Bolalar adabiyoti: Versiyalar orasidagi farq

Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
CoderSIBot (munozara | hissa)
Yangi maqola yaratildi
(Farq yoʻq)

8-Mart 2013, 00:56 dagi koʻrinishi

Bolalar adabiyoti — bolalar va o‘smirlar uchun yaratilgan badiiy, ilmiy, ilmiyommabop va publitsistik asarlar majmui. Bularning asosiy kismini badiiy asarlar tashkil etadi. Jahon xalqlari, shu jumladan o‘zbek xalqi B. a. tez aytish, topishmoq, o‘yin qo‘shiklari, rivoyat, afsona, ertak, makal, masal va doston singari aksariyat qismi bolalarga mo‘ljallab yaratilgan og‘zaki ijod namunalaridan boshlanadi. B. a.ni bevosita bolalarga mo‘ljallab yaratilgan va aslida bolalarga mo‘ljallanmagan bo‘lsada, keyinchalik B. a.ga o‘tib qolgan asarlarga ajratish mumkin.B.a.ning o‘ziga xos xususiyati — o‘zgaruvchan hodisa bo‘lib, u kitobxon yoshi, tarixiy davr va ijtimoiy muhit b-n bevosita bog‘liq. Kitobxon yoshini hisobga olish B.a.ning eng asosiy xususiyatlaridandir. Maye, maktabgacha yoshdagi bolalarda bu ko‘rgazmalilik, ezgulik va yovuzlik kuchlarining oddiy ko‘rinishdagi ziddiyatlariga asoslangan bo‘lsa, o‘smirlar uchun yaratilgan adabiyotda murakkab hayotdagi murakkab kishilarning ruhiyati ochila boshlaydi.B.a.ning yana bir xususiyati uning harakatga boyligidir. Bundan B.a.da syujetga bo‘lgan talab ham kelib chiqadi. U voqealarning tezkor, qiziqarli, fantaziyaga, yumorga boy ravishda ye.chilishini talab qiladi.Sharq yozma adabiyotida "pandnoma", "mav’izatnoma", "nasihatnoma", "axloq kitoblari" singari nomlar b-n tasnif qilinuvchi asarlar B. a.ning dastlabki namunalari hisoblanadi. Maye, Kaykovusning "Mav’izatnomai Kaykovus" ("Qobusnoma"), Shayx Savdiyning "Guliston" va "Bo‘ston", Jomiyning "Bahoriston" asarlari shular jumlasidandir. Bular tarjima vositasida o‘zbek B. a.ga kirib kelgan. Alisher Navoiyning "Hayrat ulabror", "Mantsh uttayr" va "Mahbub ulqulub" asarlari, Xojaning "Miftoh uladl" va "Gulzor", Gulxaniyning "Zarbulmasal" asarlari esa o‘zbek B. a.ning mumtoz namunalari bo‘lib, pandnasihat ruhidagi maqolat va hikoyatlari b-n asrlar mobaynida yosh avlodni yaxshi insoniy fazilatlar ruhida tarbiyalashga xizmat qilib kelmoqda.B. a.ning shakllanishi deyarli barcha xalqlarda asosan ma’rifatparvarlik va maktabmaorif tizimi islohotlari b-n chambarchas bog‘liq. O‘zbek B. a.ning barqarorlashuvi ham 19-a. 2 yarmi — 20-a. boshlaridagi ma’rifatparvarlik harakatiga borib taqaladi. Saidrasul Aziziy, Munavvarqori, Abdulla Avloniy, Hamza va b. o‘nlab ma’rifatparvarlarning "yangi usul" ("usuli jadidiya")dagi o‘zbek maktablari talabalari uchun yaratgan ellikka yaqin alifbo va o‘qish kitoblari o'zbek B. na tabiatga, hayvonot va o‘simliklar dunyosiga mehrmuhabbat ruhida tarbiyalovchi, quvnoq kulgi b-n yo‘g‘rilgan, mavzular rangbarangligi va tasvirning mukammalligi b-n e’tiborga sazovor.50—60-y.larda G‘afur G‘ulomning "Shum bola", Oybekning "Bolalik", Abdulla Qahhorning "O‘tmishdan ertaklar", Nazir Safarovning "Ko‘rgankechirganlarim" qissalari nasriy B. a. rivojiga munosib ulush bo‘lib qo‘shildi. Xudoyberdi To‘xtaboyevning "Sehrli qalpoqcha", "Sariqdevni minib", "Sariq devning o‘limi" asarlari ham sara asarlar qatoridan o‘rin oldi. Bular ko‘pgina xorijiy tillarga tarjima qilindi. Hakim Nazirning "Sunmas chaqmoqlar", "Yonar daryo", "Kichkintoy" qissalari, "Lochin qanotlari" romani davrning dolzarb muammolarini qamrab olishi, badiiy tasvirning o‘ziga xosligi b-n e’tibor qozondi.80-y.lar B. a.da Anvar Obidjon, Safar Barnoyev, Rauf Tolipov, Qambar Utayev, Hamza Imonberdiyev va b. ijodkorlarning asarlari yosh avlodni www.ziyouz.com kutubxonasi 488eng yaxshi insoniy fazilatlar ruhida tarbiyalashga xizmat qilishi b-n e’tiborga sazovor bo‘ldi.B.a.da badiiylik b-n bir qatorda ma’rifiylik ham yetakchi o‘rin tutadi. Chunki B.a. namunalari yoshlarni insoniy fazilatlar ruhida tarbiyalashga ham xizmat qiladi. Barcha davrlar B.a.ning taraqqiyot tamoyillari, avvalo, ma’rifiylik va tarbiyaviylikda aks etadi. Biroq B.a. rivojlanib borgani sari uning sof badiiyat unsurlarini egallashga intilishi va umumadabiyot taraqqiyot tamoyillari b-n hamkorligi ham ko‘zga tashlanadi. Jumladan, 20 a. boshlarida o'zbek B.a.da ko‘proq ma’rifatparvarlik g‘oyalari yetakchilik qilsa, 30-y.lar B.a.da realistik adabiyot tamoyillari ustuvor, 5060-y.lar B.a.da sarguzasht fantastik adabiyot elementlari kuchaydi. 80-y.lar B.a.da psixologizmning kuchayishi, yosh qahramon talqinida uni yosh bola tarzida emas, hayotga tobora jadal kirib kelayotgan, o‘z qarashlariga ega bo‘lgan shaxs sifatida tasvirlashga intilish ruhi mavjud.O'zbek B.a. taraqqiyotida 90-y.dar yangilanish davri bo‘ldi. Istiqlol sharofati b-n milliy, madaniy, adabiy va diniy qadriyatlarning tiklanishi B.a. namoyandalari ijodiga ham sezilarli ta’sir qildi, ularning asarlarida haqiqiy o'zbek qiyofasi tasviri yetakchi o‘rin egallay boshladi.B.a.ning o‘ziga xosliklari uning qahramoni tasvirida yanada yorqinroq namoyon bo‘ladi. Mac, 20-a. boshlari B.a. namunalari ko‘proq ijodkorning faolligi, qahramon tasviri emas, targ‘ibiytashviqiy ruh ustuvorligi b-n ajralib tursa, 30-y.lar B.a.da ko‘proq xalq og‘zaki ijodiga murojaat qilingan, bu davrda yaratilgan asarlarda ham hali faol qahramon obrazi deyarli yo‘q edi. 50—60-y.lar B.a. namunalari bevosita yosh qahramonlarning asarlar voqealarida hal qiluvchi o‘rin tutish b-n chinakam B.a.ga aylandi. 70—80-y.lar B.a. namunalaridan esa tobora hayotga o‘z nuqtai nazari b-n qaraydigan, balandparvoz, ritorik ta’riflardan ko‘ra tanqidiy nigohi o‘tkirroq yosh qahramon qiyofasi gavdalana boshladi, shu davrda o'zbek B.a.ga ilk bora bolalarning o‘ziga xos, endigina uyg‘onib kelayotgan pok muhabbati kirib keldi. 90-y.lar adabiyotida bu borada yangi qadam tashlandi, o‘zbek bolasi o‘zbekning farzandi ekanligidan faxrlanish, ulug‘ ajdodlarga munosib bo‘lish ruhidagi, tom ma’nodagi vatanparvarlik g‘oyasi ustuvor asarlarni o‘qish baxtiga musharraf bo‘ldi.Ad.: Suyumov A., Kichkintoylar adabiyoti, T., 1962; Jahongirov F., O‘zbek bolalar folklori, T., 1975; Bolalar adabiyoti va zamonaviylik, T., 1981;Safarov O., O‘zbek bolalar poetik folklori, T., 1985; O'zbek bolalar adabiyoti va adabiy jarayon, T., 1989; Barakayev R., Jonajonim, she’riyat, T., 1997.Rahmatilla Barakayev, Kavsar Turdiyeva.

Adabiyotlar

  • OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil