Linch sudi: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
Tahrir izohi yoʻq |
Tahrir izohi yoʻq |
||
Qator 1:
'''Linch sudi''' yoki '''linchlash''' tushunchasi ostida ({{lang-en|lynching, the Lynch law}}), (Linch familiyali bir necha tarixiy shaxs nomiga - biri, Charlz, sudya, mustaqillik uchun urush vaqtida linchlashni qoʻllagan; ikkinchisi, Uilyam, kapitan, [[Pensilvaniya|Pensilvaniyada]] [[1780]]-yili sudsiz tan jarohatlarini yetkazib jazolash - ammo oʻldirmaslik haqidagi "Linch qonuni"ni kiritgan), jinoyat yoki ijtimoiy qonunlarni buzganligi haqida sezilgan kishini sudsiz va tergovsiz oʻldirish, odatda koʻcha olomoni bilan oʻldirish tushuniladi.
Sudsiz oʻldirish hamma zamon va hamma xalqlarda tarqalgan, ammo terminning oʻzi hamda alohida ijtimoiy voqea sifatida Linch sudi, rasmiy huquqchilik bilan parallel holda [[XIX]] va [[XX]]-asrda [[AQSH]]da paydo boʻladi. Linch sudining 85%i janubiy shtatlarga toʻgʻri keladi.
[[Image:800px-Kkk-carpetbagger-cartoon.jpg|thumb|left|Shimolliklar-karpetbeggerlarga osib qoʻyish bilan tahdid soluvchi minnesotalik gazetadagi karikatura [[1868]]. [[AQSHning Demokratik partiyasi|AQSH Demokratik partiyasining]] ramzi boʻlgan eshak Ku-Kluks-Klanning abbreviaturasini olib ketmoqda.]]
Linch sudining sistematik praktikaga aylanganini [[1860]]-yillarning ohiriga, [[AQSHda Fuqarolar urushi|Fuqarolar urushidan]] soʻng AQSHning Janubi Shimol tomonidan harbiy bosqinga tortilgan paytga taqash lozim; yerlar shimoliy ishbilarmonlar, karpetbeggerlar tomonidan optom sotib olinardi, urush paytida mutlaq ozod deb eʻlon qilingan [[afroamerikanlar|qora tanli aholi]] esa sobiq xoʻjayinlardan qasd olar edi. Shimoliy bosqinchilarga va ayniqsa ozodlikka chiqqan negrlarga qarshi kurash uchun sudsiz oʻldirishlarni keng praktika qilgan [[Ku-Kluks-Klan]] sirli jamiyati tashkil qilinadi. Bu (Birinchi deb nomlanadigan) Ku-Kluks-Klan shahdlik bilan federal hokimiyat tomonidan [[1870]]-yillarda barbod etiladi, ammo negrlarga qarshi terror toʻxtamaydi. Qullikning oʻrniga qonunchilik bilan tasdiqlangan (Jim Krou qonunlari) [[segregatsiya]] hamda negrlar boʻysunishi lozim boʻlgan yozilmagan etiket keladi. Umumiy qonunga qarshi har qanday jinoyatda sezilgan (oʻldirish, oʻgʻrilik, oqlarni zoʻrlash), Jim Krou qonunlari va yozilmagan qoidalarni buzgan negr linchlashga torttirilishi mumkin edi; koʻp hollarda oʻldirish va zoʻrlashda ayblov yoqtirmagan odamdan qutulish uchun bahona boʻlishi mumkin edi. Linchlashga [[zabastovka|zabastovkalarning]] ishtirokchilari, negr-fermerlar (yerini tortib olish maqsadida) va oq tanlilarning iqtisodiy ishlariga halaqit beradigan boshqa kishilar tortilardilar. Linchlashning choʻqqisi [[1892]]-yilga (151 qurbon), yangi toʻlqin [[1910]]-yillarga toʻgʻri keldi; oʻsha paytda "Millatning uygʻonishi" filmida kuylangan ikkinchi Ku-Kluks-Klan tashkil topadi.
Negrlar bilan bir qatorda, kamroq boʻlsa ham, oq tanli anglo-amerikanlar hamda boshqa kamchiliklar, eng avvalo [[italyanlar]] ([[mafiya]] bilan hamkorlikda sezilib), yevreylar, inglizzabon [[katolitsizm|katoliklar]] linchlashga tortilar edilar.
[[
Linchlash odatda osish orqali amalga oshirilardi, ammo qiynoqlar va gulxanda yoqish bilan ham yoʻlanardi. Koʻp hollarda Linch sudida faqatgina boshqarilmaydigan olomonlar emas, balki qonuniy sudyalar, kichik shaharlarning hokimlari, sheriflar ishtirok etishardi; linchlash oʻtkazilish vaqti va joyi haqida, haqqoniy oʻlimga tortish kabi, oldindan habar berilardi, u yerga suratchilar kelardilar, ayrim hollarda sirkdagi kabi koʻrsatuvlar uyushtirilardi. [[1900]]-yillarda osib qoʻyilgan negrlar va Linch sudining quvnoq va kulayotgan ishtirokchilari tasvirlangan otkritkalar modaga chiqadi; linchchilar ularning qarindoshlariga "Oyi, chap tarafda - man", kabi soʻzlar bilan yuborardilar. Federal hokimiyat bu kabi pochta mahsulotlarni [[1908]]-yilda taʻqiqlaydi, ammo u noqonuniy tarzda [[1930]]-yillargacha chop etilgan va aylangan. Linch sudlari koʻpincha federal hokimiyat tomonidan tanqidga uchrasa ham (ayniqsa [[AQSHning Respublikan partiyasi]] tomonidan)
Борьбу с линчеванием под давлением общественного мнения начали президенты-демократы (хотя [[Демократическая партия США]] традиционно была связана как раз с рабовладельческим Югом, а многие её деятели и с Ку-Клукс-Кланом) [[Рузвельт, Франклин Делано|Ф. Д. Рузвельт]] (который в [[1936]] не решился ещё принять жёстких законов против линчевания, боясь потерять поддержку южных избирателей) и особенно [[Трумэн, Гарри|Г. Трумэн]]. После [[Вторая Мировая война|Второй Мировой войны]] линчевания стали совершенно единичной практикой, обычно связанной с частным террором групп вроде Ку-Клукс-Клана, и каждый раз подлежащей расследованию. Уничтожение законов Джима Кроу и уравнение негров в правах при [[Кеннеди, Джон Фицджеральд|Кеннеди]] и [[Джонсон, Линдон Бейнс|Л. Джонсон]]е лишили массовые акции против негров правовой поддержки.
|