiradi: qon tomirlari, koroner yurak kasalligi, konjenital yurak kasalligi, yurak etishmovchiligi, periferik qon tomir kasalliklari va kardiyomiyopatiya[19]. Yurak-qon tomir kasalliklari dunyodagi eng katta qotil sifatida tanilgan. Har yili undan 17,5 million kishi vafot etadi, bu barcha oʻlimlarning 31 foizini tashkil qiladi. Yurak kasalliklari va insult bu oʻlimlarning 80% ga sabab boʻladiManba xatosi: The opening <ref> tag is malformed or has a bad name.

Xavf omillari tahrir

Yuqori qon bosimi yurak-qon tomir kasalliklari uchun etakchi xavf omilidir va butun dunyo boʻylab yurak-qon tomir kasalliklari bilan bogʻliq oʻlimlarning 12%ga hissa qoʻshganManba xatosi: The opening <ref> tag is malformed or has a bad name. Yurak kasalligi uchun boshqa muhim xavf omillari yuqori xolesterin va chekishni oʻz ichiga oladi. Barcha amerikaliklarning 47% ushbu uchta xavf omilidan biriga egaManba xatosi: The opening <ref> tag is malformed or has a bad name. Notoʻgʻri ovqatlanish va jismoniy harakatsizlik, spirtli ichimliklarni haddan tashqari isteʼmol qilish kabi turmush tarzini tanlash ham yurak-qon tomir kasalliklariga yordam beradi. Qandli diabet va semirish kabi tibbiy sharoitlar ham xavf omillari boʻlishi mumkin.

Rivojlangan mamlakatlarda tarqalishi tahrir

Qoʻshma Shtatlarda har yili 610 000 kishi yurak xastaligidan vafot etadi, bu har 4 oʻlimdan 1 ga toʻgʻri keladi. Qoʻshma Shtatlardagi erkaklar va ayollar oʻlimining asosiy sababi yurak kasalligidirManba xatosi: The opening <ref> tag is malformed or has a bad name. Kanadada yurak kasalligi oʻlimning ikkinchi asosiy sababidir. 2014-yilda bu 51 ming kishining oʻlimiga sabab boʻlganManba xatosi: The opening <ref> tag is malformed or has a bad name. Avstraliyada yurak kasalligi ham oʻlimning asosiy sababidir. 2015-yilda vafot etganlarning 29% yurak xastaligining asosiy sababi boʻlganManba xatosi: The opening <ref> tag is malformed or has a bad name. Yurak kasalligi Buyuk Britaniyada har toʻrtta erta oʻlimga sabab boʻladi va 2015-yilda yurak xastaligi ushbu mamlakatdagi barcha oʻlimlarning 26%ga sabab boʻldi[20].

Manbalar tahrir

  1. ↑ „Rethinking "diseases of affluence“. World Health Organization (2005).
  2. ↑ „The culture of affluence: psychological costs of material wealth“. Child Development. 74-jild, № 6. 2003. 1581–93-bet. doi:10.1046/j.1467-8624.2003.00625.x. PMC 1950124. PMID 14669883.
  3. ↑ „The Health Effects of Overweight and Obesity | Healthy Weight, Nutrition, and Physical Activity CDC“ (en-us). www.cdc.gov (2020-yil 17-sentyabr). Qaraldi: 2021-yil 19-yanvar.
  4. ↑ „Diseases of poverty and lifestyle, well-being and human development“. Mens Sana Monographs. 6-jild, № 1. January 2008. 187–225-bet. doi:10.4103/0973-1229.40567. PMC 3190550. PMID 22013359.
  5. ↑ „Rethinking "diseases of affluence“. World Health Organization (2005).
  6. ↑ World Health Organization. New WHO report: deaths from noncommunicable diseases on the rise, with developing world hit hardest. Geneva, 27 April 2011.
  7. ↑ „The top 10 causes of death“.
  8. ↑ „Diabetes programme“. World Health Organization. Qaraldi: 2018-yil 29-sentyabr.
  9. ↑ „Global report on diabetes“ (en-GB). World Health Organization (2016).
  10. ↑ 10,0 10,1 „Diabetes“. World Health Organization (2018-yil 30-oktyabr).
  11. ↑ „CDC Press Releases“. CDC (2017-yil 19-iyul). Qaraldi: 2018-yil 29-sentyabr.
  12. ↑ „Socioeconomic status and risk of diabetes-related mortality in the U.S“. Public Health Reports. 125-jild, № 3. 2010. 377–388-bet. doi:10.1177/003335491012500306. PMC 2848262. PMID 20433032.
  13. ↑ „National diabetes statistics report 2017“. 2018-yil 19-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 13-oktyabr.
  14. ↑ „Products - Data Briefs - Number 288 - October 2017“. www.cdc.gov (2017-yil 28-noyabr). Qaraldi: 2018-yil 30-sentyabr.
  15. ↑ „Diabetes Overview - Australian Institute of Health and Welfare“. Australian Institute of Health and Welfare. Qaraldi: 2018-yil 29-sentyabr.
  16. ↑ „Overweight and obesity - BMI statistics - Statistics Explained“. ec.europa.eu. Qaraldi: 2018-yil 30-sentyabr.
  17. ↑ „Diabetes“ (en). www.who.int (2020-yil 8-iyun). Qaraldi: 2020-yil 27-dekabr.
  18. ↑ „Diabetes action now“.
  19. ↑ „Cardiovascular disease“ (en). www.health.gov.au. Australian Government Department of Health, Population Health Division. Qaraldi: 2018-yil 29-sentyabr.
  20. ↑ „British Heart Foundation, Cardiovascular Disease Statistics“. British Heart Foundation, Cardiovascular Disease Statistics (2015). 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Boy_odamlarning_kasalliklari_atamasi&oldid=3234853" dan olindi