Baqtriya

Baqtriya, Baqtriyona, Baxtar zamin Baktriya — Amudaryoning yuqori va o‘rta oqimidagi tarixiy vi-loyat. Asosan hoz. O‘zbekiston va Tojikistonning jan. viloyatlari hamda Af-g‘onistonning shim. qismini o‘z ichiga olgan. Shim.da Sug‘d, jan.da va jan.-sharqda Araxosiya, Gandhara, g‘arbda Ma-rg‘iyona b-n chegaralangan. Markaziy shahri Baqtra (Zariaspa) bo‘lgan. B. mil.av. 6—4-a.larda Axomaniylar, Aleksandr (Iskandar), Salavkiylar saltanatlari, so‘ngra mil.av. 3-a. o‘rtasidan Yunon-Baqtriya podsholigi tarkibiga kirgan; mil. av. 2-a.da toharlar tomonidan bosib olingach, Tohariston deb atala boshlagan.B.da dastlabki arxeologik tadqiqotlar 19-a.ning 2-yarmidan boshlangan (N.A. Masv. I. V. Mushketov va b.). Shim. B. hududida 1926 — 28 y.larda Sharqmadaniyati muzeyi (hoz. Sharqxalqlari san’-ati muzeyi) ekspsditsiyasi (rahbari B. P. Denike). 1936 — 38 y.larda Termiz arxeologiya-kompleks ekspeditsiyasi (rahbari M. Ye. Massoy), 1953 — 54 y.larda Tojikiston arxeologiya ekspeditsiyasi (rahbari M. M. Dyakonov), 1950 — 55 y.lari O‘zbekiston arxeologiya ekspeditsiyasining Surxondaryo otryadi (rahbari L. I. Albaum) arxeologi k kazish ishlari olib borgan. 1960 y.dan (bir oz ta-naffus b-n) O‘zbekiston san’atshunoslik ekspeditsiyasi (rahbari G. A. Puga-chenkova), 1972 y.dan O‘zbekiston FA Arxeologiya in-tining Baqtriya ekspeditsiyasi (raxbari V. M. Massoy) ar-rlarining pochasini uchi yuqoriga qayrilgan etiklarining qo‘njiga tiqib yurishgan. B.da asosan oromiy yozuvidan va mahalliy tillardan foydalanilgan. Mil. av. 6 — 4-a.larda B. madaniyati 2 uslubda taraqqiy etgan. Birinchisi, ko‘proq ko‘chmanchi aholi madaniyati b-n bog‘liq bo‘lib, adabiyotda "hayvon uslubi" (mehnat va jang qurollari, uy-ro‘zg‘or buyumlarini turli hayvonlar suratlari b-n bezash) deb yuritiladi. Ikkinchisi, o‘troqbaqtri-yaliklar madapiyati yodgorliklarida aks etgan (q. Amudaryo xazinasi va b.). Budav-rda metall ishlash sanoati (q. Dalvarzintepa va b.), me’morlik (q. Kuchuk-tepa, Hal’aimir va b.), xalq og‘zaki ijodiyoti taraqqiy etgan. B. madaniyati, ayniqsa mil. av. 1mingyillikning so‘nggi asrlarida yuksalgan (q. Xotin-rabod va b.). Mahalliy xalq madaniyati yunon, hind va fors madaniyatlari an’analari ta’sirida ham boyigan. Mil. av. 2 — 1-a.larda ipakchilik va pillachilik rivojlangan (yana q. Sopollitepa). Bu davrga oid me’morlik yodgorliklari, numizmatika materiallari, tasviriy va amaliy san’at namunalari Termiz, Zartepa, Dalvarzintepa. Qal’a-imir, Xolchayon va b. joylardan topilgan. Jan. B.dagi Bagram, Balx, Dashli, Dilbarjin, Oyxonim, Oltindilsrte-pa, Xadda (Afg‘oniston) va Taksila (Pokiston)da olib borilgan arxeologik tadqiqotlar bu hakdagi ma’lumotlarni yanada boyitdi.Ad.: Drevnyaya Baktriya, L., 1974; S a g dul -laye v A. S, Usadbo‘ drevney Baktrii, T.. 1987.

Adabiyotlar

• OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil