Tibet buddizmi: Versiyalar orasidagi farq

'''Tibet Buddizmi''' — shuningdek '''lamaizm''' — [[Tibet]] va Himalayga[[Himalay]]ga yopishgan regionlardagilarga mansub Buddizmning[[Buddizm]]ning bir yo'nalishi. Tibet Buddizmi [[Hinayana]], [[Mahayana]], [[Vadjrayana]], [[sutra]], [[tantra]] va [[dzogchen]] kabi turli darajalarning nazariyalariga asoslangan serqirra va kompleksli ta'limotdir.

Birinchi Buddizmni qabul qilgan tibetliklar - [[kianglar]] edilar. Bu [[IV-asrningasr]]ning ohirlarida, ular shimoliy Xitoyni[[Xitoy]]ni boshqarayotgan paytlarga to'g'ri kelgan va Tibetga ta'sir ko'rsatmagan.

Tibetga Buddizm (mahayan an'analari) birinchi bo'lib VII-asrning birinchi yarmida Xotandan ([[Tarim]] daryosining janubiy qirg'oqlari, Turkistonning[[Turkiston]]ning sharqi) kirib kelgan.Bu voqea [[Sontsgen GamponingGampo]]ning ([[627]]—[[649]]) hukmdorlik davrida bo'lib o'tgan. U nepallik va xitoylik malikalarga uylanadi. Ikki malika ha o'zlari bilan Buddaning rasmini va astrologik, tibbiy matnlarni olib keladilar. Qirol bu buddaviy matnlarni sanskrit tilidan tarjima qildiradi.

Samye ibodathonasida bo'lib o'tgan mashhur disputda [[VIII-asrningasr]]ning ohirlarida, qirol [[Trisong Detsen]] Tibetda [[Xitoy]] buddizmi emas balki [[Hindiston]] buddizmi qabul qilinishi haqida qaror qabul qilgan edi. Buddizm kontaktlari esa Samarqandgacha[[Samarqand]]gacha borgan edi. Qirol Trisong Xitoy poytaxti [[Chan'annian]]ni bosib olib qisqa vaqt qo'lida ushlab turadi. Xitoy buddizmidan yuz o'girilgan bo'lsada, ba'zi tibet buddizmi maktablarida Chan an'analarining ta'siri bor. U maktablarda ikki xil sindorlar haqida gapiriladi: biri hamma narsaga birdaniga ega bo'ladiganlar, ikkinchisi butun yo'llarni qadam-ma qadam oshuvchilar.

* Birinchi maktab Chan talimoti bo'lgan - yorug'likka intilishni eslatadi, ammo Tibetda bu umuman boshqacha sharxlanadi. [[Qirg'izistondaiziston]]da [[VI-asr|VI]]-[[X-asrlargaasr]]larga tegishli buddizm ibodathonalarining vayronalari topilgan. Ular uyg'ur an'analariga tegishligi noma'lum. Issiq-ko'l rayonida joylashgan [[Ili|Ili]] va [[Chu]] daryolari vodiylarida devorda yuqorida yozilgan davrga mansub qadimiy buddaviy yozuvlar topilgan. Bu esa Tibet madaniyatini shu yerlarda ham bo'lganligidan dalolat.

* Buddizmgacha bo'lgan tibet madaniyati - Bonning[[Bon dini|Bon]]ning eng gullagan davri [[Shan-Shun]] hukmronligi davrlariga to'g'ri keladi. Hukmronlikning eng g'arbiy rayoni - Tazik. Tazik hozirgi [[Tojikiston]] territoriyasida ekanligi noma'lum. Bu madaniyat [[O'rta OsiyodaOsiyo]]da yoyilgan [[Shamaniz|shamanizm]] bilan bir-biriga o'hshasada, ularni tenglashtirib bo'lmaydi. Daraxtlarga o'qilgan bayroqlarni bog'lash va yana shuning kabi bir qancha an'analar Bon diniga Shamanizmdan o'tgan. Bon dini hozirgi kunimizda ham mavjud. U shunchalik Buddizm bilan uyg'unlashib ketganki, uni Buddizmning bir 'nalishi deb ham atashimiz mumkun. Bu dinda muqaddas siymolarning ismi va terminologiya boshqacha.

Buddizmni birinchi to'lqinlarini Tibetga Padmasambxavalar[[Padmasambxava]]lar yoki Guru Rinpoche olib kelgan. Guru [[Ningma]] an'analariga asos solgan.

[[IX asrningasr]]ning o'rtalarida buddizmga davat kuchaygan va Ningma an'anasiga e'tiqod qilganlar buni yashirin ravshda davom ettirganlar. Ko'p matnlar g'orlarga berkitilgan va bir qancha asrlar so'ngra topilgan.

[[X-asrlardaasr]]larda Hindistondan yangi dindor o'qituvchilar keltirganlar va Tibetga buddizmning yangi to'lqini kirib kelgan. Bu davr «yangi (tarjimalar)» nomi bilan mashhur. Uch asosiy an'analar vujudga keladi: [[Sakya]], [[Kagyu]] va [[Kadam]], XIV asrda Kadam an'anasi Yangi Kadamga (Gelug)ga o'zgartirilgan.

Yangi Kadam, yoki Gelug an'anasiga Tsonkapa asos soladi. Tibet buddizmining buyuk figuralaridan biri Dalay-lama hisoblanadi. Dalay-lama I Tsonkapaning o'quvchii hisoblanadi. Uning III-«timsoli» Mo'g'ulistonga borganida unga «Dalay» (mo'g'ul tilida «okean») unvoni beriladi. [[Dalay-lama IV]] Mo'g'ulistonda tug'iladi. [[Dalay-lama V]] butun Tibetni to'playdi va nafaqat diniy lider, balki siyosiy lider ham bo'ladi. Dalay-lama Gelug an'analarining boshlig'i deyish noo'rin. Dalay-lama Buddizmning butun an'analarining boshi. Panchen-lama I Dalay-lama V ning o'qituvchilaridan biri hisoblanadi. Dalay-lamadan farqli o'laroq, Panchen-lama faqatgina diniy ishlar bilan shug'ullanadi. Dalay-lama va Panchen-lamaning yoshlariga qarab, biri birining o'qituvchisi bo'ladi.

Buddizm Tibetdan Himalayning Ladakx, Laxul-Spiti, Kinnuar, Nepaldagi[[Nepal]]dagi Sherpa viloyati, Sikkim va [[Butan]] kabi boshqa rayonlariga kirib borgan. VI-asrda oldin turk, so'ngra uyg'ur hukmronligi qo'l ostida bo'lgan [[Mo'g'ulistongauliston]]ga [[O'rta OsiyodanOsiyo]]dan maxayan ta'limotlari kirib kelgan va shu tariqa buddizm yoyilgan.

=== [[Dalay-lama]] ===

Antixitoy qo'zg'olonini bostirgach [[1959-yil]] [[17 mart]] Dalay-lama Hindistonda boshpana topish uchun Lxasa (Tibet poytaxti)ni tashlab ketishga tog'ri keldi. O'sha kundan beri u Dxaramsalada (u yerda [[Quvg'indagi Tibet Hukumati]] joylashgan) yashaydi.

[[1959]]-yili, o'z vatanida juda mashhur buddizm o'qituvchisi, Kagyu lideri [[Chogyam Trungpa Rinpoche]] Xitoy bosqinidan qochib Tibetdan Hindistonga Himalay orqali yayov qochib, g'arbda tibet buddizmi haqida ta'lim berishni boshlaydi.

[[1987-yil]], uning o'limidan keyin, uning o'g'li Sakyong Mipam Rinpoche Shambala buddizmining an'analarini davom ettirmoqda.