Beta-yemirilish: Versiyalar orasidagi farq

Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
CoderSIBot (munozara | hissa)
Yangi maqola yaratildi
 
CoderSIBot (munozara | hissa)
Maqola yangilandi
Qator 1:
'''Beta-yemirilish''' (Remirilish, parchalanish)—atom yadrolarining elektron va antineytrino yoki pozitron va neytrino chiqarib radioaktiv yemirilishi (parchalanishi). B.ye.ning uch tipi ma’lummaʼlum: elektron yemirilish (neytronning protonga aylanishi), pozitron yemirilish (protonning neytronga aylanishi) va elektron qamrash. Elektronlar chiqarganda yayaro elementlarning davriy sistemasivya o‘zidanoʻzidan keyin turgan kimyoviy element izotopiga, pozitronlar chiqarganda o‘zidanoʻzidan oldin turgan element izotopiga aylanadi. Elektron B.ye.da yadro zaryadi 1 ga ko‘payadikoʻpayadi, pozitron B.ye.da 1 ga kamayadi; massa soni o‘zgarmaydioʻzgarmaydi. B.ye. yadro kuchlari muammosiga bog‘liqbogʻliq masalalardan biridir. Yadro kuchlari elektromagnit va gravitatsion kuchlarga mutlaqo o‘xshamaydioʻxshamaydi. Bu kuchlar yadroning ikki zarrasi bir-biriga juda yaqin kelgandagina namoyon bo‘ladiboʻladi. Ikkinchidan, bu kuchlar almashinish xususiyatiga ega, ya’niyaʼni zarralar uzoqlashganda bir-biriga tortiladi, yaqinlashganda esa itariladi va zarralar bir-biriga aylanadi. Mac, neytron protonga, proton esa neytronga aylana oladi. Demak, proton va neytron ayni bir zarraning ikki xil holatidir. Yadro tarkibida hech qanday o‘zgarishoʻzgarish ro‘yroʻy bermaydi. Ba’zanBaʼzan, zarralar o‘zarooʻzaro almashinadi. Bunday hodisa beqaror yadrolardagina kuzatiladi. Radioaktiv yadrolar tarkibida yo neytron, yoki protonlar ortiqcha bo‘ladiboʻladi. Neytronlardan biri protonga aylansa, yadro turg‘unturgʻun holatga o‘tadioʻtadi. Bunda zaryadlar muvozanati saqlanishi uchun elektron yadrodan tez chiqib ketadi. Bu holda Rnurlanish ro‘yroʻy beradi. Agar yadroda ortiqcha protonlar bo‘lsaboʻlsa, ulardan biri neytronga aylanishi mumkin. Bunda musbat elektron (pozitron) hosil bo‘ladiboʻladi va tez yadrodan chiqib ketadi. Neytronning o‘zioʻzi beqaror zarradir. U uzoq vaqt yadrodan tashqarida bo‘lsaboʻlsa, o‘zoʻz-o‘zidanoʻzidan proton va elektronga bo‘linadiboʻlinadi. Proton yadroning elektron qobig‘idanqobigʻidan elektron kamrashi natijasida proton neytronga aylanadi. Ko‘pinchaKoʻpincha, yadroga eng yaqin Kqobiqdan elektron ‘Kqamraladi, Kqamrash deb shuni aytiladi. Kkamrashda Kqobiqdagi bo‘shaganboʻshagan joyga yuqoriroq qobiqlardan elektronlar o‘tadioʻtadi, bunda foton ajraladi. Umuman olganda B.ye. jarayoni qator murakkab masalalarni o‘zoʻz ichiga oladi. Bulardan biri yadrodan ajralib chiqayotgan elektron energiyasi masalasidir. Rnurlanishda radioaktiv atomdan elektronlar katta energiya b-n otilib chiqadi. Bu elektronlar energiyasi har xil usullar b-n (mas, magnit maydonida elektronlarning og‘ishiniogʻishini o‘lchashoʻlchash yo‘liyoʻli b-n) aniqlanadi (q. Betanurlar detektoro‘detektoroʻ). Kvant mexanika qonunlariga muvofiq, yadroda muayyan miqdordagina energiya bo‘lishiboʻlishi kerak. Haqiqatan yadro yemirilishda diskret miqdordagi energiyaga ega bo‘lganboʻlgan azarralar va unurlar tarqatadi. Shu sababli r-nurlanishda ham aynan shu holni kuzatish mumkin. Muayyan izotop yadrosi chiqaradigan elektronlar noldan maksimal qiymatgacha uzluksiz energiya taqsimotiga (spektrga) ega boʻladi. Demak, energiya uzluksiz taqsimlanar ekan. Bizni energiya taqsimoti uzluksizligi emas, balki energiyaning qayoqqa sarf boʻlishi qiziktiradi. Odatda, ajralib chiqqan toʻla energiya hisoblanganda u spektr qiymatiga teng boʻlib chiqadi va barcha elektronlar energiyasi yigʻindisi umumiy energiya qiymatidan kam energiya b-n tarqaladi. Qolgan energiya qayoqqa ketadi? Energiyaning saqlanish qonuni B.ye.da buziladimi? Harakat miqdori momentining saqlanishi yoki spin saqlanishi ham goʻyo buzilgandek boʻladi. V. Pauli B.ye.da saqlanish qonunlari goʻyo buzilar ekan, demak, bu jarayon notoʻgʻri talqin etilgan, deb fikr yuritdi. U yangi zarra paydo boʻlishini aytdi. B.ye.da kam energiyali va harakat miqdoriga ega neytral zarra ham ishtirok etadi. Lekin bu holni tajriba davomida kuzatish kiyin. Har bir jarayonda muayyan miqdorda energiya ajralib chiqadi va bu energiya zarralar orasida ixtiyoriy ravishda taqsimlanadi, elektronga esa, sharoitga qarab, shu energiyaning har xil ulushi toʻgʻri keladi. Shunday qilib, B.ye.da p*rQe emas, balki p—>rQeQlskuzatiladi, bundar—proton, "—neytron, x— neytral zarra. E. Fermi bu zarrani "neytrino" deb atadi. Bu italyancha "neytroncha" demakdir. Hozir bu zarra "antineytrino" deyiladi. Proton parchalanishida paydo boʻlgan zarra "neytrino" deb yuritiladi. Formulada v—neytrino. Neytrino va antineytrinoning tinch holatda massasi boʻlmaydi. Elektron va antineytrino energiyalarining yigʻindisi neytron va proton massasining ayirmasidan iboratdir, lekin elektron energiyasi miqdori har xil boʻlishi mumkin, chunki har bir yemirilishda energiya har xil miqdorda taqsimlanadi. Ikki elektron chiqarish b-n (A, Z) yadro (A, ZQ2) yadroga aylansa, qoʻsh B.ye. sodir boʻladi. Bunda v va v (neytrino va antineytrino) ayniy yoki ayniy emasligiga qarab B.ye. ikki xil sxemaga ega boʻladi (q. Radioaktivlik).
 
== Adabiyotlar ==
* [[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
{{stub}} {{no iwiki}} <!-- Bot tomonidan yaratildi -->