Prussiya qirolligi: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
k Bot oʻchirdi: zh-min-nan:Preuكen شng-kok,zh:ئصô”ت؟حُ‡ّ,yo:Ilẹ̀ọba Prْssيà (missing),et:Preisimaa kuningriik (strong connection between (2) uz:Prussiya qirolligi and et:Preisi kuningriik) |
Tahrir izohi yoʻq |
||
Qator 126:
}}
'''Prussiya qirolligi''' ({{lang-de|Königreich Preußen}}) —
== Tarixi ==
=== 1701: Brandenburgning yangi bosqichga
[[Brandenburg-Prussiya]]ning [[Buyuk kurfyurst]]i [[Fridrix Vilgelm I (Brandenburg kurfyursti)|Fridrix Vilgelm I]] 1688-yilda vafot etadi. Uning mulklari Prussiya qiroli Fridrix Iga (1701-1713) aylangan
Prussiya gersogligini hisobga olmaganda Brandenburgning barcha yerlari nomiga [[Gabsburglar]] humronligi ostida
=== 1702—1740: Qirollikning
Qirollikning hududlari 1200 km masofada
Shvetsiya Rossiya, Saksoniya, Rech Pospolita (Polsha), Daniya-Norvegiya, Gannover va Prussiyaga qarshi Shimoliy urushda (1700-1721)
=== 1740—1760: Sileziya urushlari ===
{{Asosiy|Sileziya urushlari}}
1740-yilda Fridrix II taxtni egalladi. U 1537-yilgi shartnomani bahona qilib, Fridrix Sileziyaga bostirib kirib, avstriya vorisligi uchun urushni boshladi. Bu shartnomaga
Avstriya
Urushda
1756-1757-yillarda Fridrixning ikkinchi marta Saksoniya va Bogemiyada bostirib kirishi [[Yetti yillik urush]] boshlanishiga sabab
Prussiya [[Burkersdorfdagi jang]]da Avstriya armiyasini
'''Prussiya armiyasi'''[[Tasvir:Hohenfriedeberg.Attack.of.Prussian.Infantry.1745.jpg|thumb]]
Prussiya armiyasining asosini [[Pruss mushketyorlari|mushketyorlar]], shuningdek [[grenaderlar]], [[fuzilerlar]] va [[nayzachilar]] tashkil etgan, kavaleriya [[kirasirlar]], [[dragunlar]] va [[gusarlar]]dan tashkil topgan.
=== 1772-, 1793-, 1795-yillar: Rech Pospolitaning boʻlib olinishlari ===
{{main|Rech Pospolitaning bo`lib olinishlari}}
Prussiyaning janubida va sharqida XVIII-asr davomida inqirozga yuz tutgan Rech Pospolita (Polsha) joylashgan edi. Rossiyaning polyak siyosatiga taʼsiri kuchayuvi va hududi kengayishidan xavotirlangan Fridrix 1772-yilda Rossiya, Prussiya va Avstriya oʻrtasidagi Rech Pospolitaning birinchi boʻlinishida qatnashdi. Prussiya qirolligi Polshaning katta qismini shu jumladan Varmiyani bosib oldi. Kelgusi yili bosib olingan hududlardan [[G`arbiy Prussiya]] provinsiyasi tuzildi. Bosib olingan yangi hududlar qirollikning sharqiy va gʻarbiy qismlarini birlashtirdi.
1786-yilda Fridrix vafotidan soʻng Fridrix Vilgelm II Polsha boʻlinishini davom ettirdi va 1793-yilda Prussiya Polsha gʻarbining katta qismini bosib oldi.
1795-yilda Rech Pospolita yoʻq boʻldi va Gʻarbiy Prussiyaning janubidagi katta hududlar (shu jumladan, Varshava) Prussiya hududiga aylandi. Bu yangi hududlardan [[Yangi Sileziya]], [[Janubiy Prussiya]] va [[Yangi G`arbiy Prussiya]] provinsiyalari tuzildi.
=== 1806—1815: Napoleon urushlari ===
{{main|Napoleon urushlari}}
Muqaddas Rim imperiyasi 1806-yilda Napoleonning Avstriya ustidan gʻalabalari tufayli tugatild. Brandenburgning [[kurfyurst]] (saylovchi knyaz) unvoni bemaʼno boʻlib qoldi va bekor qilindi. Bu vaqtda [[Gogentsollernlar]]ning koʻplab unvonlari bor edi: kurfyurst, buyuk knyaz, turli hududlar gersogligi va boshqalar. 1806-yildan soʻng u faqatgina [[Prussiya qiroli]] unvoniga ega boʻlib qoldi.
Prussiyaning 1806-yilda [[Yena va Auershtadtdagi jang]]dagi magʻlubiyati sababli qirol Fridrix Vilgelm III vaqtinchalik [[Klaypeda|Memel]]ni tark etishga majbur boʻldi. 1807-yilgi Tilzit sulhiga koʻra Prussiya Polshaning ikkinchi va uchinchi boʻlinishida olingan hududlar va [[Elba (daryo)|Elba]] daryosining gʻarbidagi barcha hududlarni, yaʼni, oʻz hududining yarmini yoʻqotdi. Qirollikning qolgan barcha qismi fransuz askarlari tomonidan okkupatsiya qilinib, qirol Fransiya bilan ittifoq tuzishga va Kontinental blokadaga qoʻshilishga majbur boʻldi.
Napoleon Rossiyada magʻlubiyatga uchragach Prussiya ittifoqdan chiqib fransuz okkupatsiyasiga qarshi „ozodlik urushlari“ ({{lang-de|Befreiungskriege}}) davomidagi [[Oltinchi koalitsiya]] urushida qatnashdi. Marshal [[Gebhard Leberext fon Blyuxer]] boshchiligidagi pruss askarlari 1815-yilda Vaterloodagi asosiy jangda qatnashib gʻalabga oʻz hissalarini qoʻshishdi.
=== 1815: Prussiya Napoleondan soʻng ===
[[Tasvir:ac.prussiamap3.gif|thumb|300px|right|1807-1871-yillardagi Prussiya ekspansiyasi]]
Gʻlaba qoʻshgan hissalari uchun Prussiya Vena kongressiga chaqirildi va Saksoniyaning 40 %, shuningdek, Reynlandning katta qismiga ega chiqdi. Prussiyaga Polshaning uchinchi boʻlinishida oʻtgan katta hududlar Rossiya imperiyasidagi Polsha qirolligiga qoʻshib berildi.
Prussiyadagi bu oʻzgarishlar tufayli qirollik oʻnta viloyatga boʻlindi. Gʻarbiy Prussiya, Sharqiy Prussiya va Poznan tarkibida boʻlmagan qirollikning katta qismi Muqaddas Rim imperiyasi oʻrniga kelgan olmon ittifoqi qismiga aylandi.
1848-yilgi revolyutsiya tufayli [[Gogentsollern-Zigmaringen]] va [[Gogentsollern-Hehingen]] 1850-yilda Prussiyaga qoʻshib olindi.
=== 1848—1871: Germaniyani birlashtirish uchun urushlar ===
{{main|Germaniyani birlashtirish uchun urushlar}}
[[Tasvir:Map-AustroPrussianWar-annexed.svg|thumb|right|300px|Prussiya [[Avstro-pruss urushi]]dan soʻng (1866)]]
Vena kongressidan ellik yil oʻtgach Nemis ittifoqida yagona nemis davlati tuzish va kichik nemis qirolliklari tuzumini saqlab qolish tarafdorlari oʻrtasida muammo kelib chiqdi. 1834-yilda Avstriya imperiyasi kiritilmagan Germaniya bojxona ittifoqining tuzilishi ({{lang-de|Zollverein}}), aʼzo davlatlarda Prussiya taʼsirini kuchaytirdi. 1848-yilgi inqilob natijasida Frankfurt parlamenti qirol Fridrix Vilgelm IVga Germaniyani Prussiya atrofida birlashtirish taklifini berdi. Fridrix VIlgelm inqilobchilar qirollik tojini taklif qilishga huquqlari yoʻq deya bu taklifdan voz kechdi. Lekin bu inkorning boshqa sababi bor edi: oʻsha vaqtlarda Avstriya va Prussiya oʻrtasidagi ichki kurash davom etayotgandi. Germaniyaning tuzilishi Prussiyani Avstriya bilan urushtirib qoʻyardi.
1848-yilda Daniyaning Shlezvig va Golshteyn gersogliklariga boʻlgan harakatlari Daniya va nemis ittifoqi oʻrtasidagi Birinchi Shlezvig urushiga (1848-1851) sabab boʻldi. Urushda Daniya magʻlub etildi, lekin Prussiya tashqi bosim ostida ikkala gersoglikdan voz kechishga majbur boʻldi.
1862-yilda Otto fon Bismark qirol Vilgelm I tomonidan Prussiya bosh vaziri etib saylandi. Bismark german davlatlarini Prussiya qoʻl ostida birlashtirishga qatʼiy ahd qilgandi va bu maqsadga yetishtirgan uch urush davomida Prussiyani boshqardi.
Bu uch urushdan birinchisi 1864-yilda Avstriya yordamida Prussiya tomonidan boshlangan [[Ikkinchi Shlezvig urushi]] edi. Daniya magʻlubiyatga uchrab Shlezvig va Golshteynni mos ravishda, Prussiya va Avstriyaga berdi.
Shlezvig va Golshteynni boʻlishishdagi muammolar Prussiya va Avstriya oʻrtasidagi yetti haftalik urushga (1866-yil) olib keldi. Bu urushda Prussiya Italiya qirolligi va koʻplik shimoliy-german davlatlarini bilan ittifoqda Avstriya imperiyasiga qarshi urushdi. Avstriya ittifoqi magʻlub etilib, [[Gannover qirolligi]], [[Gessen buyuk gersogligi]], [[Nassau gersogligi]] va [[Frankfurt erkin shahri]] kabi nemis davlatlari Prussiyaga qoʻshib olindi. Bu gʻalabaning eng muhim natijasi Prussiyaning reyndagi hududlari qirollikning asosiy qismi bilan birlashtirilganligi boʻldi. Urushga sabab boʻlgan Shlezvig va Golshteyn Prussiya boshqaruvi ostiga oʻtdi. Ayni shu paytda Prussiya oʻzining eng katta holatiga yetib, Germaniyaning uchdan ikki qismini egalladi va shu chegaralarda [[1918-yil]]gacha qoldi.
Urush natijalariga koʻra Olmon ittifoqi tugatilib, uning oʻrniga Prussiya 1867-yilda Mayn daryosining shimolidagi 21ta davlatni birlashtirgan [[Shimoliy German ittifoqi]]ni tuzdi.
Bu yangi davlatda Prussiya yetakchi boʻlib, uning hududlarining beshdan toʻrt qismiga ega edi. Uning yetakchiligi Bismark tomonidan tuzilgan konstitutsiyada mustahkamlangan edi. Ijro hokimiyati prezidentlikka yuklatilib, nomiga pruss qiroliga tegishli edi. Kansler faqat qirolgagina hisobot berardi. Shuningdek, ikki palatali parlament ham tuzildi. Quyi palata, yoki [[Reyxstag]] umumxalq erkaklar ovozlari bilan saylanardi. Yuqori palata, yoki [[Bundesrat (Germaniya)|Bundesrat]] hukumat tomonidan tayinlanardi. Bundesrat Reyxstagdan kuchliroq hisonlanardi. Prussiya ittifoqdagi 43 ovozdan 17tasiga ega boʻlib, ittifoqda yetakchi kuch edi. Janubiy olmon davlatlari (Avstriyadan tashqari) Prussiya bilan harbiy ittifoq tuzishga majbur boʻlishdi. Bismark bu yoʻlni Germaniyani birlashtirishning oson yoʻli deb hisobladi. Qirol Vilgelm Avstriyani egallashga ahd qilgan boʻlib, Bismark uni bu fikrdan qaytardi. Bismark Avstriya kelajakda nemis ishlariga aralashishini xohlamagandi. Shuningdek, u Avstriyani kelajakda kerakli ittifoqdosh boʻladi deb hisobladi.
Germaniyaning birlashtirishning ohirgi bosqichi Bismark boshchiligida Prussiya imperator Napoleon III boshchiligidagi Fransiyaga qarshi eʼlon qilingan [[Fransuz-pruss urushi]] (1870-yil) boʻldi. Avstro-pruss urushidan soʻng kelisha olish olish qobiliyatlari kuchaygan olmon davlatlari birgalikda oʻz askarlarini tezda toʻplab, Fransiyani magʻlub etishdi. Bu pruss gʻalabasi tufayli Parij yaqinidagi Versal qasrida Vilgelm 18-yanvar 1871-yilda (birinchi pruss qiroli Fridrix Iga toj kiydirilganidan roppa-rosa 170 yil oʻtgach) fransuz poytaxti qamal qilinayotgan bir paytda German imperiyasi imperatori deb eʼlon qilindi.
=== 1871—1918: Prussiyaning oʻsishi va qulashi ===
{{main|Germaniya imperiyasi}}
[[Tasvir:prussiamap.gif|thumb|300px|right|Prussiya Germaniya imperiyasi tarkibida (1871—1918-yillar)]]
[[Tasvir:Royal Standard of the King of Prussia (1844–1871).svg|mini|Prussiya qiroli shtandarti, 1844-71]]
Bismark tuzgan imperiya kontinental Yevropaning eng kuchli davlatlaridan biriga aylandi. Shimoliy German ittifoqidagiga oʻhshab Prussiya imperiya tarkibida ham mutlaq hukmron edi. Prussiya imperiya hududining beshdan uchiga va aholisining uchdan ikkisiga ega edi. Imperatorlik toji Gogentsollernlar sulolasiga tegishli boʻlib qoldi.
Lekin boʻlajak muammolarning ildizi imperiya va pruss tizimlari orasidagi katta farqlarda edi. Imperiyada 25 yoshdan katta erkaklar umumiy teng huquqli ovoz berish huquqiga ega edilar. Huddi shu paytda Prussiyada cheklangan uch tabaqali ovoz berish tizimi mavjud edi va aholining 17,5 %i hayotning barcha sferalari boshqarar edi. Prussiya bosh vaziri ikki davrni (1873-yil yanvar — noyabr va 1892-1894-yillar) hisobga olmaganda bir vaqtda imperiya kansleri ham hisoblanardi. Bu esa imperiya mavjud boʻlgan davrning katta qismida qirol/imperator va bosh vazir/kanslerga ikki mutlaq bir-biridan farq qiladigan qonunchilik va saylov tizimlarida ishlashga toʻgʻri kelgan.
Bismark qolgan Yevropa yangi reyxning kuchidan xavfsirab, imperiyani yoqtirmasligini tushunib Berlin kongressiga oʻxshash bitimlar bilan tinchlikni saqlashga intilgan.
Vilgelm I 1888-yilda vafot etadi va uning oʻrniga [[Fridrix III (german imperatori)|Fridrix III]] taxt oʻtiradi. Yangi imperator inglizlarni yoqtirardi va keng qamrovli liberal islohotlarni oʻtkazishni rejalashtirgandi. Lekin u taxtga oʻtirganidan atigi 99 kun oʻtib, vafot etadi. Uning oʻgʻli 29 yoshli [[Vilgelm II (german imperatori)|Vilgelm II]] taxtga oʻtiradi.
Tajribasiz imperator liberal islohotlarni toʻxtatib, imperiyani Bismarkka topshirib qoʻyadi. Lekin shu paytda u Bismark bilan kelisha olmaydi. Yangi kayzer oʻzining qarindoshlari sanalmish britan va rus qirollik oilalari bilan munosabatlarni yomonlashtirib, boshida ularning raqibiga va soʻngra, dushmaniga aylanadi. Vilgelm II 1890-yilda Bismark oʻz vazifasidan chetlashtirib, tashqi siyosatda Germaniyani yakkalashtirishga olib kelgan militarizatsiya va avantyurizm yoʻlidan boradi.
Avstro-Vengriyaning Serbiya bilan muammosi paytida kayzer dam olishga ketib qoladi va imperiyadagi davlatlarning oʻz askarlarini safarbar etishlari Birinchi Jaxon Urushiga (1914-1918) olib keladi. Bolsheviklar urushdan chiqish uchun 1918-yilgi [[Brest bitimi]]ga koʻra Prussiyaga chegaradosh boʻlgan Rossiyaning gʻarbidagi katta hududlarni nemislarga topshirishga rozi boʻlishadi. Bu hududlar ustidagi nemis boshqaruvi atigi bir necha oy davom etadi va urushdagi magʻlubiyat, shuningdek, kayzerni taxtdan voz kechishga majbur qilgan inqilob tufayli tugaydi.
Urushdan keyingi [[Versal shartnomasi]] Germaniyani urush uchun javobgarlikni oʻz boʻyniga olishga majbur qiladi. Shartnoma nemislar imperiyani eʼlon qilgan Versal qasrida imzolanadi.
Urush tugamasidan Germaniyada Vilgelm IIni 1918-yil 9-noyabrida qirollik va imperiya taxtidan voz kechishga majburlagan [[Noyabr inqilobi]] boshlanadi. Prussiya qirolligining nomi [[Prussiya ozod davlati]]ga oʻzgartiriladi.
== Prussiya tarkibi ==
Prussiya qirolligining asosiy hududlari [[Brandenburg-Prussiya]]ni tashkil etuvchi Friul Brandenburgi va [[Prussiya gersogligi]] edi.
[[Pomeraniya]] Prussiyaga 1648-yilda qoʻshib olindi.
1720-yilda Shvetsiyadan tortib olingan hududlar bilan birga bu yer Pomeraniya provinsiyasiga aylanadi.
Prussiyaning Sileziya urushlaridagi muvaffaqiyatlari 1740-yilda Sileziya provinsiyasi tuzilishiga olib keladi.
1772-yilda Polshadan tortib olingan Qirollik Prussiyasi va [[Varmiya]] [[G`arbiy Prussiya]] provinsiyasiga aylandi, Prussiya gersogligi esa Varmiyaning bir qismi bilan [[Sharqiy Prussiya]] provinsiyasiga aylandi.
Netze daryosi boʻylab olingan hududlardan [[Notez]] okrugi tuziladi. 193-1795-yillarda Polshadan tortib olingan hududlarda [[Yangi Sileziya]], [[Janubiy Prussiya]] va [[Yangi Sharqiy Prussiya]] provinsiyalari tuziladi. Bu uch provinsiyaning qariyb barchasi (Janubiy Prussiyaning gʻarbidan tashqari) 1815-yilda Vena kongressiga binoan Netze okrugi bilan birga Rossiyaga beriladi.
Vena kongressidan keyin gʻarbda Prussiya tomonidan olingan yirik hududlarda oʻnta provinsiya tuziladi. Bu provinsiyalar:
* [[Brandenburg]]
* [[Sharqiy Prussiya]]
* [[Jülich-Cleves-Berg]]
* [[Quyi Reyn]]
* [[Pomeraniya]]
* [[Poznan buyuk knyazligi]]
* [[Saksoniya (provinsiya)|Saksoniya]]
* [[Sileziya]]
* [[G`arbiy Prussiya]]
* [[Vestfaliya]]
1822-yilda Jülich-Cleves-Berg va Quyi Reyn Reyn provinsiyasiga birlashtirildi. 1829-yilda Sharqiy va Gʻarbiy Prussiya Prussiya provinsiyasiga aylantirildi, lekin 1878-yilda yana boshqatdan boʻlindi. Gogentsollern-Zigmaringen va Gogentsollern-Hehingen knyazliklari 1850-yilda [[Gogentsollern provinsiyasi]]ga aylantirildi.
1866-yilda Avstro-pruss urushidagi gʻalabalardan soʻng Prussiyaga oʻtgan hududlardan [[Gannover (provinsiya)|Gannover]], [[Gessen-Nassau]] va [[Shlezvig-Golshteyn]] provinsiyalari tuzildi.
[[Turkum:Germaniya tarixi]]
|