Vengriya: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
k Bot: Migrating 217 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q28 (translate me) |
CoderSIBot (munozara | hissa) Maqolaga matn qoʻshildi |
||
Qator 1:
{{Vengriya_info}}'''Mojariston ''' ([[rus tili|ruschadan]] kelgan shakli: '''Vengriya''') - markaziy [[Yevropa]]da joylashgan davlat. Poytaxti — [[Budapesht]] shahri. Mojariston [[Yevropa Ittifoqi]] va [[BMT]]ning aʼzosidir. Mamlakatning rasmiy tili ''mojar'' yoki ''venger'' tilidir.
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->
'''Vengriya''' (Magyarorszag), Vengriya Respublikasi (Magyar Koztar-sasag) — Yevropaning markaziy qismida, Dunay daryosining oʻrta oqimida joylashgan davlat. Mayd. 93 ming km2.
Aholisi 10,44 mln. kishi (2000). Poyta[[x]]ti — Budapesht sh. Maʼmuriy jihatdan 19 viloyat (mede) ga boʻlinadi. Budapesht alohida maʼmuriy birlik qilib ajratilgan.
Davlat tuzumi. V. — demokratik davlat. Amaldagi konstitutsiyasi 1949 y. 20 avg .da qabul qilingan (keyinchalik oʻzgarish va qoʻshimchalar kiritilgan). Davlat boshligʻi — prezident (2000 y.dan F. Madl). Prezident mamlakat qurolli kuchlarining bosh qoʻmondoni hisoblanadi, hukumat boshligʻini tayinlaydi, qamal yoki favqulodda holat eʼlon qilish huquqiga ega. Uning vakolat muddati — 5 y. Qonun chiqaruvchi organi — parlament — Davlat majlisi. Uni aholi yalpi teng va yashirin ovoz berish yoʻli b-n 4 y. muddatga saylaydi. Ijroiya hokimiyat organi Vazirlar Kengashi boʻlib, unga bosh vazir boshchilik qiladi.
Tabiati. Mamlakat hududi asosan te-kislikdan iborat. Dunay daryosining soʻl sohili — Katta Oʻrta Dunayning bir qismida 100 — 200 m balandlikdagi tepaliklar uchraydi. Dunayning oʻng sohili 150—200 m balandlikdagi Dunantul oʻrqir tekisligi va Oʻrta Venger togʻlarining massivlari (Bakon, Vertesh, Pilish, Mechek va b.) dan iborat. Mamlakatning shim.-gʻarbida Kichik Oʻrta Dunay pasttekisligining jan. qismi (Kishalfyold), shim.sharqda Karpat togʻlarining etaklari (mamlakatning eng baland nuqtasi — Matra massividagi Kekesh togʻi, 1015 m), gʻarbda Alp togʻlarining yon bagʻri (bal. 500—800 m) joylashgan. Asosiy foydali qazilmalari: boksit, qoʻngʻir va toshkoʻmir, neft, tabiiy gaz, uran, marganes, temir rudalari. Balaton koʻli qirgʻoqlarida shifoba[[x]]sh termal va maʼdanli issiq suv buloqlari bor. Iqlimi — moʻtadil, kontinental. Yanv. da oʻrtacha t-ra — 2, —4°, iyulda 20, 22,5°. Yillik yogʻin miqdori sharqda 450 mm dan jan.-gʻarbda 900 mm gacha. Shar-qida qurgʻoqchilik boʻlib turadi. Yogʻinning koʻpi yoz boshida va kuzda yogʻadi. Dunay daryosi V. ni va uning poyta[[x]]ti — Budapeshtni kesib oʻtadi. Uning irmoqlari — Tisa, Raba. V. da koʻllar kam, eng kattasi Balaton koʻli. Yerlarining koʻp qismi — qora tuproq. Togʻ va adirlarda qoʻngʻir oʻrmon va karbonatli chim. Tisa va Dunay vodiylarida allyuvial tuproqpar. Alfyoldda shoʻrlangan kam unum tuproqlar uchraydi. V. hududining 17,6 % oʻrmon b-n qoplangan. Oʻrmonlar asosan togʻ yon bagʻirlarining 300— 400 m dan baland qismlarida saqlanib qolgan. Hayvonlardan quyon, dala sichqoni, yumronqoziq, tulki, tipratikan, qushlardan toʻrgʻay. qorayaloq, qizilishton, boyqush. qamishzorlarda suv parrandalari uchraydi. V. da Qishbalaton qoʻriq[[x]]onasi, Ti[[x]]an, Xortobad va b. milliy bogʻlar bor.
Aholining 97% vengerlar, shuningdek nemislar, slovaklar, [[x]]orvatlar, ruminlar, yahudiylar, serblar, slovenlar, polyaklar, loʻlilar va b. ham yashaydi. Aholining oʻrtacha zichligi: 1 km: ga 115 kishi toʻgʻri keladi, 62% aholi shaharlarda istiqomat qiladi. Dindorlar asosan katoliklar (64%) va protestantlar (23%). Rasmiy tili — venger tili. Yirik shaharlari: Budapesht, Mishkols, Debresen, Seged, Pech.
Tari[[x]]i. V. hududida dastlabki manzilgohlar paleolit davrida paydo boʻlgan. Bu yerda skif, illiriy, kelt qabilalari yashagan. Mil. av. 1-a. o[[x]]iri va mil. 2-a. boshlarida ularni Rim imperiyasi zabt etgan. Keyinchalik, [[x]]alqlarning buyuk koʻchishi davrida V. hududida german va turkiy elatlar kelib joylashgan. 6-a. da slavyanlar kelgan. Hoz. vengerlarning ajdodlari mil. davr boshlarida Qora dengiz boʻylarida yashar edi. Koʻchmanchi chorvador venger qabilalari 9-a. o[[x]]irlarida gʻarbga siljib, hoz. V. hududiga kelib joylashgan. V. davlatining shakllanishida 997 y. [[x]]ristianlikning qabul qilinishi va knyaz Ishtvan I ning ta[[x]]tga oʻtirishi muhim rol oʻynadi. U 1000 y.da oʻzini qirol va davlatni qirollik deb eʼlon qildi. 10-a. ning ikkinchi yarmidan boshlab dehqonchilik rivoj topdi, yerga [[x]]ususiy mulkchilik kuchaya bordi. Moʻgʻullarning hujumi (1240—41) V. ni vayron qildi. Bu davrda qirol Bela JV (1235—70) Avstriyaga qochdi. 1242 y. da bosqinchilar ketgach, qirol qaytib kelib, mamlakat [[x]]oʻjaligini qayta tiklash, mamlakatni mustahkamlash choralarini koʻrdi: mayda va oʻrta dvoryanlarga imtiyozlar berdi, qoʻshni davlatlar b-n aloqa oʻrnatdi. Uning vafotidan keyin feodal tarqoqlik kuchaydi. Karl Robert (1308—42) va uning oʻgʻli Layosh (Lyudovik) (1342—82) davrida hokimiyat markazlashtirilib, mamlakatning iqtisodiy taraqqiyotiga eʼtibor berildi.
15-a. boshidan V. ga turklar ta[[x]]did soldi. Dastlab 1416, 1418 i. larda turklar V. jan.ga bostirib kirdi. Mamlakatdagi feodal tarqoqlik turklarga qarshi muvaffaqiyatli kurash olib borishga [[x]]alaqit berdi. Ichki nizolar kuchaydi, dehqonlarni ekspluatatsiya qilish zoʻraydi. Oʻzaro urushlar, dehqonlar gʻalayoni mamlakatni tobora zaiflashtirdi. Mo[[x]]ach yaqinida vengerlar sulton Sulaymon armiyasilan yengilib (1526), V. ning markaziy va jan. qismi Turkiyaga (150 y. davomida) qaram boʻlib qoldi, gʻarbiy va shim. qismi Avstriyaga oʻtdi. Venger dvoryanlari Avstriya monar[[x]]i Ferdinand Gabsburgni oʻz qiroli deb tan oldi. V. ning sharqida Transilvaniya knyazligi tashkil topdi, keyinchalik u ham Avstriyaga qaram boʻlib qoldi (1858).
18-a. dan boshlab chet el zulmiga qarshi ozodlik kurashi kuchaydi, bu kurash Ferens II rahbarligida 10 y. davom etib, pirovardida magʻlubiyatga uchradi. 1711 y.gi Satmar sulhiga muvofiq, Avstriya oʻz taʼsirini butun V. hududiga oʻtkaza boshladi. Gabsburglar oʻtkazgan qator islohotlar va "maʼrifatli absolyutizm" siyosatiga qaramay, 18-a. o[[x]]iridagi Fransuz burjua inqilobi taʼsirida V. da Avstriya hukmronligiga qarshi norozilik kuchaydi. 1848 y. 15 martda V. Da pomeshchiklar tuzumi va Avstriya zulmiga qarshi inqilob boshlandi. 1849 y. 5 yanv. da Avstriya qoʻshinlari V. poyta[[x]]tiga kirdi. V. ning barcha qonunlari bekor qilindi, mamlakat Avstriyaning viloyatiga aylantirildi. 1867 y. Avstriya hukumati venrep hukmron doiralari b-n kelishib Avstriya-V. monar[[x]]iyasini tuzdi.
1 -jahon urushi natijasida bu monar[[x]]iya parchalandi. 1918 y. okt.dagi inqilob natijasida V. mustaqil davlatga aylandi (16 noyab.da respublika deb eʼlon qilindi). 1919 y. 21 martda V. Sovet Respublikasi boʻldi. U 1919 y. 1 avg .da agʻdarilgach, mamlakatda Xorti diktaturasi (1920—44) oʻrnatiddi. V. Italiya va Germaniya b-n yaqinlashdi. Mamlakat iqtisodiyoti Germaniya fashizmiga [[x]]izmat qildirildi. 2-jahon urushida Germaniyaning ittifoqchisi sifatida qatnashdi. 1944 y. martda gitlerchilar V. ni bosib oldilar. Ular hokimiyat tepasiga F. Salashini qoʻydilar. 1944 y. sent.da V. nemis qoʻshinlaridan ozod qilina boshladi. 1944 y. 22 dek.da tuzilgan V. muvaqqqat milliy hukumati oradan 6 kun oʻtgach, Germaniyaga qarshi urush eʼlon qildi. 1945 y. 4 apr.da V. nemis koʻshinlaridan butunlay ozod etildi. 1946 y. 1 fev.da V. respublika deb eʼlon qilindi. 1949 y. dan Vengriya Xalq Respublikasi deb ataldi. Mamlakatda sanoat, banklar, transport davlat i[[x]]tiyoriga olindi, yer islohoti oʻtkazildi. Kompartiyaning bir partiyali rejimi keng miqyosda ijtimoiy norozilikka sabab boʻldi. 1956 y. okt.dagi [[x]]alq isyonida demokratik erkinliklar berilishi talab qilindi. Shoʻro qurolli kuchlari bu isyonni shafqatsizlarcha bostirdi. Varshava shartnomasidan chiqmoqchi ekanini eʼlon qilgan I. Nad huqumati qamoqqa olindi. Shundan keyingi yillarda Ya. Kadar boshchiligidagi mamlakat rahbariyati mafkuraviy murosa va [[x]]oʻjalik islohoti oʻtkazish yoʻli b-n Vengriya sotsialistik ishchi partiyasining mavqeini mustahkamlashga urindi. 1989 y. da 1949 y. gi konstitutsiya oʻzgartirilib, V. demokratik huquqiy davlat deb eʼlon qilindi. 1989 y. 18 okt.da mamlakat V. Respublikasi deb ataldi. V. 1955 y.dan BMT aʼzosi. OʻzR b-n diplomatiya munosabatlarini 1992 y. 3 martda oʻrnatgan. Milliy bayramlari: 15 mart — 1848—49 y. burjua inqilobining boshlanishi; 20 avg . — V. davlati asoschisi Avliyo Ishtvan kuni; 23 okt.—1956 y. inqilob va ozodlik kurashi boshlangan kun va 1989 y. V. Respublikasi eʼlon qilingan kun.
Asosiy siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari. V. ishchi partiyasi (1918 y.da asos solingan V. Kommunistik partiyasining vorisi, 1948 y.dan V. mehnatkashlar partiyasi deb atalgan. 1989 y. 7 okt.dagi 14-sʼezdda partiya faoliyatini toʻ[[x]]tatish va uning negizida sotsialistik ishchi partiyasini tuzishga qaror qilindi. Bu partiya 1993 y. martidan V. ishchi partiyasi deb ataladigan boʻldi), V. sotsialistik partiyasi (1989 y.da tashkil etilgan), V. demokratik forumi (siyosiy tashkilot sifatida 1987 y.da tuzilgan), Erkin demokratlar ittifoqi (1988 y. da asos solingan va siyosiy partiya tarikasida 1989 y.da shakllangan). Kasaba uyushmalari: Mustaqil kasaba uyushmalari demokratik ligasi (1988 y.da mustaqil kasaba uyushmalarini birlashtirish maqsadida tuzilgan), V. kasaba uyushmalari federatsiyasi (Umumvengriya kasaba uyushmalari negizida barpo etilgan; Taʼsis sʼezdi 1990 y.da boʻlgan).
Xoʻjaligi. V. — industrial-agrar mamlakat. Sanoati ilgʻor te[[x]]nika b-n qurollangan, q.[[x]]. yuksak darajada rivojlangan. Yalpi ichki mahsulotda sanoatning ulushi 35,5%, qishloq va oʻrmon [[x]]oʻjaligining ulushi 12%.
Sanoati ning yetakchi tarmoklari: mashinasozlik, qora va rangli metallurgiya, elektronika, oziq-ovqat, mebel va yengil sanoat. Yoqilgʻi-energetika balansida koʻmir asosiy oʻrin egallaydi (Tatabanya, Oroslan, Borshod, Mechek va b. konlar). Neft va tabiiy gaz qazib olish rivojlangan. Elektr energiya asosan issiqpik elektr st-yalarida hosil qilinadi (yiliga oʻrtacha 32,5 mlrd. kVtsoat elektr energiya hosil qilinadi). Qora metallurgiya asosan chetdan keltiriladigan ruda va koks asosida ishlaydi. Bu tarmoqning asosiy markazlari: Mishkols, Ozd va Dunayvarosh. Boksit-alyuminiy sanoati hal qiluvchi ahamiyatga ega (Almashfyuzit, Ayka, Tatabanya, Inot, Nirad-Deaki va b.). Mashinasozlikning asosiy tarmoqlari — elektr te[[x]]nika, priborsozlik, aloqa vositalari, hisoblash te[[x]]nikasi, tibbiyot asbob-uskunalari i.ch., shuningdek transport vositalari, ayniqsa kemasozlik, t.y. vagonlari, avtobus i. ch. ("Ikarus" z-dlari) rivojlangan. Metall qirqish stanoklari, kimyo, yengil, oziq-ovqat sanoati uchun asbob-uskunalar, q.[[x]]. mashinalari, yoritish priborlari ham ishlab chiqariladi. Mashinasozlikning asosiy markazlari: Budapesht, Dyor, Mishkols, Sekeshfe[[x]]ervar va Debresen. Farmatsevtika kor[[x]]onalari Budapesht va Debresenda joylashgan. Kimyo sanoati (maʼdanli oʻgʻitlar, organik sintez mahsulotlari i.ch.) muhim ahamiyatga ega. Yengil sanoat tarmoqlari orasida toʻqimachilik, tikuvchilik, poyabzal i.ch. (Budapesht, Dyor, Seged, Pech va b. shaharlarda), oziq-ovqat sanoati (vinochilik, meva-sabzavot konserva, un tortish, qand-shakar, goʻsht sanoati va b.) rivojlangan.
Qishloq [[x]]oʻjaligida asosiy oʻrinni dehqonchilik oladi. Haydaladigan yerning 2/3 qismiga gʻalla ekiladi. Te[[x]]nika ekinlaridan qand lavlagi, kungaboqar, tamaki, shuningdek kartoshka yetishtiriladi. Sabzavotchilik, bogʻdorchilik va uzumchilik mahsulotining anchagina qismi chet ellarga chiqarib sotiladi. Chorvachilikning asosiy tarmoqlari— choʻchqachilik va parrandachilik. Qoramolchilik, qoʻychilik va sut mahsulotlari yetishtirish ham rivojlangan. Balaton koʻlida va Dunay daryosida baliq ovlanadi.
Transporti. T. y. va avtomobil transporti V. transportining asosini tashkil kiladi. T. y.larning uz. — 7752 km (2277 km elektrlashtirilgan), avtomobil yoʻllarining uz. —30 ming km dan ortiq, ichki suv yoʻllarining uz. 1,6 ming km ni tashkil etadi. Dunay daryosida kemalar katnaydi; u kanal orqali Balaton koʻli b-n tutashtirilgan. Asosiy porti — Budapesht sh.
V. chetga asosan mashinalar va asbobuskunalar, [[x]]imikatlar, elektr ashyolari, boksit, dori-darmon, kiyim-kechak, q. [[x]]. va oziq-ovqat sanoati mahsulotlari chiqaradi. Chetdan [[x]]om ashyo, yoqilgʻi, yengil va yuk avtomobillari, traktorlar, don kombaynlari, maʼdanli oʻgʻitlar va b. sotib oladi. Chet el sayyohligi rivojlangan. V. iktisodiyotiga [[x]]orijiy sarmoya jalb etish surʼatlari ancha yuqori. V. ningtashqi savdodagi mijozlari — Gʻarbiy va Sharqiy Yevropa mamlakatlari. Pul birligi — forint.
Tibbiy [[x]]izmatga Sogʻliqni saqlash vazirligi rahbarlik qiladi. V. da 90 mingdan ortiq oʻrinli kasal[[x]]onalar bor; 30 mingga yaqin shifokor tibbiy yordam koʻrsatadi. Shifokorlarni Budapesht, Seged, Pech, Debresendagi tibbiyot in-tlari tayyorlaydi.
Xalq maorifi, ilmiy va madaniymaʼrifiy muassasalari. V. da 8 y. lik majburiy boshlangʻich taʼlim joriy etilgan. Davlatga, cherkovga karashli, [[x]]ususiy oʻrta oʻquv yurtlari bor. V. da 887 oʻrta ma[[x]]sus oʻquv yurti va 91 oliy oʻquv yurti hamda kollejlar ishlaydi. Budapesht universiteti V. dagi eng yirik oliy oʻquv yurtidir. Pech sh.dagi un-t (1367 y. tashkil etilgan) ham mamlakatdagi eng qad. oʻquv yurtlaridan. V. da Vengriya Fanlar akademiyasi, geol., zoote[[x]]nika, farmakokimyo va boshqa i. t. institutlari bor. Yirik kutub[[x]]onalari: Davlat kutub[[x]]onasi, Budapesht un-ti, parlament kutub[[x]]onalari. V. da Milliy muzey (1802 y. tashkil etilgan), Milliy galereya, Tasviriy sanʼ-at, tabiiyot-tari[[x]], ilmiy-te[[x]]nologiya (hammasi Budapesht sh.da), Shopron sh.da Ferens List, Sekeshfe[[x]]ervarda qirol Ishtvan muzeylari mavjud.
Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. V. da bir qancha gaz. va jur. lar nashr etiladi. Eng yiriklari: "Deyli nyus" ("Kundalik yangiliklar", ingliz va nemis tillaridagi kundalik gaz., 1979 y. dan), "Kurir" (mustaqil kundalik gaz., 1990 y.dan), "Madyar nemzet" ("Venger millati", kundalik siyosiy gaz., 1938 y. dan), "Madyar [[x]]irlap" ("Venger gazetasi", kundalik siyosiy gaz., 1968 i. dan), "Nepsabadshag" ("Xalq erki", kundalik gaz., 1942 y. dan), "Nepsava" ("Xalq soʻzi", kundalik gaz., 1873 y. dan), "Sabadshag" ("Ozodlik", haftalik gaz., 1990 y. dan), "Kortarsh" ("Zamondosh", oylik adabiy jur., 1957 y.dan), "Madyar shayto" ("Vengriya matbuoti", oylik jur., 1960 y.dan), "May magazin" ("Zamonaviy jurnal", oylik jur., 1981 y.dan). V. telegraf agentligi (MTI) 1880 y. da, V. radiosi 1924 y.da, V. televideniyesi 1957 y. da tashkil etilgan.
Adabiyotining tari[[x]]i [[x]]alq ogʻzaki ijodidan boshlanadi. Uning ayrim parchalari oʻrta asrlarga oid lotin tilidagi risolalarda saqlanib qolgan. Nomaʼlum muallifnimg "Vengerlarning ishlari" risolasi shu jumladandir. Venger tilidagi dastlabki yozma adabiyot obidalari — "Qabr ustidagi vaʼz", "Assizlik Fransiskning sarguzashti" asarlari 13—14-a. larga mansub. Ya. Pannonius va B. Balashshi 15— 16-a. larda lirik sheʼrlari b-n mashhur boʻldilar. Turklar zulmiga qarshi mustaqillik yoʻlidagi kurashga bagʻishlangan asarlar milliy adabiy tilning shakllanishiga barakali taʼsir qildi. M. Zrinining "Siget falokati" epik dostonida milliy birlik gʻoyasi madh etildi. M. Dyondyoshining epik asarlari 17-a. venger klassitsizmining namunasidir. 18-a. da maʼrifatchilik adabiyoti paydo boʻldi. Bu davrda "Agis", "Faylasuf", "Tarimenning sayohati" asarlarining muallifi D. Beshshenei, demokratik ruhdagi "Doroteya" hajviy eposi b-n shuhrat qozongan M. Chokonai-Vitez ijodi muhim. Y. Katoni, M. Vyoryoshmarti, milliy madhiya matnining muallifi F. Kyolchei romantik asarlari b-n tanildi. 19-a. ning 40y. larida adabiyotda realizm kurtaklari koʻrina boshladi. Y. Etvyosh "Qishloq notariusi", "1514 yilda Vengriya" romanlarida eski feodal tartiblarini tanqid qildi, Doji boshchiligidagi dehqonlar qoʻzgʻolonini aks ettirdi. "Pahlavon Yanosh", "Milliy qoʻshiq" epik dostonlarining muallifi Shandor Petyofi venger sheʼriyatini [[x]]alqchillik, demokratizm, realizm goyalari b-n boyitdi. Petyofi sheʼriyati 1848—49 i. lar inqilobida zoʻr ahamiyat kasb etdi. Bu davrda Ya. Aranning Toldi haqidagi poemalar trilogiyasi ("Toldi", "Toldi kechasi", "Toldining muhabbati") va qator sheʼrlarida dehqonlarning feodal tuzumga qarshi noroziliklari ifodalandi.
Venger adabiyotiga shoir E. Adi katta hissa qoʻshdi. Uning "Venger dashtida", "Venger yakobinchisi qoʻshigʻi", "Dyord Doji nevarasi", "Jangovar yoʻl" kabi asarlari jamiyatni qayta qurish ruhi b-n sugʻorilgan. 1- va 2-jahon urushlari orasidagi davrda venger inqilobiy lirikasining yirik vakili A. Yojef asarlari keng tarqaldi. Ispan milliy ozodlik kurashida general Lukach nomi b-n shuhrat qozongan yozuvchi Mate Zalka qator asarlarida, shuningdek "Doberdo" romanida ozodlik yoʻlidagi kurashchilar obrazini yaratdi, mehnatkashlar ongining uygʻonishini haqqoniy tasvirladi. V. adabiyotining yirik vakillari L. Meshter[[x]]azi, A. Berkeshi, I. Dobozi, L. Erdyosh asarlari yangi insonning shakllanishi masalalariga bagʻishlangan. Tanikli shoirlardan D. Iyesh, I. Shimon, G. Garai lirik asarlari, Y. Darvashning "Badmast yomgʻir" romani va D. Fekyotning "Vrach oʻlimi", F. Shantining "Soat yigirma", I. Erkenning "Totovlar [[x]]onadoni" qissalari ijtimoiy mavzuning chuqur tahlil etilishi, ruhiy holat tasvirining teran falsafiyligi b-n V. adabiyotida alohida oʻrin oladi.
Meʼmorligi. V. hududida paleolit va neolit davrlariga oid manzilgo[[x]]larning qoldiqlari, skif-sarmat va antik madaniyatlarning yodgorliklari topilgan. Milodning dastlabki asrlariga mansub Qad. Rim meʼmoriy yodgorliklari saqlangan. 11—12-a. larda Pech, Estergomda meʼmorlik maktablari vujudga keldi. 11 —13-a. larda roman va gotika uslubidagi qoʻrgʻonlar, qasrlar va turar joylar qurildi. 15-a. ning 2-yarmidan Uygʻonish davri tamoyillari vujudga kela boshladi. 17-a. o[[x]]irlarida avstriyaliklar taʼsirida barokko uslubi yoyildi. 19-a. da klassitsizm uslubi tarkib topdi. 19-a. o[[x]]irida Budapeshtni qurish avj oldi (parlament binosi, opera teatri va b.). 19—20-a. boʻsagʻasida venger "moderni" meʼmorligida [[x]]alq meʼmorligi usullaridan foydalanildi. 20-a. oʻrtalaridagi V. meʼmorlari salobatli sanoat, turar joy, maʼmuriy binolar barpo etishga kirishdilar. Komlo, Varianati, Budapesht sh. larida jahonning eng kurkam meʼmoriy majmualari barpo etildi. Budapeshtdagi markaziy stadion (meʼmor K. David vab.), binokorlik sanoati kasaba uyushmasi [[x]]odimlari uyi (meʼmor L. Gardorash va b.), Dunay daryosiga qurilgan Erjebet koʻprigi (meʼmor P. Shali), Balaton koʻli boʻyidagi mehmon[[x]]onalar va b. binolar V. meʼmorligining muvaffaqiyati boʻlib, industrial asosda barpo etilgan.
Tasviriy sanʼati. V. hududida sopol haykallar (neolit davri), kelt va skiflarning sanʼat yodgorliklari saqlanib qolgan. Rim davri manzilgohlarida turli rasmlar, haykalchalar, guldonlar topilgan. Oʻrta asrlardagi rassomlik, haykaltaroshlik (Avliyo Georgiyning otga minib turgan haykali, bronza, 14-a., Marton va Derd Kolojvarlar ishlagan) hamda badiiy hunarmandlik buyumlari saqlangan. Uygʻonish davrida (15-a. o[[x]]irlari, 16-a. boshlari) V. sanʼati yuksak bosqichga koʻtarildi. Oʻtmish anʼanalari turklar hukmronligi davrida ham mahalliy tusda davom etdi. Bu narsa yozma kitoblarni bezashda, amaliy-bezak sanʼatida namoyon boʻldi. 17-a. o[[x]]iri, 18-a. boshlarida barokko uslubidagi portret rassomligi rivojlandi (A. Manoki). 19-a. da portret (M. Barabash), manzara (ota-bola Markolar), rassomlik, haykaltaroshlik (I. Ferensi), suratkashlik (M. Zichi) rivojlandi. 1848—49 y.lardagi inqilobdan keyin ozodlik gʻoyalari b-n sugʻorilgan tari[[x]]iy kartinalar yaratildi (V. Madaras, B. Sekey). Mashhur rassom M. Munkachi esa ijtimoiy hayotni ifodalovchi chuqur gʻoyali kartinalar yaratdi. 19-a. o[[x]]iri, 20-a. boshlarida I. Reves, A. Fenesh, Ya. Tornyai, K. Kerishtok, D. Rudnai kabi rassomlar venger rassomligi anʼanalarini davom ettirdilar. M. Ijo, A. Shtrobl kabi haykaltaroshlar realistik asarlar yaratdilar. Shu davr V. sanʼatida Sh. Xolloshi asos solgan Nadban realistik rassomlik maktabi katta rol oʻynadi. V. ning 20—30-y.lar sanʼatida Dyula Derkovich va Ishtvan Deshi-Xuber kabi mashhur rassomlar ijod qildilar. Fashizm tartibi oʻrnatilgandan keyin koʻpgina taraqqiyparvar rassomlar chet ellarda ishladilar, mamlakatda qolganlari ijtimoiy oʻtkir taʼsirchan asarlar yaratdilar. Rassomlardan Bertalan Por, Aurel Bernat, Ishtvan Syoni, haykaltaroshlardan Beni Ferensi, Jigmond Kishfaludi-Shtrobl, Yojef Shomodi, Tamash Viga, Dyord Shegeshdi, Ferens Kovach va b. Vengriya tasviriy sanʼatini boyitdilar. V. da amaliy sanʼat ham qad. anʼanalarga ega; Noemi Ferens yaratgan gobelenlar, Margit Kovach yaratgan sopol buyumlar eʼtiborli.
Musiqasi. Venger [[x]]alq qoʻshiqlari bir ovozlidir; qad. ohanglari esa mari,udmurt, chuvash kuylarini eslatadi. Igrits deb ataluvchi venger [[x]]alq ba[[x]]shidostonchilari haqidagi dastlabki maʼlumot Yu-a.ga taalluqli. Xristianlik rasmiy din boʻlib qolgach (10-a.), Grigoriyem [[x]]oralining taʼsiri kuchaydi. Professional V. musiqasi (13-a. dan) zodagonlar orasida ravnaq topdi. Unda Gʻarbiy Yevropa musiqasi b-n venger [[x]]alq musiqa ohanglari qoʻshildi. 16-a. da lyutnya ijrochisi va [[x]]onanda Sh. Tinodining tari[[x]]iy mavzudagi dastlabki dunyoviy qoʻshiklari, B. Bakfarq kabi sozandakompozitorlarning cholgʻu asarlari nashr etildi. 17—18-a. larda V. zodagonlarining koʻpchiligi oʻzlarining [[x]]or hamda cholgʻu kapellalari b-n nom chiqarishdi.
18-a. o[[x]]iridan cholgʻu musiqasining yangi raqsbop janri — verbunkosh taraqqiy etdi. Uning shakllanishida V. loʻli sozandalari katta rol oʻynadi. Keyinchalik milliy musiqaning asosiy uslubi darajasiga koʻtarllgan verbunkosh barcha janrlarga taʼsir qildi. Kompozitor Y. Ruzichka shu uslub zaminida birinchi V. operasi ("Belaning qochishi", 1822) ni yozdi. Oʻz ijodida verbunkosh b-n Italiya operanavislik tajribasini qoʻshgan 19-a. atoqli kompozitori F. Erkel "Bank ban", "Laslo Xunyadi", "Dyord Doja" singari milliy ozodlik harakati ruhidagi operalarni yaratdi. Verbunkosh ohanglari Gaydn, Motsart. Bet[[x]]oven, Shubert, Brams, Berlioz, List singari kompozitorlarni ilhomlantirdi. 1834 y. da dastlabki Milliy musiqa maktabi tashkil topdi. Shuning zaminida F. List Musiqa akademiyasini barpo qildi (1918 y. dan List nomidagi Oliy musiqa sanʼati maktabiga aylangan). Peshtda opera teatri (1837), Milliy konservatoriya (1840, keyinchalik oliy musiqa maktabi deb iomlangan) barpo boʻldi. 1853 y. Filarmoniya jamiyati tashkil topdi. Mashhur pianinochi, kompozitor F. List faoliyati 19-a. V. musiqa taraqqiyotida katta rol oʻynadi. B. Bartok, 3. Koday singari kompozitor va musiqashunoslar [[x]]alq ijodi asarlarini oʻrganib, V. musiqa madaniyati rivojiga katta hissa qoʻshdilar. 20-a. da F. Legar, I. Kalman, V. Yakobi operettalari olamga mashhur boʻldi. V. musiqasi taraqqiyotida A. Mi[[x]]ay, P. Kadosha, R. Marosh, E. Servanskiy, F. Farqash, D. Ranki. P. Yardani, Sh. Sokolai, J. Durko singari kompozitor va musiqashunoslarning [[x]]izmatlari katta.
Teatri. Teatr kurtaklari 9-a.dagi koʻchmanchi vengerlarning uyinlari va marosimlariga borib taqaladi. Qiziqchimasharabozlar va ba[[x]]shilar oʻziga [[x]]os [[x]]alq madaniyatining namoyandalari edi. 17-a. o[[x]]iri — 18-a. boshlarida maktab teatrlari rayem boʻldi. 18-a. boshida saroy teatr truppalari yuzaga keldi. 1790 y.da birinchi professional teatr tashkil qilindi. 1837 y.da Peshtda "Peshti madyar sin[[x]]az" nomli doimiy teatr (1840 y. dan Venger milliy teatri) ochildi. V. teatrining shakllanishida aktyorlardan M.’Lendvai, G. Egreshshi, R. Laborfalvi, M. Yasai, rej. E. Paulai katta rol oʻynadilar. 19-a. o[[x]]irida yana bir qator viloyatlarda teatrlar tashkil etildi. 1-va 2- jahon urushi orasida V. teatri chuqur tushkunlikka uchradi. Urushdan keyin yangi teatrlar ishga tushirildi: Budapeshtda Sh. Petyofi nomidagi teatr, M. Yokai nomidagi teatr, Seged, Pech va b. shaharlardagi teatrlar. Rej. lardan T. Mayor, E. Gellert, K. Kazimir, L. Vamosh, aktyorlardan G. Bayor, K. Tolnai, A. Shomlai, M. Gabor, £. Rutkai, L. Bashti mashhur.
1925 y.da Budapeshtda turgʻun operetta teatri (1949 y. dan Milliy teatr) tashkil qilindi. Balet sanʼati 19-a. o[[x]]irida paydo boʻlib, 20-a. boshida rivojlandi. Budapeshtdagi Milliy teatr qoshida balet maktabi bor. V. da estrada, qoʻgʻirchoq teatri, sirk va sirk maktabi ham mavjud.
Kinosi. 19-a. o[[x]]irida dastlabki [[x]]ronika filmlari suratga olina boshladi. 1896 i. Budapeshtda birinchi kinoteatr ochildi. 1901 y. da venger filmi "Rake" (rej. B. Jitkovskiy) yaratildi. Shu filmdan ilmiy-ommabop kino tari[[x]]i boshlangan. 1912 y. 14 okt.da milliy badiiy kinematografiya yuzaga keldi. 1912 y. dan V. filmlari muntazam suratda ishlab chiqarila boshladi. Keyingi yillarda V. da yaratilgan filmlar haqqoniyligi, jiddiy masalalarni koʻtarib chiqqanligi b-n ajralib turadi. V. kinematografiya ilmiy tadqiqot in-ti (1956), Teatr va kino in-ti bor. V. da ishlab chiqarilgan koʻpgina badiiy va qisqa metrajli filmlar [[x]]alqaro kinofestivallarda mukofotlangan. 60—80-y. lardagi eng ya[[x]]shi filmlar: "20 soat" (rej. 3. Fabri), "Ota" (rej. I. Sabo), "Noumid" (rej. M. Yancho), "Fotosurat" (rej. P. Zolnai) va b. I. Pechi, K. Tolnai, M. Gabor, L. Bashti, Ye. Rutkai kabilar V. kinosining mashhur aktyorlaridir.
Oʻzbekiston-V. munosabatlari. Venger va oʻzbek [[x]]alklari oʻrtasidagi aloqalar tari[[x]]i oʻtgan asrdan boshlanadi. Bir necha mashhur venger sayyohining Oʻrta Osiyoga qilgan safarini bu yoʻldagi dastlabki odim deyish mumkin. 19-a. da Turkistonga venger sayyohlari G. Vamberi, Yenyo Zichi, 20-a. boshida Dyord Almashi kelib, soʻngra oʻz sayohatlari toʻgʻrisida kitoblar nashr qildirishgan. V. 1991 y. 26 dek.da OʻzR ning mustaqilligini tan oldi. 1992 y. ikki davlat oʻrtasida diplomatiya munosabatlari oʻrnatilgach, shu yili mart oyida Oʻzbekistan Bosh vaziri rahbarligidagi delegatsiya V. Respublikasiga tashrif buyurdi, ikki mamlakat oʻrtasida savdo-iqtisodiy munosabatlar toʻgʻrisidagi hukumatlararo bitim imzolandi. Mazkur hujjat ikki davlatning teng huqukli va oʻzaro manfaatli asosda hamkorligi uchun ilk asos boʻlib [[x]]izmat qila boshladi.
1993 y.ning apr.da Oʻzbekistonga V. tashqi ishlar vazirligining davlat kotibi rahbarligidagi delegatsiya tashrifidan soʻng ikki davlat oʻrtasida siyosiy, iqtisodiy, madaniy aloqalar yoʻlga qoʻyildi. Tez orada "Mogyurt", "Boglina" kabi venger firmalari Oʻzbekistonga kirib kela boshladi. "Mogyurt" firmasi orqali yurtimizga mashhur "Ikarus" avtobuslari va ularning ehtiyot qismlari keltirila boshlagan boʻlsa, yana boshqa firma va kompaniyalar dori-darmon, yengil sanoat mahsulotlarini olib kelish b-n shugʻullanishga kirishdi. Jizza[[x]] viloyatining Zafarobod tumanida vengriyalik sheriklar b-n parrandachilik sohasida hamkorlik yoʻlga qoʻyildi.
1995 y. Toshkentda V. savdo va madaniyat markazi ishga tushdi. Markaz tashabbusi b-n 1996 y. ning kuzida ochilgan koʻrgazma zali poyta[[x]]t aholisi va mehmonlariga ya[[x]]shi [[x]]izmat koʻrsatdi.
Mamlakatlarimiz oʻrtasidagi oʻzaro savdo-sotiqning salmoqli qismini Oʻzbekistan pa[[x]]tasi va V. bugʻdoyi egallaydi. Jumladan, 1996 y. V. ga 25 mln. AQSH dollari hajmida pa[[x]]ta va pa[[x]]ta mahsulotlari joʻnatildi. V. dan esa jami 20 mln. AQSH dollari hajmida turli tovarlar keltirildi.
1997 y.ning dastlabki sakkiz oyida tovar ayirboshlash qariyb 30 mln. AQSH dollarini tashkil etdi.
UzR Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki V. ning "Bank Budapesht". "Markaziy Yevropa [[x]]alqaro banki", "Vengriya tashqi savdo banki", "Bank Majyar Xitel", "Bank Majyar Kulkereskedelmi", "Bank Inter-Yevropa" banklari b-n vakillik munosabatlari oʻrnatgan. V. Eksimbanki esa UzR Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy bankining asosiy hamkoridir.
UzR Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligida V. ning "Novi Treyd KFT" firmasi (har qanday turdagi "Ikarus" avtobuslarini yetkazib berish va ularga servis [[x]]izmati koʻrsatish) va "Gedeon Ri[[x]]ter aksiyadorlik jamiyati" rasmiylashtirilgan. Mazkur vazirlikda venger sarmoyasi ishtirokidagi "Fayz Ltv Tekstil" (ip gazlama sanoati), "Revina" (ozuqa moddalari i. ch.), "Shark caola" (upa-elik va pardoz-andoz buyumlari i.ch.), "Novi Treyd-R" (vositachilik [[x]]izmatlari) qoʻshma kor[[x]]onalari va 100% venger sarmoyasi qoʻyilgan "Nordaks" (tashqi savdo faoliyati), "Trabikum" (ulgurji savdo), "Viklar Revmip" (kimyoviy mahsulotlar i.ch.) kor[[x]]onalari roʻy[[x]]atga olingan.
V. prezidentining 1997 y. okt.
dagi Oʻzbekistonga tashrifi yakunlari ikki davlat oʻrtasidagi munosabatlarda buril ish yasash uchun sharoit vujudga keltirdi, jumladan, har tomonlama hamkorlik va doʻstona munosabatlarli yanada chuqurlashtirish toʻgʻrisidagi deklaratsiya, diplomatik pasportga ega boʻlgan fuqarolarning oʻzaro vizasiz safari tartibi haqidagi bitim. sayyohlik sohasida hamkorlik toʻgʻrisidagi bitim imzolandi. <ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri -->
{{stub}}
Qator 8 ⟶ 83:
{{Link GA|eo}}
== Manbalar ==
{{manbalar}}
| |||