Vikipediya

Kathakali

Kathakali - klassik hind raqsining asosiy shakli sanaladi[1]. Bu sanʼatning „hikoyali pyesa“ janri, ammo anʼanaviy erkak aktyor-raqqosalarning rang-barang makiyaji va liboslari bilan boshqalardan ajralib turadi[2][3]. U Keralaning janubi-gʻarbiy qismidagi malayalam tilida soʻzlashuvchi mintaqada joylashgan boʻlib, deyarli butunlay Malayali xalqi tomonidan qoʻllaniladi va qadrlanadi[2][3][4].

8Shri Krishnan Kathakali — FACT Jayadeva Varma
Kathakali — Hindistonning sakkizta klassik raqslaridan biri
Kathakalidagi Hanuman (FACT Jayadeva Varma)

Kathakalining ildizlari aniq emas. Kathakalining toʻliq rivojlangan uslubi taxminan XVII asrda paydo boʻlgan, ammo uning ildizlari maʼbadda va xalq sanʼatida (masalan, Krishnanattam va Kalikut Zamorin qirolligining diniy dramasi) janubi-gʻarbiy Hindiston yarim orolida joylashgan boʻlib, ular kamida XVIIasrda kuzatilishi mumkin. Milodiy 1-ming yillik[2][5]. Kathakali spektakli, Hindistonning barcha klassik raqs sanʼatlari singari, gʻoyalarni ifodalash uchun musiqa, vokal ijrochilar, xoreografiya va qoʻl va yuz imo-ishoralarini sintez qiladi. Biroq, Kathakalining farqi shundaki, u qadimgi hind jang sanʼati va Janubiy Hindistonning sport anʼanalarini ham oʻz ichiga oladi[2][3][4]. Kathakali, asosan, hind ibodatxonalari va monastir maktablarida rivojlangan boshqa klassik hind raqslaridan farqli oʻlaroq, uning badiiy shaklining tuzilishi va tafsilotlari hind knyazliklarining saroylari va teatrlarida rivojlanganligi bilan ham farqlanib turadi[2][5]. 

Kathakalining anʼanaviy mavzulari — xalq hikoyalari, diniy afsonalar va hind dostonlari va Puranalardagi ruhiy gʻoyalari ham mavjud[6]. Vokal ijrosi anʼanaviy ravishda Sanskritlangan Malayalam tilida ijro etilgan[5]. Zamonaviy kompozitsiyalarda hind Kathakali truppalari ayollar rassomlarini oʻz ichiga olgan va Shekspir kabi Gʻarb hikoyalari va pyesalari moslashtirilgan[7].

Etimologiyasi va nomenklaturasi tahrir

Kathakali atamasi katha (malayalamchadan) olingandir, „hikoya yoki suhbat yoki anʼanaviy ertak“ degan maʼnoni anglatadi va kaḷi „ijro“ yoki „oʻyin“ degan maʼnoni anglatadi. Raqs yaxshilik va yomonlik oʻrtasidagi abadiy kurashni anglatadi[8][9].

Tarixi tahrir

Kathakalining elementlari va jihatlari Natya Shastra kabi qadimiy sanskrit matnlaridan olingan[10]. KathakaliBharataga tegishli boʻlib, uning birinchi toʻliq toʻplami mil.avv. 200 yillarga toʻgʻri keladi.  Idoralar[11][12], ammo taxminlarga koʻra mil.avval. 500 yillari orasida oʻzgarib turganligi aytiladi[13].

Natya Shastra matnining eng koʻp oʻrganilgan versiyasi 36 bobga tuzilgan 6000 ga yaqin oyatlardan iborat[11][14]. Matn, deydi Natalya Lidova, Taṇḍava raqsi (Shiva) nazariyasi, rasa nazariyasi, bhava, ifoda, imo-ishoralar, harakat qilish texnikasi, asosiy qadamlar, tik turish — bularning barchasi raqsning bir qismidir. Hind klassik raqslari, shu jumladan Kathakali[10][11][15], raqs va ijrochilik sanʼati, bu qadimiy hind matnida taʼkidlanadi[16], ruhiy gʻoyalar, fazilatlar va muqaddas bitiklarning mohiyatini ifodalash shaklidir[17].

Qadimgi ijro sanʼatlariga havolalar: Kutiyattam va Krishnanattam tahrir

 
FACT Jayadeva Varma

Farli Richmond va boshqa olimlarning fikriga koʻra, Kathakali kostyumlar kabi koʻplab elementlarni baham koʻradi, masalan, Kutiyattam (klassik sanskrit dramasi) va oʻrta asrlar davri Krishnanattam kabi qadimiy hind sahna sanʼati bilan, garchi batafsil tekshirish farqlarni koʻrsatsa ham[18]. Kutiyattam, deya qoʻshimcha qiladi Richmond, „Hindistondagi eng qadimiy doimiy ijro etiladigan teatr shakllaridan biri va bu qadimgi dunyoda saqlanib qolgan eng qadimgi sanʼat turi boʻlishi mumkin“[19]. Kutiyattam, anʼanaga koʻra, hind ibodatxonalari uchun maxsus ishlab chiqilgan va biriktirilgan teatrlarda, ayniqsa Shiva va keyinchalik Krishnaga bagʻishlangan teatrlarda namoyish etilgan[20]. Ushbu teatrlarning dizaynlari odatda qadimgi Natya Shastrada „ideal“ sifatida tavsiya etilgan oʻlchamlar va meʼmorchilikka mos keldi va ularning baʼzilari 500 tomoshabinni oʻz ichiga olishi mumkin edi[20].

Spektakl old tomonda aktyor-raqqosalarni oʻz ichiga oladi, oʻngdagi fon sahnasida musiqachilar tomonidan qoʻllab-quvvatlanadi (tomoshabinning chap tomonida) va sahnaning old tomonida vokalchilar (tarixiy ravishda ular mikrofon va dinamiklar yoshidan oldin tomoshabinlar tomonidan eshitilishi mumkin edi)[21][22]. Odatda, barcha rollarni erkak aktyor-raqqosalar ijro etishadi, garchi zamonaviy spektakllarda ayollar Kathakali anʼanalarida mamnuniyat bilan qabul qilingan[21].

Kostyumlari tahrir

 
Kathakali rassomi KG Vasudevan Nair

Klassik hind raqslari ichida Kathakali bosh kiyimlar, yuz niqoblari va yorqin boʻyalgan yuzlardan iborat eng murakkab kostyumga ega[9][22][23]. Odatda Kathakali truppasini spektaklga tayyorlash uchun bir necha kechki soatlar ketadi[24][22]. Kostyumlar Kathakalining mashhurligini kattalarnikidan ham oshirdi, bolalar spektaklning ranglari, boʻyanishi, yorugʻligi va ovoziga singib ketishdi yaʼni mazza qib tomosha qilishadi[25].

 
Minukka, ayol xarakteri

Xarakter turlari, deydi Zarrilli, hind falsafasining qadimgi Samxya maktabidagi Guna shaxsiyat nazariyasini aks ettiradi[22]. Bu falsafaga koʻra, dunyodagi hamma narsa va mavjudotlarda doimo mavjud boʻlgan va hozir ham mavjud boʻlgan uchta Guṇa bor[26]. Bu uchta Guṇa sattva (yaxshilik, konstruktiv, uygʻun, fazilatli), rajas (ehtiros, maqsadsiz harakat, dinamik, xudbinlik) va tamas (zulmat, halokat, xaotik, yovuzlik) dir. Bu uchta gunaning barchasi (yaxshi, yomon, faol) hamma va hamma narsada mavjud, hindlarning dunyoqarashiga koʻra, bu nisbat har xil[26][27][28]. Ushbu gunalarning oʻzaro taʼsiri kimningdir yoki biror narsaning xarakterini belgilaydi[26] va Kathakalidagi kostyumlar va yuz boʻyoqlari koʻpincha aktyor-raqqosalarga murakkablik va chuqurlik berish uchun turli xil rang kodlarini birlashtiradi[22][29].

Aktyorlik tahrir

 
Sringara, Natyasastrada tilga olingan toʻqqiz yuz ifodasidan biri

Koʻpgina klassik hind sanʼatlari singari, Kathakali ham aktyorlik kabi xoreografiyadir. Aytishlaricha, bu sahnada ijro etish eng qiyin uslublardan biri boʻlib, yosh rassomlar sahnada ijro etish imkoniyatiga ega boʻlgunga qadar oʻz rollariga bir necha yil tayyorgarlik koʻrishadi. Aktyorlar „imo- ishora tilida“ gaplashadilar, bunda personaj dialogining soʻz qismi „qoʻl belgilari (mudralar)“ orqali, his-tuygʻular va kayfiyat esa „yuz va koʻz“ harakatlari orqali ifodalanadi[3]. Shu bilan birga, fonda vokalchilar spektaklni ritmik tarzda kuylashadi, orkestr chalayotgan zarbalarga mos keladi va shu bilan ansamblni jarangdor birlikka birlashtiradi[3].

Yana qarang tahrir

  • Koodiyattam
  • Krishnanattam
  • Mohiniyattam
  • Chakyar koothu
  • Nangiar koothu
  • Garudan Thookkam
  • Ottan Tullal
  • Koothambalam
  • Kerala Kalamandalam
  • Panchavadyam
  • Kabuki
  • Pekin operasi
  • Yoʻq
  • Bugaku

Manbalar tahrir

  1. ↑ Williams 2004.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 James G. Lochtefeld. The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: A-M. The Rosen Publishing Group, 2002 — 359 bet. ISBN 978-0-8239-3179-8. 
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Peter J. Claus. South Asian Folklore: An Encyclopedia. Routledge, 2003 — 332–333 bet. ISBN 978-0-415-93919-5. 
  4. ↑ 4,0 4,1 Phillip B. Zarrilli. Kathakali Dance-drama: Where Gods and Demons Come to Play. Routledge, 2000 — xi, 17–19 bet. ISBN 978-0-415-13109-4. 
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Phillip B. Zarrilli. Kathakali Dance-drama: Where Gods and Demons Come to Play. Routledge, 2000 — 22–25, 191 bet. ISBN 978-0-415-13109-4. 
  6. ↑ Phillip B. Zarrilli. Kathakali Dance-drama: Where Gods and Demons Come to Play. Routledge, 2000 — 3 bet. ISBN 978-0-415-13109-4. , Quote: „Like most traditional modes of storytelling and performance in India, Kathakali plays enact one or more episodes from regional versions of the pan-Indian religious epics (Ramayana and Mahabharata) and Puranas.“
  7. ↑ Daugherty, Diane (2005). „The Pendulum of Intercultural Performance: Kathakalī King Lear at Shakespeare's Globe“. Asian Theatre Journal. 22-jild, № 1. Johns Hopkins University Press. 52–72-bet. doi:10.1353/atj.2005.0004.
  8. ↑ James G. Lochtefeld. The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: A-M. The Rosen Publishing Group, 2002 — 358–359 bet. ISBN 978-0-8239-3179-8. 
  9. ↑ 9,0 9,1 Constance Jones. Encyclopedia of Hinduism. Infobase Publishing, 2006 — 230 bet. ISBN 978-0-8160-7564-5. 
  10. ↑ 10,0 10,1 Phillip B. Zarrilli. Kathakali Dance-drama: Where Gods and Demons Come to Play. Routledge, 2000 — 25–29, 37, 49–56, 68, 88–94, 133–134 bet. ISBN 978-0-415-13109-4. 
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Natalia Lidova 2014.
  12. ↑ Tarla Mehta 1995.
  13. ↑ Wallace Dace 1963.
  14. ↑ Emmie Te Nijenhuis 1974.
  15. ↑ Kapila Vatsyayan 2001.
  16. ↑ Guy L. Beck. Sonic Liturgy: Ritual and Music in Hindu Tradition. University of South Carolina Press, 2012 — 138–139 bet. ISBN 978-1-61117-108-2. „Quote: "A summation of the signal importance of the Natyasastra for Hindu religion and culture has been provided by Susan Schwartz, "In short, the Natyasastra is an exhaustive encyclopedic dissertation of the arts, with an emphasis on performing arts as its central feature. It is also full of invocations to deities, acknowledging the divine origins of the arts and the central role of performance arts in achieving divine goals".“ 
  17. ↑ Coormaraswamy and Duggirala. „The Mirror of Gesture“. Harvard University Press (1917).
    Also see chapter 36
  18. ↑ Farley P. Richmond. Indian Theatre: Traditions of Performance. Motilal Banarsidass, 1993 — 100 bet. ISBN 978-81-208-0981-9. 
  19. ↑ Farley P. Richmond. Indian Theatre: Traditions of Performance. Motilal Banarsidass, 1993 — 87 bet. ISBN 978-81-208-0981-9. 
  20. ↑ 20,0 20,1 Farley P. Richmond. Indian Theatre: Traditions of Performance. Motilal Banarsidass, 1993 — 95–96 bet. ISBN 978-81-208-0981-9. 
  21. ↑ 21,0 21,1 Peter J. Claus. South Asian Folklore: An Encyclopedia : Afghanistan, Bangladesh, India, Nepal, Pakistan, Sri Lanka. Routledge, 2003 — 57, 332–333 bet. ISBN 978-0-415-93919-5. 
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 22,3 22,4 Phillip Zarrilli 2000.
  23. ↑ Janelle G. Reinelt. Critical Theory and Performance. University of Michigan Press, 2007 — 110–111 bet. ISBN 978-0-472-06886-9. 
  24. ↑ Richard Schechner. Between Theater and Anthropology. University of Pennsylvania Press, 2010 — 17–18 bet. ISBN 978-0-8122-0092-8. 
  25. ↑ Farley P. Richmond. Indian Theatre: Traditions of Performance. Motilal Banarsidass, 1993 — 317–318 bet. ISBN 978-81-208-0981-9. 
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 James G. Lochtefeld, Guna, in The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: A-M, Vol. 1, Rosen Publishing, ISBN 978-0-8239-3179-8, page 265
  27. ↑ M Innes-Brown and S Chatterjee (1999), The Relevance of the Guna Theory in the Congruence of Eastern Values and Western Management Practice, Journal of Human Values, 5 (2), pages 93-102
  28. ↑ N Pani (2009), Hinduism, in Handbook of Economics and Ethics (Editors: Jan Peil and Irene Staveren), Edward Elgar, ISBN 978-1-84542-936-2, 216-221
  29. ↑ Alice Boner. Kathakali. Museum Rietberg (Zürich), 1996 — 36–38 bet. OCLC 603847011.  
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Kathakali&oldid=4209062" dan olindi