Vikipediya

Karlik sayyora

Karlik sayyora (Mitti sayyora) — gravitatsiya kuchlari tasirida gidrostatik muvozanatani saqlay oladigan; Quyosh atrofida doimiy aylanadigan shuningdek, shar shakliga yaqin shaklga ega boʻlgan, shu bilan birga biror bir katta sayyoraning tabiiy yoʻldoshi boʻlmagan, oʻz orbitasiga hokimlik qila olmaydigan (yaʼni oʻz atrofini boshqa jismardan tozalay olmaydigan) osmon jismi. XX-asrning oxirgi yillarida va XXI-asrning boshida Quyosh tizimining chetki qismida koʻplab yirik osmon jismlari kashf etildi. Ular orasida Kvavar, Sedna va ayniqsa Erida alohida diqqatga sazovordir.[1] Mitti sayyoralarga sayyora geolog olimlari qiziqishi shundaki, ularda geologik jihatdan faol jismlar bo'lishi mumkin. Quyosh tizimining maʼlum jismlari orasida mitti sayyoralar soni 5 tadan (XAI)[2] dan 120 tagacha (Runyon va boshqalar).[3] Sednadan tashqari, ushbu kichik sayyoralarning eng katta oʻntaligiga kosmik kemalar (Pluton va Ceres) qoʻndirilgan. Bu ularning massalarini va zichligini taxmin qilish imkonini beradi. Oʻz navbatida, massa va zichlik bu osmon jismlarining tabiatini aniqlash uchun geofizik modellarga mos kelishi mumkin. Ular kamida bitta tabiiy yoʻldoshga ega (Serera, Pluton, Eris, Haumea, Makemake, Gonggong, Kvavar, Orkus va Salacia). Mitti sayyora atamasi sayyorashunos olim Alan Shtern tomonidan Quyosh tizimidagi sayyora massasi obyektlarini uch tomonlama tasniflashning bir qismi sifatida kiritilgan: klassik sayyoralar, mitti sayyoralar va tabiiy yo'ldosh sayyoralar. Shunday qilib, mitti sayyoralar sayyoralar toifasi sifatida qabul qilingan.

Karlik sayyoralar

Serera (1801)
Pluton (1930)

Erida (2005)
Haumea (2004)
Makemake (2005)

Gonggong (2007)
Kvavar (2002)
Ork (2004)
Sedna (2003)
                       
To'qqizta katta ehtimol bilan karlik sayyoralar deb taxmin qilinadigan kosmik obyektlar kashf etilgan yili bilan:
  • Ceres, Dawn kosmik kemasi tomonidan tasvirga olingan, asteroidlar belbog'idagi yagona mitti sayyora
  • Pluton 2015-yil 13-iyulda New Horizons kosmik zond tomonidan tasvirga olingan
  • Eris va uning yo'ldoshi Dysnomia Hubble kosmik teleskopi tomonidan tasvirga olingan
  • Haumea va uning ikkita yo'ldoshi Namaka va Xi'iaka , Hubble tomonidan tasvirga olingan
  • Makemake va uning Hubble tomonidan tasvirga olingan nomsiz tabiiy yo'ldoshi
  • Gonggong va uning yo'ldoshi Xiangliu Hubble tomonidan tasvirga olingan
  • Quaoar va uning yo'ldoshi Weywot Hubble tomonidan tasvirga olingan
  • Orkus va uning yo'ldoshi Vanth Hubble tomonidan tasvirga olingan
  • Sedna Hubble tomonidan tasvirga olingan

Konsepsiya tarixi tahrir

 
Pluton va uning yo'ldoshi Xaron
 
4 Vesta, bir paytlar mitti sayyora bo'lgan asteroid[4]

1801-yildan boshlab astronomlar Mars va Yupiter o'rtasida o'nlab yillar davomida sayyoralar deb hisoblangan Ceres va boshqa jismlarni topdilar. O'sha paytdan boshlab taxminan 1851-yilgacha sayyoralar soni 23 taga etganida, astronomlar kichikroq jismlar uchun asteroid so'zini ishlata boshladilar va ularni kichik sayyoralar deb atay boshladilar.[5]

 
Karlik sayyorlar

1930-yilda Plutonning kashf etilishi bilan ko'pchilik astronomlar Quyosh tizimida to'qqizta yirik sayyora va minglab sezilarli darajada kichikroq jismlar (asteroidlar va kometalar) mavjud deb hisoblashdi. Deyarli 50 yil davomida Pluton Merkuriydan kattaroq deb hisoblangan[6][7], lekin 1978-yilda Plutonning yo'ldoshi Xaronning kashf etilishi Plutonning massasini aniq o'lchash imkonini berdi va u dastlabki taxminlardan ancha kichik ekanligini aniqlash mumkin bo'ldi.[8] Bu Merkuriy massasining taxminan yigirmadan bir qismi edi, bu bilan Plutonni eng kichik sayyora maqomini oldi. U asteroid belbog'idagi eng katta obyektdan o'n baravar ko'proq massaga ega, Ceres Oy massasining atigi beshdan bir qismiga teng.[9] 1990-yildan boshlab astronomlar koinotning Pluton bilan bir xil hududida (hozirgi Koyper belbog'i) va ba'zilari uning atrofida obyektlarni topa boshladilar.[10] Ularning aksariyati Plutonning bir nechta asosiy orbital xususiyatlarini ochishga yordam berdi va Pluton yangi obyektlar sinfining eng katta a'zosi sifatida ko'rila boshladi. Bu sinf plutionlar deb nomlandi. Ma'lum bo'ldiki, yo bu jismlarning kattasi ham sayyoralar deb tasniflanishi kerak, yoki Pluton, xuddi Ceres qo'shimcha asteroidlar kashf etilgandan keyin qayta tasniflangani kabi, qayta tasniflanishi kerak edi.[11] Bu ba'zi astronomlarning Plutonni sayyora sifatida ko'rishni to'xtatishiga olib keldi. Bir nechta atamalar, jumladan, subplanet va planetoid, endi mitti sayyoralar deb nomlanuvchi jismlar uchun ishlatila boshlandi.[12][13] Astronomlar, shuningdek, Pluton kabi koʻproq obyektlar topilishiga va agar Pluton sayyora sifatida tasniflansa, sayyoralar soni tez oʻsib borishiga ishonchlari komil edi.[14] Eris 2005-yil yanvar oyida kashf etilgan;[15] u Plutondan bir oz kattaroq deb hisoblangan va ba'zi ma'lumotlarga ko'ra uni norasmiy ravishda o'ninchi sayyora deb atashgan.[16] Natijada, 2006-yil avgust oyida boʻlib oʻtgan XAI Bosh Assambleyasi chogʻida bu masala qizgʻin munozaralarga sabab boʻldi. XAI ning dastlabki loyihasi taklifi Xaron, Eris va Ceresni sayyoralar roʻyxatiga kiritdi. Ko'pgina astronomlar bu taklifga e'tiroz bildirganlaridan so'ng, urugvaylik astronomlar Xulio Anxel Fernandes va Gonsalo Tankredi tomonidan yondosh taklif ishlab chiqilgan: ular dumaloq bo'lishi uchun yetarlicha katta bo'lgan, lekin orbitalarini sayyoraviy jismlardan tozay olmaydigan obyektlar uchun oraliq toifani taklif qilishdi. Xaronni ro'yxatdan olib tashlash bilan bir qatorda, yangi taklif Pluton, Ceres va Erisni ham olib tashladi, chunki ular ham o'z orbitalarini tozalamagan.[17]

XAI mitti sayyoralarni ta'riflaganidan so'ng, ba'zi olimlar XAI rezolyutsiyasiga qo'shilmasligini bildirdi. Mayk Braun (Erisning kashfiyotchisi) sayyoralar sonini sakkiztaga kamaytirishga rozi bo'ldi.[18]

Nomlash tahrir

 
Euler diagram Quyosh tizimidagi jismlarning turlarini ko'rsatadigan Eyler diagrammasi (Quyoshdan tashqari)

Katta subsayyora jismlarining nomlariga mitti sayyora, planetoid, mezo-sayyora, kvazi-sayyora va (transneptun mintaqasida) plutoid kiradi. Biroq, mitti sayyora dastlab eng katta sayyoralar emas, balki eng kichik sayyoralar uchun atama sifatida ishlab chiqilgan va ko'plab sayyora astronomlari tomonidan hali ham shunday qo'llaniladi. Alan Stern mitti sayyora atamasini, mitti yulduz atamasiga o'xshash, sayyoralarni uch marta tasniflashning bir qismi sifatida kiritdi va uning ko'plab hamkasblari mitti sayyoralarni sayyoralar sinfi sifatida tasniflashda davom etmoqda. XAI mitti sayyoralarni sayyora deb hisoblamaslikka qaror qildi, lekin ular uchun Sternning atamasini saqlab qoldi.[19] Aksariyat tillarda ekvivalent atamalar mitti sayyora atamasini ozmi-koʻpmi toʻgʻridan-toʻgʻri tarjima qilish orqali yaratilgan: fransuzcha planète naine, ispancha planeta enano, nemischa Zwergplanet, ruscha karlikovaya planeta (karlikovaya planeta), arabcha kaukab qazm (kwkb qzm), xitoycha (ǎixíngĮngxíngx), koreyscha waesohangseong (seeohaei-i / língjíní) yoki waehangseong (yàngseong / língín), lekin yapon tilida ular junwakusei (língíní) deb ataladi. Odatda "karlik sayyoralar" yoki "peneplanetlar" degan ma'noni anglatadi. 2008-yil 11-iyunda XAI Ijroiya qo'mitasi yangi atama, plutoid va uning ta'rifni e'lon qildi: barcha trans-Neptun mitti sayyoralari plutoidlardir.[20]

O'rnatilgan mezonlar tahrir

Mitti sayyora toifasi sayyora tushunchasi qanday bo'lishi haqidagi dinamik va geofizik g'oyalar o'rtasidagi ziddiyatdan kelib chiqqan.

Dinamikachilar odatda gravitatsiyaviy kuch ustunligini sayyoralar uchun chegara sifatida ishlatishni afzal ko'radilar, chunki ularning nuqtai nazaridan kichikroq jismlar qo'shnilari bilan yaxshiroq guruhlangan, masalan, Ceres oddiygina katta asteroid va Pluton katta Koyper belbog'i obyekti sifatida.[21][22] Biroq, geologlar odatda sferani chegara sifatida afzal ko'rishadi, chunki ularning nuqtai nazari bo'yicha Ceres kabi jismning ichki boshqariladigan geologiyasi yo'q kichik asteroiddan ko'ra Mars kabi klassik sayyoraga o'xshash bo'ladi. Ushbu xulosa oraliq sinfni tavsiflash uchun mitti sayyoralar toifasini kiritishni taqozo qildi.

Sayyoraviy diskriminatlar
Kosmik obyekt M/Yer massasi (1) Λ (2) µ (3) Π (4)
Merkuriy 0.055 1.95×103 9.1×104 1.3×102
Venera 0.815 1.66×105 1.35×106 9.5×102
Yer 1 1.53×105 1.7×106 8.1×102
Mars 0.107 9.42×102 1.8×105 5.4×101
Serera 0.00016 8.32×10−4 0.33 4.0×10−2
Yupiter 317.7 1.30×109 6.25×105 4.0×104
Saturn 95.2 4.68×107 1.9×105 6.1×103
Uran 14.5 3.85×105 2.9×104 4.2×102
Neptun 17.1 2.73×105 2.4×104 3.0×102
Pluton 0.0022 2.95×10−3 0.077 2.8×10−2
Erida 0.0028 2.13×10−3 0.10 2.0×10−2
Sedna 0.0002 3.64×10−7 <0.07 1.6×10−4

Sayyoralarning (oq) va (binafsha) har bir orbital populyatsiyadagi eng katta ma'lum bo'lgan mitti sayyoralarning sayyora diskriminantlari (asteroid belbog'i, Koyper belbog'i, tarqoq disk, sednoidlar). Ushbu populyatsiyalardagi boshqa barcha ma'lum ob'ektlar ko'rsatilganidan kichikroq diskriminantlarga ega.

(1) massa , Yer massasiga teng massa birligi (5.97 × 1024 kg).
(2) Λ Stern va Levison tomonidan qo'shnilarni tozalash qobiliyati (sayyoralar uchun 1dan katta). Λ = k M2 a−3/2, bu yerda k = 0.0043 a.b. uchun va a obyektning yarim katta o'qi.
(3) m - Soterning sayyora diskriminanti (sayyoralar uchun 100 dan katta). µ = M/m, bu yerda M kosmik obyektning massasi va m uning orbital zonasini taqsimlovchi barcha boshqa jismlarning massalari yig'indisi.
(4) Π Margot tomonidan orbitani tozalash qobiliyati. Π = k M a−9/8, bu yerda k = 807 yer massassi va a.b. uchun

Orbital ustunlik tahrir

Alan Stern va Xarold F. Levison orbitaning ma'lum burilishiga olib keladigan to'qnashuv ehtimolini ifodalovchi l (lambda) parametrini kiritdilar. Ushbu parametrning Stern modelidagi qiymati massa kvadratiga proportsional va davrga teskari proportsionaldir. Bu qiymat jismning o'z orbitasining yaqin atrofini tozalash qobiliyatini baholash uchun ishlatiladi, bu erda L > 1 oxir-oqibat uni tozalaydi. Kichik sayyoralar, katta asteroidlar va Koyper hududi obyektlari o'rtasida besh darajali bo'shliq aniqlandi.[23]

Ushbu parametrdan foydalanib, Stiven Soter va boshqa astronomlar sayyoralar va mitti sayyoralar o'rtasidagi farqni "o'z orbitalari atrofidagi qo'shnichilikni" tozalashga qodir emasligiga asoslashdi: sayyoralar o'z orbitalari yaqinidagi kichikroq jismlarni to'qnashuv, qo'lga olish, yoki tortishish buzilishi (yoki to'qnashuvlarning oldini oladigan orbital rezonanslarni o'rnatish), mitti sayyoralarda esa buning uchun massa yo'q.

Ayrim karlik sayyoralar tahrir

 
Ba'zi eng yirik Neptun orti jismlarining nisbiy o'lchamlari, nomlari va rang tasviri

Haligacha Karlik sayyora nima ekanligini tushuntirib beruvchi aniq ta'rif mavjud emas va obyektni nima deb tasniflash ko'p hollarda astronomlarga bog'liq. Bugunga qadar Quyosh tizimida nechta Karlik sayyoralar borligi noma'lum.

2006-yilda XAI Karlik sayyoralar toifasini qabul qilishgacha bo'lgan munozaralarda ko'rib chiqilayotgan uchta obyekt Ceres, Pluton va Erislarni Karlik sayyoralar sifatida qabul qildi, shu jumladan Karlik sayyoralarni sayyoralar deb tasniflashni davom ettirayotgan astronomlar ham mavjud. Ushbu sayyoralardan faqat bittasi - Pluton yetarlicha batafsil kuzatilgan.[24] Ceres ham oz bo'lsada o'rganilgan, biroq baʼzi tortishish anomaliyalari tushuntirilmagan.[25] Eris odatda Karlik sayyora deb taxmin qilinadi, chunki u Plutondan kattaroqdir.

Ushbu uchta jismni kashf etilish tartibi:

  1. Ceres   - 1801-yil 1-yanvarda kashf etilgan, 24-yanvarda Neptundan 45 yil oldin e'lon qilingan. Asteroid sifatida qayta tasniflanishidan oldin yarim asr davomida sayyora hisoblangan. 2006-yil 24-avgustda 5A rezolyutsiyasi qabul qilingandan beri XAI tomonidan karlik sayyora deb hisoblanadi.
  2. Pluton     - 1930-yil 18-fevralda kashf etilgan va 13-martda e'lon qilingan. 76 yil davomida sayyora hisoblangan. XAI tomonidan 2006-yil 24-avgustdagi 6A rezolyutsiyasi bilan karlik sayyora sifatida aniq qayta tasniflangan.
  3. Eris   (2003 UB 313) – 2005-yil 5-yanvarda kashf etilgan va 29-iyulda eʼlon qilingan. OAV xabarlarida “oʻninchi sayyora” deb nomlangan. 2006-yil 24-avgustda 5A rezolyutsiyasi qabul qilingandan beri XAI tomonidan karlik sayyora deb hisoblanadi va o'sha yilning 13-sentyabrida XAI karlik sayyoralarni nomlash qo'mitasi tomonidan nomlangan. Bitta tabiiy yo'ldoshi bor.
  4. Haumea   (2003 EL 61) - 2004-yil 28-dekabrda Brown va boshqalar tomonidan kashf etilgan. 2005-yil 27-iyulda Ortiz va boshqalar astronomlar tomonidan e'lon qilingan. XAI karlik sayyoralarni nomlash qoʻmitasi tomonidan 2008-yil 17-sentyabrda nom berilgan. Ikkita tabiiy yo'ldoshi maʼlum.
  5. Makemake   (2005 FY 9) - 2005-yil 31-martda kashf etilgan va 29-iyulda eʼlon qilingan. XAI karlik sayyoralarni nomlash qoʻmitasi tomonidan 2008-yil 11-iyulda nomlangan.

Ushbu besh jism - 2006-yilda ko'rib chiqilayotgan uchta jism (Pluton, Ceres va Eris) va 2008-yilda nomlangan ikkitasi (Haumea va Makemake) - odatda Quyosh tizimining mitti sayyoralari sifatida taqdim etiladi, ammo bu cheklovchi omil emas.[26]

Astronomiya hamjamiyati odatda boshqa yirik Neptun orti obyektlarni ham karlik sayyoralar deb ataydi.[27] Odatda quyidagilar ham astronomlar tomonidan karlik sayyoralar deb ataladi.

  1. Kvavar   (2002 LM 60) - 2002-yil 5-iyunda kashf etilgan va o'sha yilning 7-oktyabrida e'lon qilingan. Bitta tabiiy yo'ldoshi ma'lum.
  2. Sedna   (2003 VB 12) - 2003-yil 14-noyabrda kashf etilgan va 2004-yil 15-martda e'lon qilingan.
  3. Ork   (2004 DW) - 2004-yil 17-fevralda kashf etilgan va ikki kundan keyin e'lon qilingan. Bitta tabiiy yo'ldoshi ma'lum.
  4. Gonggong   (2007 OR 10) - 2007-yil 17-iyulda kashf etilgan va 2009-yil yanvarida eʼlon qilingan. 2016-yil may oyida NASA tomonidan karlik sayyora sifatida tan olingan. [28]

NASA 2016-yildagi kuzatuvlardan soʻng Gonggongni mitti sayyora sifatida tavsifladi va Janubi-gʻarbiy tadqiqot institutidan Saymon Porter 2018-yilda Pluton, Eris, Haumea haqida gapirib, “katta sakkizta (trans Neptun obyektlar hisoblangan mitti) sayyoralar” haqida gapirdi.

Katta ehtimol bilan karlik sayyora hisoblanadigan osmon jismlari tahrir

Quyidagi jadvallardagi trans-Neptun obyektlari Braun, Tancredi va boshqalar tomonidan kelishilgan va Grundy hamda boshqalar karlik sayyoralar yoki unga yaqin bo'lishi mumkin deb hisoblagan. Taqqoslash uchun 2006-yilda XAI tomonidan karlik sayyora sifatida taklif qilingan Plutonning yo'ldoshi Xaron kiritilgan.

Orbital kattaliklar
Nomi Quyosh tizimida
joylashgan hududi 		Orbita
radiusi (a.b.) 		Orbital aylanish
davri (yil) 		Orbitadagi
tezligi (km/s) 		Ekliptikaga
moyillik 		Orbital
ekssentriklik 		Sayyoraviy
diskriminat
Serera Asteroidlar belbog'i 2.768 4.604 17.90 10.59° 0.079 0.3
Ork Koyper belbog'i (plutino) 39.40 247.3 4.75 20.58° 0.220 0.003
Pluton Koyper belbog'i (plutino) 39.48 247.9 4.74 17.16° 0.249 0.08
Haumea Koyper belbog'i (12:7) 43.22 284.1 4.53 28.19° 0.191 0.02
Kvavar Koyper belbog'i (cubewano) 43.69 288.8 4.51 7.99° 0.040 0.007
Makemake Koyper belbog'i (cubewano) 45.56 307.5 4.41 28.98° 0.158 0.02
Gonggong Tarqalgan disk (10:3) 67.38 553.1 3.63 30.74° 0.503 0.01
Erida Tarqalgan disk 67.78 558.0 3.62 44.04° 0.441 0.1
Sedna Ajratilgan jism 506.8 ≈ 11,400 ≈ 1.3 11.93° 0.855 < 0.07
Boshqa kattaliklar
Nomi Oyga
nisbatan
diametri 		Diametr
(km) 		Oyga
nisbatan
massa 		Massa
(×1021 kg) 		Zichlik
(g/cm3) 		[[Aylanish
davri]]
(soat) 		Tabiiy yo'ldoshlar Albedo Mutlaq kattalik
(H)
Serera 27% 939.4±0.2 1.3% 0.94 2.16 9.1 0 0.09 3.3
Orkus 26% 910+50
−40 		0.9% 0.64±0.02 1.57±0.15 13±4 1 0.23+0.02
−0.01 		2.2
Pluton 68% 2377±3 17.7% 13.03±0.03 1.85 5 −0.76
(Xaron) 35% 1212±1 2.2% 1.59±0.02 1.70±0.02 – 1
Haumea ≈ 45% 5.5% 4.01±0.04 3.9 2 0.2
Kvavar 32% 1110±5 1.9% 1.4±0.2 2.0±0.5 8.8 1 0.11±0.01 2.4
Makemake 41% 1430+38
−22 		≈ 4.2% 22.8 1 0.81+0.03
−0.05 		−0.3
Gonggong 35% 1230±50 2.4% 1.75±0.07 1.74±0.16 22.4±0.2? 1 0.14±0.01 1.8
Erida 67% 2326±12 22.4% 16.47±0.09 2.43±0.05 1 0.96±0.04 −1.1
Sedna 29% 995±80 ≈ 1%? ? 10±3 0? 0.32±0.06 1.5

Tadqiqot tahrir

 
NASAning Dawn kosmik apparati suratga olgan mitti sayyora Serera

2015-yil 6-mart kuni Dawn kosmik kemasi Serera orbitasiga chiqdi va mitti sayyoraga tashrif buyurgan birinchi kosmik kemaga aylandi.[29] 2015-yil 14-iyulda New Horizons kosmik zondi Pluton va uning beshta yoʻldoshi yonidan uchib oʻtdi. 2015-yil 14-iyulda New Horizons kosmik zondi Pluton va uning beshta yoʻldoshi yonidan uchib oʻtdi.

Sererada tuz konlari va kriovulqonlar kabi faol geologiyaning dalillari mavjud, Plutonda esa azotli muzliklarda suzuvchi suv-muz tog'lari va muhimi atmosfera mavjud. Ceresning yer osti bo'ylab sho'r suv oqadi, Plutonning ham yer osti okeani borligi haqida dalillar mavjud.

Dawn avvalroq Vesta asteroidini aylanib chiqqan edi. Saturnning yo'ldoshi Fibi Kassini tomonidan, undan oldin esa Neptunning Triton yo'ldoshi bilan uchrashgan Voyager 2 tomonidan suratga olingan. Har uchala jism ham bir vaqtlar mitti sayyoralar boʻlganligini isbotlandi va ularning tadqiqi mitti sayyoralar evolyutsiyasini aniqlashga yordam berdi.[30]

New Horizons 2016-yilda 2,1 milliard km (1,3 milliard mil; 14 AB) masofadan Quaoarning bir qancha uzoq tasvirlarini oldi.

Sobiq mitti sayyoralar tahrir

 
Triton, Voyager 2 tomonidan tasvirlanganidek. Triton mitti sayyora deb taxmin qilinadi

Asteroid kamaridagi Ceresdan keyingi eng massiv jism bo'lgan Vesta bir vaqtlar gidrostatik muvozanatda bo'lgan va taxminan sharsimon bo'lib, asosan qattiqlashgandan keyin Reasilviya va Veneneiya kraterlarini hosil qilgan katta ta'sirlar tufayli og'ishgan.[31] Uning oʻlchamlari hozirgi vaqtda gidrostatik muvozanatga mos kelmaydi.[32][33] Triton Eris yoki Plutondan koʻra massivroq, muvozanat shakliga ega, lekin endi quyosh atrofida toʻgʻridan-toʻgʻri aylanmaydi.[34] Fibi endi gidrostatik muvozanatda emas, lekin radiogenik isitish tufayli o'z tarixida mitti sayyora bo'lgan deb taxmin qilinadi.[35]

2019-yildagi dalillar shuni ko'rsatadiki, gigant-ta'sir gipotezasida Yer bilan to'qnashgan sobiq sayyora Teiya ichki Quyosh tizimida emas, balki tashqi Quyosh tizimida paydo bo'lgan bo'lishi mumkin va Yer suvi Teyada paydo bo'lgan, bu Theya ham avval karlik sayyora bo'lgan bo'lishi mumkinligini anglatadi.[36]

Manbalar tahrir

  1. ↑ Qosimov, Muzaffar „Mitti sayyoralar“. https://www.orbita.uz/. Qaraldi: 26-may 2022-yil.
  2. ↑ „Pluto and the Developing Landscape of Our Solar System“. International Astronomical Union. Qaraldi: 11-may 2020-yil.
  3. ↑ Dwarf planets are planets, too: Planetary pedagogy after New Horizons
  4. ↑ „In Depth | 4 Vesta“. NASA Solar System Exploration.
  5. ↑ Mauro Murzi (2007). „Changes in a scientific concept: what is a planet?“. Preprints in Philosophy of Science (Preprint). University of Pittsburgh. Qaraldi: 6–aprel 2013–yil.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  6. ↑ Mager, Brad „Pluto Revealed“. discoveryofpluto.com. 22-iyul 2011-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26-yanvar 2008-yil.
  7. ↑ Cuk, Matija; Masters, Karen „Is Pluto a planet?“. Cornell University, Astronomy Department (14-sentyabr 2007-yil). 12-oktyabr 2007-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26-yanvar 2008-yil.
  8. ↑ Buie, Marc W.; Grundy, William M.; Young, Eliot F.; Young, Leslie A.; Stern, S. Alan (2006). „Orbits and Photometry of Pluto's Satellites: Charon, S/2005 P1, and S/2005 P2“. The Astronomical Journal. 132-jild, № 1. 290–298-bet. arXiv:astro-ph/0512491. Bibcode:2006AJ....132..290B. doi:10.1086/504422. S2CID 119386667.
  9. ↑ Jewitt, David; Delsanti, Audrey. The Solar System Beyond The Planets in Solar System Update : Topical and Timely Reviews in Solar System Sciences. Springer, 2006. DOI:10.1007/3-540-37683-6. ISBN 978-3-540-37683-5. 
  10. ↑ Phillips, Tony; Phillips, Amelia „Much Ado about Pluto“. PlutoPetition.com (4-sentyabr 2006-yil). 25-yanvar 2008-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26-yanvar 2008-yil.
  11. ↑ Brown, Michael E. „What is the definition of a planet?“. California Institute of Technology, Department of Geological Sciences (2004). 19-iyul 2011-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26-yanvar 2008-yil.
  12. ↑ „Planetoids Beyond Pluto“. Astrobiology Magazine (30-dekabr 2004-yil). Qaraldi: 26-yanvar 2008-yil.
  13. ↑ „Hubble Observes Planetoid Sedna, Mystery Deepens“. NASA's Hubble Space Telescope home site (14-aprel 2004-yil). Qaraldi: 26-yanvar 2008-yil.
  14. ↑ Brown, Mike.. „War of the Worlds“. The New York Times (16-avgust 2006-yil). Qaraldi: 20-fevral 2008-yil.
  15. ↑ California Institute of Technology, Retrieved 4-12-2015
  16. ↑ „Astronomers Measure Mass of Largest Dwarf Planet“. NASA's Hubble Space Telescope home site (14-iyun 2007-yil). Qaraldi: 26-yanvar 2008-yil.
  17. ↑ Britt, Robert Roy „Details Emerge on Plan to Demote Pluto“. Space.com (19-avgust 2006-yil). Qaraldi: 18-avgust 2006-yil.
  18. ↑ Brown, Michael E. „The Eight Planets“. California Institute of Technology, Department of Geological Sciences. 19-iyul 2011-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26-yanvar 2008-yil.
  19. ↑ Tom Service.. „Sounds of the solar system: probing Pluto's predicted score“ (15-iyul 2015-yil).
  20. ↑ „International Astronomical Union | IAU“. www.iau.org.
  21. ↑ Mike Brown, The Eight Planets
  22. ↑ David Jewitt, Classification of Pluto
  23. ↑ Stern, S. Alan; Levison, Harold F. (2002). „Regarding the criteria for planethood and proposed planetary classification schemes“ (PDF). Highlights of Astronomy. 12-jild. 205–213, as presented at the XXIVth General Assembly of the IAU–2000 [Manchester, UK, August 7–18, 2000]-bet. Bibcode:2002HiA....12..205S. doi:10.1017/S1539299600013289.
  24. ↑ Nimmo, Francis; et al. (2017). „Mean radius and shape of Pluto and Charon from New Horizons images“. Icarus. 287-jild. 12–29-bet. arXiv:1603.00821. Bibcode:2017Icar..287...12N. doi:10.1016/j.icarus.2016.06.027. S2CID 44935431.
  25. ↑ ; Castillo-Rogez, J.C.; Park, R.S.; Ermakov, A.; Bland, M.T. „Dawn Data Reveal Ceres' Complex Crustal Evolution“,European Planetary Science Congress, September 2018. 
  26. ↑ „Dwarf Planets and their Systems“. Working Group for Planetary System Nomenclature (WGPSN) (11-iyul 2008-yil). Qaraldi: 12-sentyabr 2019-yil.
  27. ↑ Pinilla-Alonso, Noemi; Stansberry, John A.; Holler, Bryan J. „Surface properties of large TNOs: Expanding the study to longer wavelengths with the James Webb Space Telescope“,. The Transneptunian Solar System Dina Prialnik: . Elsevier, 22-noyabr 2019-yil. 
  28. ↑ Dyches, Preston „2007 OR10: Largest Unnamed World in the Solar System“. Jet Propulsion Laboratory (11-may 2016-yil).
  29. ↑ Landau, Elizabeth; Brown, Dwayne „NASA Spacecraft Becomes First to Orbit a Dwarf Planet“. NASA (6-mart 2015-yil). Qaraldi: 6-mart 2015-yil.
  30. ↑ Talbert, Tricia „New Horizons Spies a Kuiper Belt Companion“. NASA (31-avgust 2016-yil). Qaraldi: 12-sentyabr 2016-yil.
  31. ↑ Thomas, Peter C.; Binzelb, Richard P.; Gaffeyc, Michael J.; Zellnerd, Benjamin H.; Storrse, Alex D.; Wells, Eddie (1997). „Vesta: Spin Pole, Size, and Shape from HST Images“. Icarus. 128-jild, № 1. 88–94-bet. Bibcode:1997Icar..128...88T. doi:10.1006/icar.1997.5736.
  32. ↑ Asmar, S. W.; Konopliv, A. S.; Park, R. S.; Bills, B. G.; Gaskell, R.; Raymond, C. A.; Russell, C. T.; Smith, D. E.; Toplis, M. J.; Zuber, M. T. (2012). „The Gravity Field of Vesta and Implications for Interior Structure“ (PDF). 43rd Lunar and Planetary Science Conference. № 1659. 2600-bet. Bibcode:2012LPI....43.2600A.
  33. ↑ Russel, C. T.; et al. (2012). „Dawn at Vesta: Testing the Protoplanetary Paradigm“ (PDF). Science. 336-jild, № 6082. 684–686-bet. Bibcode:2012Sci...336..684R. doi:10.1126/science.1219381. PMID 22582253. S2CID 206540168.
  34. ↑ Agnor, C. B.; Hamilton, D. P. (2006). „Neptune's capture of its moon Triton in a binary–planet gravitational encounter“ (PDF). Nature. 441-jild, № 7090. 192–194-bet. Bibcode:2006Natur.441..192A. doi:10.1038/nature04792. PMID 16688170. S2CID 4420518. 2016-10-14da asl nusxadan (PDF) arxivlandi. Qaraldi: 2022-05-28.
  35. ↑ JPL/NASA, 2012 Apr 26. Cassini Finds Saturn Moon Has Planet-Like Qualities (Wayback Machine saytida 13-iyul 2015-yil sanasida arxivlangan)
  36. ↑ Budde, Gerrit; Burkhardt, Christoph; Kleine, Thorsten (2019-05-20). „Molybdenum isotopic evidence for the late accretion of outer Solar System material to Earth“. Nature Astronomy (inglizcha). 3-jild, № 8. 736–741-bet. Bibcode:2019NatAs...3..736B. doi:10.1038/s41550-019-0779-y. ISSN 2397-3366. S2CID 181460133.

Havolalar tahrir 

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Karlik_sayyora&oldid=4001059" dan olindi