Atlantika okeani: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
k Bot tuzatdi: pa:ਅਟਲਾਂਟਿਕ ਮਹਾਂਸਾਗਰ→pa:ਅੰਧ ਮਹਾਂਸਾਗਰ |
Tahrir izohi yoʻq |
||
Qator 1:
[[Tasvir:Atlantic Ocean.png|thumb|right|200px|Atlantika okeani.]]
[[Tasvir:View from Low Beach, Nantucket MA.jpg|thumb|right|200px]]
'''Atlantika okeani''' hajmi boʻyicha ikkinchi ([[Tinch okeani]]dan keyin) [[okean]]dir. [[Yevropa]] va [[Afrika]]ni [[Amerika]] qitʼasidan ajratib turadi. Sathi
== Tabiiy geografik oʻrni ==
Atlantika okeani shimolda Grenlandiya va Islandiya o.lari, sharqda Yevropa hamda Afrika, gʻarbda Shim. va Jan. Amerika, jan.da Antarktida orasida joylashgan. Uzunligi shim.dan jan.ga 15 ming km, enining eng kambar joyi 2830 km (ekvator yakinida). Mayd. dengazlari bilan birgalikda 91140,8 ming km2, oʻrtacha chuq. 3332 m, suvining oʻrtacha hajmi 337541 ming km3 (dengizlarsiz maydoni 82441,5 ming km2, oʻrtacha chuq. 3926 m va suv hajmi 323613 ming km3).
{| border="1"
!Dengizlar nomi
!Maydoni ming km2
!Maksimal chuqurligi m
|-
!Azov
|40
|14
|-
!Boltiq
|423
|459
|-
!Irlandiya
|47
|272
|-
!Karib
|2777
|7680
|-
!Lazarev
|335
|4500
|-
!Marmar
|12
|1261
|-
!Sargasso
|6—7 mln.
|6995
|-
!Shimoliy
|565
|809
|-
!O`rta
|2505
|5121
|-
!Skosh
|1,3 mln.
|5000
|-
!Ueddell
|2910
|5007
|-
!Qora
|413
|2211
|}
Atlantika okeani orollarining koʻpchiligima-terikdan ajralib chiqqan boʻlib, qirgʻoklar yaqinidadir (Buyuk Britaniya, Irlandiya, Nyufaundlend, Katta Antil va qisman Kichik Antil o.lari, Kanar, Yashil Burun, Folklend o.lari va b.). Okeanning ichki qismida orol kam. Borlari ham vulkan orollaridir (Azor, San-Yelena, Tristanda-Kunya va b.).
Relyefi va geologik tuzilishi — Atlantika okeani tubidagi ulkan Oʻrta Atlantika tizmasi okeanni gʻarbiy va sharqiy qismlarga boʻlib turadi. Bu tizmadan gʻarb va sharq tomonlarda suv osti platolari, tizmalar va baland liklar bor. Balandliklar gʻarbda Labrador, Shim. Amerika, Gviana, Braziliya, Argentina va b. soyliklarni; sharqda Gʻarbiy Yevropa, Shim. Afrika, Gvineya, Angola, Kap, Agulyas soyliklarini; jan.da Afrika-Antarktida soyliklarini ajratib turadi. Bu soyliklarning chuq. 3000 m dan 7200 — 7300 m gacha. Eng chuqur joylari 8385 m, 8428 m. Suv osti togʻlarining tepalari ayrim joylarda suv yuzasidan koʻtarilib turadi (Bermuda, Azor, Kanar, Yashil Burun, Fernandu-di-Noronya, San-Yelena, Tristan-da-Kunya o.lari va b.). Okean tubidagi choʻkindilarning qalinlidagi baʼzi joylarda 800 — 1000 m ga yetadi. Tub jinslar materik yon bagarlarida chiqib qolgan. Chunonchi Oʻrta Atlantika tizmasi qirrasida bazalt va gabbro kabi jinslar uchraydi.
== Atlantika okeani geografiyasi ==
Atlantika okeani meridian boʻylab katta masofada choʻzilganligidan okean yuzasida iqlim sharoiti juda xilma-xil. Atlantika okeani shimolda ekvatorial iqlim mintaqasidan subarktika iqlim mintaqasigacha va jan.da Antarktika iqlim mintaqasigacha boʻlgan iqlim mintaqalarini oʻz ichiga olgan. Atlantika okeanining katta qismi, yaʼni 40°sh. k. bilan 40° j. k. orasi ekvatorial, tropik va subtropik iqlim mintaqalaridadir. Atlantika okeani ustida Islandiya va Antarktida atmosfera minimumlari, Shim. Atlantika va Jan. Atlantika atmosfera maksimumlari vujudga keladi. Ana shu atmosfera markazlari taʼsirida oʻrtacha kengliklarda kuchli gʻarbiy shamollar, Shim. va Jan. yarim shardagi subtropik va tropik kengliklarda esa shim.-sharqiy vajan.-sharqiy (passat) shamollar hosil boʻladi. Eng kuchli shamollar Atlantika okeanining Jan. yarim shardagi oʻrtacha kengliklarida esadi. Shim. tropik kengliklarda iyundan okt.gacha davom etadigan kuchli boʻronlar boʻlib turadi. Havo temperaturasi qishda, fev.da (Atlantika okeanining jan. qismida esa avg.da) ekvatorda 25° boʻlsa, 60° sh. k.da 0°, 60° j. k.da — 8 dan —10° gacha boʻladi. Atlantika okeanining chekka shim. gʻarbi va jan.da temperatura — 25° va undan pastga tushadi. Yozda, yaʼni avg. oyida esa (Atlantika okeanining jan. qismida fev. oyida) temperatura ekvatorda 26 — 28° boʻlsa, 60° sh. k.da 8 — 12° va 60° j. k.da 0 — 2° boʻladi.
== Atlantika okeanining gidrologik rejimi ==
Atlantika okeanining gidrologik rejimi iqlim sharoitlari taʼsirida, qoʻshni okeanlar hamda Oʻrta dengiz suvlari bilan almashinib turishi, shuningdek tevarak-atrofdagi quruqliklar taʼsirida vujudga keladi. Atmosfera sirkulyatsiyasi taʼsirida okean yuzasidaga oqimlar subtropik va tropik kengliklarda antitsiklonal aylanma, shim. oʻrtacha va jan. yuqori kengliklarda esa siklonal aylanma xarakat kiladi. Atlantika okeanining xarakterli xususiyati shundaki, bu yerda Golfstrim va uning davomi boʻlgan Shim. Atlantika oqimi gʻarbiy va shim. tarmoqlarga boʻlinib ketadi. Oqimlar okean yuzasi yutadigan quyosh issiqligini taqsimlab turadigan asosiy vositalardir. Atlantika okeanining 30° sh. k. bilan 30° j. k. orasidagi yuzasi quyosh energayasini koʻproq yutadi. Okeanning boshqa qismida esa issiklik atmosferaga oʻgib turadi. Iliq va sovuq oqimlar taʼsirida suvning temperaturasi kenglik zonalarida katta farq kiladi. 30° sh. k.dan shimda, gʻarbda temperatura sharkdagiga nisbatan 10° past boʻladi. 30° sh. k. bilan 40° j. k. orasida esa aksincha: bu yerda gʻarbda temperatura sharkdagiga nisbatan 5° yuqori.
== Suvning shoʻrligi ==
Suvning shoʻrligi suv balansiga bogʻliqdir: yiliga okean yuzasidan 1040 mm suv bugʻlanib ketadi, okean yuzasiga esa yiliga 780 mm yogʻin yogʻadi va quruklikdan 200 mm yogʻinga teng hajmda suv keladi. Tropik va subtropik kengliklarda yiliga 1640 — 1660 mm suv bugʻlanadi. Ekvatorda esa yiliga 1400 mm, 60° sh. k.da 780 mm, 60° j. k.da esa atigi 320 mm suv bugʻlanadi. Ekvatorga eng koʻp — yiliga 1770 mm yogʻin yogʻadi, 20° sh. k.da esa 640 mm, 20° j. k.da 270 mm yogʻin yogʻadi. Oʻrtacha keng-liklarda esa yogʻin miqdori yiliga 1100— 1200 mm ga yetadi. Shunga kura tropik va subtropik kengliklarda suv ayniqsa shoʻr (37,25 %o), ekvatorda 35 %o, jan. oʻrtacha kengliklarda 34 %o va Antarktida yaqinida 33,6 %o —33,8 %o, shim. oʻrtacha kengliklar gʻarbida 32 %o, sharqida 35,5 %o. Atlantika okeanining yuza qavatida kislorod miqdori ekvatorda 4 l/m3, yuqori kengliklarda 7,5 l/m3 gacha. Suv koʻtari-lishi asosan har yarim sutkada takrorlanadi. Fandi qoʻltigʻida suv koʻtarilishi 18 m ga yetadi. Dunyo okeanida suv bundan baland koʻtariladigan joy yoʻq. Atlantika okeanining oʻrta qismida suv koʻtarilishi 1 m ga yaqin, qolgan joylarida 0,5 dan 2,2 m gacha. Koʻplab muz va aysberglar okeanning oʻrta qismiga Shim. Muz okeanidan oqib keladi. Muz hamda aysberglarning yetib boradigan oʻrtacha chegarasi taxminan. 40° sh. k.dan oʻtadi. Ayrim hollarda Atlantika okeanining jan. qismida dengiz muzlari va aysberglar Antarktida materigi yaqinida va Ueddell dengizida hosil boʻladi. Noyab.-dekabr oylarida aysberglar ayniqsa koʻpayadi va okeanning oʻrta qismida 40° j. k.da, gʻarbiy va sharqiy qismlarida esa 35° j. k.da koʻplab aysberglar uchraydi.
== Oʻsimliklar dunyosi ==
Atlantika okeani oʻsimlik dunyosi juda xilma-xil. 100 m gacha chuqur boʻlgan qismi (okean tubining 2 %) suv tubi oʻsimliklari (fitobentos) qoʻngʻir, yashil va qizil suvoʻtlardan, shuningdek shoʻr suvda oʻsa oladigan gulli oʻsimliklar (filospadiks, zootera, poseydoniya)dan iborat. Atlantika okeanining 20° sh. k. bilan 40° sh. k. orasida va 30° gʻ. u. orasida Sargasso den-gizi joylashgan. Bu dengizda sargass deb ataladigan qoʻngʻir suvoʻtlar nihoyatda koʻp. Fitoplankton fitobentosdan farq qilib, okeanning 100 m li ustki qismida hamma joyda uchraydi, 40 — 50 m li ustki qismida esa ayniqsa koʻp. Fitoplankton bir hujayrali mayda suvoʻtlardan iborat. 1 m3 suvda 1 mg dan 100 mg gacha fitoplankton bor.
== Hayvonot olami ==
Atlantika okeanining hamma qismida hayvonlar bor. Tropiklarga tomon hayvon turlari xilma-xil boʻla boradi. Sovuq va moʻtadil mintaqalarda bir necha ming hayvon turi boʻlsa, tropik kengliklarda oʻnlarcha ming hayvon turlari bor. Sovuq va moʻtadil mintaqalarda sut emizuvchilardan kit va kurak oyoqlilar, baliqlardan seld, treskasimonlar, olabugʻasimonlar va kambalasimonlar xosdir, zooplankton orasida kurak oyokdi qisqichbaqasimonlar va baʼzan qanot oyokdi mollyuskalar koʻpchilikni tashkil qiladi. 100 dan ortiq hayvon turi bipolyar, yaʼni sovuq va moʻtadil mintaqalar uchun, tropiklarda esa uchramaydigan hayvonlar (tyulenlar, dengiz mushuklari, kitlar, kilka, sardina va b.) xos. Atlantika okeanining tropik qismida kashalot, dengiz toshbakalari, qiskichbakasimonlar, akulalar, uchar baliklar, krablar, marjon poli-plari, ssifoid meduzalar, sifonofo-ralar, radiolariyalar yashaydi. Atlantika okeanining chuqur suv faunasi bulutlar, marjonlar, ninatanlilar, qisqichbaqasimonlar va b. dengiz hayvonlaridan iborat.
== Tadqiq qilinish tarixi ==
Atlantika okeani insoniyatga qadim zamondan maʼlum boʻlgan: miloddan 1200 yiloldin fini-kiyaliklar, 300 — 100 yiloldin rimliklar Atlantika okeanining Yevropa va Shim. Afrika qirgʻoklariga yaqin qismlarida, 9—10- a.larda slavyan qabilalari Boltiq dengizida suzganlar. 15- a.da ispan va portugal dengizchilari Hindiston va Xitoyga boradigan dengiz yoʻllari-ni qidirib, Atlantika okeanining uzoq-uzoq joylariga borganlar. Ana shulardan portugal B. Diash (1487), X. Kolumb (1492 −1503), ingliz J. Kabot (1497) va portugal Vasko da Gama (1498) sayohatlari alohida oʻrin tutadi. 1520 yil F. Magellan dunyo boʻylab sayohat qilganda Atlantika okeanidan oʻtgan. F. F. Bellinsgauzen, M. P. Lazarev (1819-21), J. Kuk (1772), I. F. Kruzenshtern (1803) va b.ning sayohatlari ham Atlantika okeani haqida maʼlumot berdi. Atlantika okeanini oʻrganishda Xalqaro geofizika yili davrida oʻtkazilgan okeanografik tadqiqotlar katta ahamiyatga ega boʻldi. Shundan soʻng Atlantika okeanini bir qancha mamlakatlarning olimlari hamkor-liqda oʻrgana boshladilar. Atlantika okeani Hukumat-lararo okeanografik komissiya dasturlari asosida ishlaydigan xalqaro ekspeditsiyalar, shuningdek Rossiya, Angliya, Fransiya, Niderlandiya, Braziliya, Argentina va b. mamlakatlar ekspeditsiyalari tomonidan oʻrganilmoqda.
== Atlantika okeani iqtisodiy va strategik ahamiyati ==
Atlantika okeani muhim iqtisodiy va strategik ahamiyatga ega. Atlantika okeaniga dunyo kemalarida tashiladigan yuklarning 60 %, baliqovlashning 40 % toʻgʻri keladi. Suyuq yoqilgʻi va metallurgiya xom ashyolari ayniqsa koʻp tashiladi. Atlantika okeani orqali oʻtgan dengiz va havo yoʻllari bir qitʼani ikkinchisi bilan bogʻlaydi. Trans-Atlantika havo yoʻllarining koʻp qismi Shim. Atlantika orqali oʻtadi va Yevropadagi London, Parij, Amsterdam va b. poytaxt shaharlarni AQSH va Kanada shaharlari bilan bogʻlaydi. Yevropa bilan Jan. Amerika orasida ham aviatrassa bor. Dunyodagi eng katta portlarning koʻpchiligi Atlantika okeani havzasida joylashgan. Mineral va energetika resurslari. Atlantika okeani mineral xom ashyo zaxiralariga boyil Meksika va Biskay qoʻltigʻi,Shim., Karib va Oʻrta dengizlari materik sayozligidan neft qazib olinadi. Meksika qoʻltigʻidan — oltingugurt, Nyufaunlend qoʻltigʻidan temir rudasi, Jan. Afrika qirgʻoqlari yaqinidan olmos va b. foydali qazilmalar olinadi.
== Adabiyotlar ==
1. [[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil <br />
----
[[Turkum: Geografiya]]
{{okeanlar}}
| |||