Mirzo Ulugʻbek: Versiyalar orasidagi farq

Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
Tahrir izohi yoʻq
Tahrir izohi yoʻq
Qator 18:
| prizes =
}}'''Mirzo (keyinchalik Sulton) Muhammad ibn Shohruh ibn Temur Ulugʻbek Koʻragon''' — [[Temuriylar]] davlatining hukmdori, [[Shohruh]]ning oʻgʻli. Buyuk [[astronomiya|astronom]] (Yulduzbilimchisi) va [[matematika|matematik]] boʻlgan.
Ulug’bek 1411nchi yildan 1449nchi yilgacha bugungi [[O’zbekiston]], [[Tojikiston[[]], [[TurkmenistonTurkmaniston]], [[Kirg’izistonQirg’iziston]], [[guneyGunay KazokhstonQozog'iston]], [[Eron]] va [[AfghonistonAfg'oniston Turkistoni]]da qirollik qilgan.
 
== Shaxsiyati ==
 
Mirzo Ulugʻbek o’n beshinchi asrning nobig’asi, [[Amir Temur]]ning sevimli nabirasi va [[Shohrux Mirzo]]ning oʻgʻli boʻlib, asl ismi Muhammad Taragʻaydir. Yoshligidan uni „Ulugʻ bek“ deya izzat qilishgan va yosh shahzoda keyinchalik ayni shu nom bilan mashhur boʻlgan. Xat-savod, diniy va dunyoviy ilmlarning asoslari yosh Muhammad Taragʻayga begona emas edi. U Buyuk Yulduzbilimchisi va riyozidon boʻlgan, [[QuronQur'on]] karimni yoddan bilgan. Ulugʻbekning onasi [[GavharshodbegimGavharshod begim]] boʻlsa ham, Temur saroyida hukm surgan anʼanaga ko‘ra shahzoda sohibqironning katta xotini [[SaroymulkxonimSaroymulk xonim]] tarbiyasiga topshiriladi. 3-4 yoshlaridayoq [[shayx Orif Ozariy]] unga murabbiy qilib tayinlanadi.
 
U yoshligini ko’pincha [[o’rtasharq]] va [[hindisto’ndahindiston]]da o’tkazgan bo’lib [[Amir Temur]] o’limidan keyin Samarqand ya’ni [[Koshg’arliqoshgʻariy mahmud|Koshg'arli Mahmud]]ga ko’ra Samizkentda[[samarqand|Samizkent]]da yerlashgan. Keyinchalik Otasi [[Shohrux Mirzo]] Herotni o’zdavlatining boshkenti tayinlagach, o’n-olti yoshlik Ulug’bek 1409nchi yilda [[Samarqand]] boshchisi bo’lib, 1411nchi yilda esa Movarounnahr khonliklarining [[erkin]] hukumdori bo’lgan.
 
== Hukmdorlik yillari ==
 
Temur vafotidan soʻng temuriylar o‘rtasida hokimiyat uchun jang avj oldi. Kurashlar natijasida [[Xuroson]] va [[MovarounnahrdaMovarounnah]]rda ikki mustaqil davlat yuzaga keldi. [[1409|1409-yilda]] Ulug‘bek markazi Samarqand bo‘lgan Movarounnahrga hukmdor boʻldi. Ulug‘bek [[Amir Temur|bobosi]] kabi harbiy yurishlar qilmadi. [[1425|1425-yilda]] Shermuhammadxonni yengib, [[1427|1427-yilda]] Baroqxondan magʻlub boʻlgach, 20 yil mobaynida harbiy yurish amalga oshirmadi.
 
== Meʼmorchilik ishlari ==
Qator 36:
== Ilmiy-madaniy merosi ==
 
Ulugʻbek ilm-fan olamida buyuk astronom sifatida mashhur. Bu borada u amalga oshirgan eng buyuk ish [[Ziji jadidi Koʻragoniy]] deb nomlangan astronomik jadval sanaladi. Ulug‘bek tibbiyot va musiqa bilan qiziqqan, sheʼrlar ham yozgan. [[Alisher NavoiyningNavoiy]]ning „Majolis un-nafois“ asarida uning sheʼrlaridan namunalar keltirilgan.
Olimdan bizga 4 ta asar meros qolgan:
1) „[[Ziji jadidi Koʻragoniy]]“ — astronomiyaga oid;
Qator 43:
4) „[[Tarixi arba’ ulus]]“ (To‘rt ulus tarixi) — tarixga oid.
 
U 1437nchi yilda 994 [[yulduz]] to’plamini [[Ziji jadidi Koʻragoniy|ziji sultoni]] asarida tartib berganki shupaitlarga ham yulduzlarbilimi sohasida dunyoning eng buyuk asarlaridan biri sanaladi. Ushbu asar 1665nchi yilda Oxfordda [[Thomas Hyde]] tamonidan, 1843nchi [[FrancisFransiya BailyBailly]] tamonidan va 1917nchi yilda [[Edward Ball Knobel]] tamonidan yangidan bezab bosilgan.
 
Ulug’bek undan keyin ber yilni 365 kun, 5 soat, 49 daqiqa va 15 sonya deb belgilagan, ushbu belgilamasiga faqatgina 25 sonya xato qelgan ekan. Undan boshqa Ulug’bek yer yuzini [[o’rtalik kajligini]] 23.52 daraja deb belgilaganki yuzyillar bo’yicha eng to’ghri va anaq o’lcham deb topilgan.<ref>Hugh Thurston, ''Early Astronomy'', (New York: Springer-Verlag), p. 194, ISBN 0-387-94107-X.</ref>.
 
Uchburchaklar bilimida esa Ulug’bek soyn va tanjont qimatlarini sekkiz onlik kesr ya sekkiz khona a’shoryagacha aniq belgilagan.
Qator 53:
== O'limi ==
 
Otasi [[Shohrux Mirzo]] o’limidan keyin Ulug’bek [[BalkhBalx]]da yurish qildi chunki Mirzo Alauddaulah [[Boysunqur]] Mirzo o’ghli [[Herot]]dagiHirotdagi [[TemurilarTemuriylar]] qerolligida d’avogarlik qilgan edi. Murg’obda bolib o’tgan ushbu to’qnashuvda Ulug’bek g’olib bo’lib Herot tamon harakat qildi amo Alauddaulaning akasi [[Mirzo Abul Qosim Babur]] bilan bo’lgan to’qnashuvda mag’lubiatga uchrashib, Balkhga qaitib kelgach o’z o’g’li [[Abdullatif]]ni qiyomiga uchrashib va ekki yil o’rtasida, 1449 yilda okto’barning 27nchisida ya’ni 55 yoshida [[Samarqand]] yaqinida o’ldirilda.<ref>Stevens, John. ''The history of Persia. Containing, the lives and memorable actions of its kings from the first erecting of that monarchy to this time; an exact Description of all its Dominions; a curious Account of India, China, Tartary, Kermon, Arabia, Nixabur, and the Islands of Ceylon and Timor; as also of all Cities occasionally mention'd, as Schiras, Samarkand, Bokara, &c. Manners and Customs of those People, Persian Worshippers of Fire; Plants, Beasts, Product, and Trade. With many instructive and pleasant digressions, being remarkable Stories or Passages, occasionally occurring, as Strange Burials; Burning of the Dead; Liquors of several Countries; Hunting; Fishing; Practice of Physick; famous Physicians in the East; Actions of Tamerlan, &c. To which is added, an abridgment of the lives of the kings of Harmuz, or Ormuz. The Persian history written in Arabick, by Mirkond, a famous Eastern Author that of Ormuz, by Torunxa, King of that Island, both of them translated into Spanish, by Antony Teixeira, who liv'd several Years in Persia and India; and now render'd into English.''</ref>. Ulug’bekning yaqinlaridan biri Abdulloh, uni Samarqandning [[Go'ri Amir|Amir Temur maqbarasi]] zioratgohida keltirgan.
 
1830nchi yilda olmon yulduzbilari [[Johann Heinrich von Mädler]] oyda bor bolgan craterlarning birini Ulug’bek otiga musammo qildi.
Qator 66:
[[Turkum:Movarounnahr hukmdorlari]]
[[Turkum:Oʻzbekiston tarixi]]
[[Turkum:Oʻzbekiston: Shoir va Yozuvchilar]]
 
[[Turkum:Temuriylar]]
[[Turkum:1394 yilda tugʻilganla]]
[[Turkum:1449 yilda vafot etganlar]]
{{Link FA|sl}}