Huquq tizimi

Huquq tizimi – huquqning tarkibiy elementlarining ichki tuzilishi. quyida tanishish mumkin

Huquq tizimi

Huquq tizimi beshta asosiy komponentni oʻz ichiga oladi: huquq normalari, huquq institutlari, huquq sohalari, quyi institutlar va kichik tarmoqlar.

Huquq sohasi huquq tizimining eng katta elementi hisoblanadi. U huquqiy tartibga solishning predmeti va usulining oʻziga xosligi bilan sifat jihatidan bir hil boʻlgan ijtimoiy munosabatlar guruhini tartibga soluvchi huquqiy normalar yigʻindisidan shakillanib keladi. Agar huquqiy institut ijtimoiy munosabatlar turini tartibga solib bersa, sanoat esa ijtimoiy munosabatlarning bir turi hisoblanadi.!

Shunday qilib, huquqni tarmoqlarga boʻlish uchun esa, asosan ikkita mezon boʻlishi kerak, huquqiy tartibga solishning predmeti va usuli qoʻllaniladi. Bu mezonlar huquqning bir sohasini boshqasidan ajratib turadi.

Huquqiy institut – bu bir huquq sohasi doirasidagi yoki ular tutashuvidagi boʻlgan, sifat jihatidan bir hil ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy normalarning alohida guruhidir sanaladi.

Tartibga solish xususiyatiga koʻra oʻxshash bir nechta yuridik institutlar huquqning kichik tarmogʻini tashkil qiladi. Masalan ular, fuqarolik huquqining bir qismi sifatida mualliflik huquqi, uy-joy va patent huquqi, moliya huquqining bir qismi sifatida soliq huquqining kichik tarmogʻi ajratiladi.

Huquqiy tartibga solishning predmeti sifatida berilgan huquqiy normalar majmui bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlar tushuniladi. Har bir tarmoqning oʻziga xos tartibga solish predmeti boʻlar ekan. Boshqacha aytganda, har bir tarmoq oʻzining sub’ekti oʻziga xosligi, tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlarning oʻziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. Tartibga solish predmeti ob’ektiv shakllanadi va qonun chiqaruvchining ixtiyoriga bogʻliq emas. Hamma jamoat munosabatlari ham huquqiy tartibga solishning predmeti boʻla olmaydi. Bu munosabatlar, birinchidan, barqarorligi va takrorlanuvchanligi bilan farq qilishi zarur; ikkinchidan, jamiyat va davlatning bu munosabatlarning aynan huquqiy shaklda mavjudligi va davlat tomonidan huquqiy himoya qilinishidan manfaatdorligi; uchinchidan, tashqi nazorat qilish imkoniyati, masalan, sud, maʼmuriy organlar tomonidan. Shunday qilib, ichki oilaviy munosabatlar, qoida tariqasida, tashqi nazorat ostida emas, shuning uchun ularni qonun ustuvorligi bilan tartibga solish qiyin.

Huquqiy tartibga solish usuli – huquqqa ijtimoiy munosabatlarga taʼsir qilishning sub’ektga xos usuli hisoblanadi.

Huquqiy tartibga solish usullari uchta holat bilan tavsiflanadi:

a) jamoat munosabatlarida sub’ektlarining sub’ektiv huquq va majburiyatlarini belgilash tartibi;

Ushbu mezonlarga muvofiq tarzda yuridik fanda huquqiy tartibga solishning ikkita asosiy usuli ajratiladi: imperativ va dispozitiv.

v) sub’ektlar harakatlarining mustaqilligi (ixtiyoriyligi) darajasi.

Imperativ usul (u avtoritar, imperativ deb ham ataladi) ijtimoiy munosabatlar ishtirokchilarining boʻysunishiga, boʻysunishiga asoslanadi. Bu usul sub’ektlarning xatti-harakatlarini (harakatlarini) qatʼiy tartibga soladi, ular odatda teng boʻlmagan holatda joylashtiriladi, masalan, fuqaro va maʼmuriy organ. Bu usul jinoiy, maʼmuriy, soliq qonunchiligiga xosdir.

Huquq tizimida moddiy va protsessual huquq tarmoqlari ham ajralib turadi. Moddiy huquq tarmoqlari ijtimoiy munosabatlarga bevosita taʼsir koʻrsatadi. Aksariyat tarmoqlar moddiy huquq toifasiga kiradi (jinoyat, davlat, tadbirkorlik, oilaviy, mehnat va boshqalar). Protsessual huquq taraflarning huquq va majburiyatlarini amalga oshirish tartibi, tartibini tartibga soladi. Hozirgi vaqtda jinoyat-protsessual, fuqarolik protsessual huquqi, arbitraj jarayoni mavjud. Protsessual qoidalar deyarli har qanday sohada mavjud, ammo ularning hammasi ham mustaqil sanoat sifatida ajralib turmaydi. Ajratish uchun eng yaqin narsa – maʼmuriy jarayonning normalari. Ikkala tarmoq tizimi ham bir-biri bilan chambarchas bogʻlangan, garchi protsessual moddiy huquqqa xizmat qilsa.

Huquqiy tizimning tasniflari

Moddiy va protsessual huquq sohalari

Huquq tizimida moddiy va protsessual huquq tarmoqlari ham ajralib turadi. Moddiy huquq tarmoqlari ijtimoiy munosabatlarga bevosita taʼsir koʻrsatadi. Aksariyat tarmoqlar moddiy huquq toifasiga kiradi (jinoyat, davlat, tadbirkorlik, oilaviy, mehnat va boshqalarni nazarda tutish mumkin). Protsessual huquq taraflarning huquq va majburiyatlarini amalga oshirish tartibi, tartibini tartibga soladi. Hozirgi vaqtda jinoyat-protsessual, fuqarolik protsessual huquqi, arbitraj jarayoni mavjud. Protsessual qoidalar deyarli har qanday sohada mavjud, ammo ularning hammasi ham mustaqil sanoat sifatida ajralib turmaydi. Ajratish uchun eng yaqin narsa – maʼmuriy jarayonning normalari. Ikkala tarmoq tizimi ham bir-biri bilan chambarchas bogʻlangan, garchi protsessual moddiy huquqqa xizmat qilsa.

Xususiy va ommaviy huquq

Huquq tizimiga davlat va xususiy huquq sohalarini oʻz ichiga oladi. Rim huquqi davridan boshlab ommaviy huquqning davlat manfaatlari mavjud boʻlgan tarmoqlariga, xususiy tarmoqlarga esa shaxslar, fuqarolar, shaxslar, kishilar birlashmalarining manfaatlari ustunlik qilish odatiy holdir. Ommaviy huquqning tarmoqlariga davlat, maʼmuriy, moliyaviy, jinoiy va boshqalar, xususiy huquq – fuqarolik, oilaviy, tijorat, mehnat huquqlari kiradi. Xususiy huquq odamlarning mulkiy va shaxsiy nomulkiy munosabatlaridan kelib chiqadigan ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan.

Ichki huquq va xalqaro huquq

Huquqlarning oʻzida ham ichki (yoki milliy) huquq va xalqaro huquq mavjud boʻladi.

Milliy huquq deganda maʼlum bir davlat ichidagi munosabatlarni tartibga soluvchi va maʼlum bir xalqning milliy, tarixiy, madaniy xususiyatlarining oʻziga xosligi bilan ajralib turadigan tarmoqlarning yigʻindisi sifatida qarash odatiy holdir. Xalqaro huquq insoniyat sivilizatsiyasining jamlangan tajribasini jamlaydi va xalqaro aloqa sub’ektlari – davlatlarning irodasini muvofiqlashtirish natijasida boʻladi. Rossiya Federatsiyasi Konstitutsiyasi xalqaro huquqning umumeʼtirof etilgan tamoyillari va normalari va Rossiya Federatsiyasining xalqaro shartnomalari uning huquqiy tizimining ajralmas qismi ekanligini eʼlon qiladi. Demak, xalqaro huquq milliy qonunchilik va huquqni qoʻllash amaliyoti uchun asos boʻlib xizmat qiladi. Bundan tashqari, xalqaro huquq normalari ichki munosabatlarda bevosita qoʻllaniladi.

Rossiya Federatsiyasi Konstitutsiyasi xalqaro huquq normalarining ichki huquqqa nisbatan ustuvorligini ham belgilaydi, unga koʻra, agar Rossiya qonunchiligining normalari xalqaro huquqiy tabiatning oʻrnatilishiga zid boʻlsa, xalqaro huquq normalari qoʻllanilishi kerak.