Kaliy: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
k Bot: Migrating 124 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q703 (translate me) |
CoderSIBot (munozara | hissa) Maqolaga matn qoʻshildi |
||
Qator 1:
{{kimyoviy unsur|Káliy / Kalium (K)<!-- Symbol-->|19<!-- Atomic Number-->|Oqish-kumush rang <br />yumshoq [[metall]]<!-- Appearance-->|39,0983<!-- Atomic Weight (u.m)-->|235<!-- Atomic Radius (pm)-->|418,5(4,34)<!-- First Ionizing Energy (kJ/mol)-->|[Ar] 4s<sup>1</sup><!-- Electronic Configuration-->|203<!-- Covalent Radius (pm)-->| (+1e)133 <!-- Ionic Radius (pm)-->|0,82<!-- Pauling Negativity Number-->|-2,92 В<!--Electrode potential30-->|1<!-- Oxidation states-->|0,856<!-- Density (g/cm<sup>3</sup>) -->|0,753<!-- Specific Heat (@20°C J/g mol)-->|79,0<!-- Termal Conductivity (@25°C W/m K)-->|336,8<!-- Melting Point (K)-->|102,5<!-- Fusion Heat (kJ/mol)-->|1047<!-- Boiling Point (K)-->|2,33<!-- Evaporation Heat (kJ/mol)-->|45,3<!-- Atomic Volume (cm<sup>3</sup>/mol)-->|kubik markazlashgan<!-- Lattice structure-->|5,230<!-- Lattice constant (Å)-->|n/a<!-- Lattice c/a ratio-->|100,00<!-- Debye temperature (K)-->}}
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->
'''Kaliy''' (arab, al-kali — potash; lot. Kalium), K. — Mendeleyev davriy sistemasining I guruhiga mansub kimyoviy element. Ishqoriy metall, tartib raqami 19, at.m. 39,0983. Ikkita barqaror izotop - 3"K(93,259%), 4|K(6,729%), shuningdek, radioaktiv izotop 40K(T|/2= 1,32- 10" y.)dan iborat. Ingliz fizigi va kimyogari G. Devi 1807 y.da K. gidroksid (KON)ni elektroliz qilib, K. metalini oldi va uni potassiy deb atadi. 1809 y.dan u "kaliy" deb atala boshladi. K. kimyoviy jihatdan faol metall, tabiatda sof holda uchramaydi. Minerallar (mas, dala shpati, slyuda, silvinit, karnallit, kainit, alunit va b.) tarkibida uchraydi. K. inson va hayvon organizmi uchun muhim biogen elementlardan hisoblanadi. K. tabiatda keng tapqalgan, Yer poʻstidagi miqdori ogʻirlik jihatidan 2,41%. Suyuqlanish t-rasi 63,51°, qaynash t-rasi 76G, zichligi 862,9 kg/m3. Birikmalarda bir valentli, atom radiusi 0,2313 nm, ion radiusi (qavsda koordinatsion son keltirilgan) K+ 0,151 nm (4), 0,152 nm (6), 0,160 nm (7), 0,165 nm ( , 0,178 nm (12). Kumush kabi oq, yumshoq, yengil metall. K.ni presslash, pichoq b-n kesish mumkin. Havoda tez oksidlanadi (qizdirilganda yonadi); shuning uchun K. kerosin, benzin yoki mineral moyda saqlanadi. Suv b-n reaksiyaga kirishib, K. gidroksid (KON), vodorod b-n birikib, K. gidrid (KN), metallar b-n intermetall birikmalar (mas, Na2K) hosil qiladi. Sanoatda K. KON yoki KCI ga Na metali taʼsir ettirish usuli b-n olinadi. Suyultirilgan KON yoki KS1 dan elektroliz usuli b-n ham K. olish mumkin. K. birikmalari fotoelementlar tayyorlashda, sintetik kauchuk, shisha, sovun va b. i.ch.da, oʻgʻit sanoatida, yadro texnikasida, tibbiyotda ishlatiladi.
Kaliy birikmalari. Kaliy gidroksid (uyuvchi kaliy), KON — rangsiz kristall modda, kuchli ishkrr. Suyuqlanish t-rasi 380°, qaynash t-rasi 1325°, zichligi 2,044 g/sm3. Gigroskopik modda. Suvda eruvchanligi 49,4% (0° da), etanolda 27,9% (28° da), metanolda 35,5% (28° da). K.g . kaliy xlorid eritmasini elektroliz qilib olinadi. Suyuq sovun va kaliyning boshqa birikmalarini olishda, ishqoriy akkumulyatorlarda, H2S, SO2 va SO2 ga adsorbent, NH3 N2O, RN3 va b. uchun qurituvchi sifatida qoʻllaniladi.
Kaliy oksid, K2O — rangsiz kristallar. Suyuklanish t-rasi 740°; zichligi 2,32 g/sm3. Havoda SO2 ni yutib K2SO3 ga aylanadi. Suv b-n shiddatli reaksiyaga kirishib, KON hosil qiladi. Spirt va efir b-n taʼsirlashadi.
K.o. kaliyga KON, K2O2, KNO2 yoki KNO3 taʼsir etgirib olinadi.
- KNO2+3K=2K2O+1/2N2; 3KN3+KNO2=2K2O+5N2K.o. — maxsus shishalar komponenti, NH3 sintezida faollovchi modda sifatida qoʻllaniladi.
Kaliy xlorat, Bertolle tuzi, KS1O3 — xlorat kislota (NSYU3)ning kaliyli tuzi. Rangsiz kristall modda, zichligi 2,32 g/sm3, suyuqlanish t-rasi 356°. Suvda oz eriydi. Qizdirilganda parchalanadi va kislorod ajralib chiqadi. Organik moddalar va fosfor taʼsirida portlaydi. Zaharli. Gugurt sanoatida, pirotexnikada va tibbiyotda ishlatiladi.
Kaliy sianid, KCN — rangsiz kristall modda. Suyuqlanish t-rasi 634,5°; zichligi 1,56 g/sm3. Suv, glitserin, formalin, metanol va suyuq ammiakda eriydi. Etanolda yomon eriydi, uglevodorodlarda erimaydi. KON taʼsir ettirib olinadi. Maʼdanlardan oltin va kumushni ajratib olishda, analitik kimyoda kumush, nikel va simob miqdorini aniqlashda, platinani kumushdan ajratib olishda ham galvanik usulda oltin va kumush yugurtirishda qoʻllaniladi. Oʻta zaharli, nafas yoʻllari toʻqimalarini falaj qilib qoʻyishi natijasida odam va hayvonlarning boʻgʻilib qolishiga olib keladi.
Stalina Qosimova.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri -->
'''Kaliy''' - [[unsurlar davriy jadvali]]ning 19 unsuri, [[ishqor]]iy [[metall]].
{{davriy jadval}}
Qator 8 ⟶ 27:
{{Link FA|ro}}
== Manbalar ==
{{manbalar}}
| |||