Birlashgan Qirollik: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
Info |
Tahrir izohi yoʻq |
||
Qator 1:
{{Birlashgan Qirollik_info}}
'''Buyuk Britaniya''', Britaniya, Buyuk Britaniya va Shimoliy Irlandiya Qoʻshma Qirolligi (United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland) — Shim.Gʻarbiy Yevropadagi davlat. Buyuk Britaniya o. (mamlakat hududining 90%i shu orolda) va Irlandiya o.ning shim. sharqiy qismida hamda ularga yondosh mayda orollar (Anglsi, Uayt, Normand, Orkney, Gebrid, Shetlend va b.)da joylashgan. Gʻarbdan Atlantika okeani, sharqaan Shim. dengiz oʻrab turadi. B. B. mamlakat asosiy qismining nomi b-n koʻpincha Angliya deb ataladi. Mayd. 244,1 ming km2. Aholisi 58,5 mln.dan ziyod kishi (1990-y.lar
▲sharqiy qismida hamda ularga yondosh mayda orollar (Anglsi, Uayt, Normand, Orkney, Gebrid, Shetlend va b.)da joylashgan. Gʻarbdan Atlantika okeani, sharqaan Shim. dengiz oʻrab turadi. B. B. mamlakat asosiy qismining nomi b-n koʻpincha Angliya deb ataladi. Mayd. 244,1 ming km2. Aholisi 58,5 mln.dan ziyod kishi (1990-y.lar o[[x]]irlari). Poyta[[x]]ti —London sh. Tari[[x]]an tarkib topgan va milliy jihatdan har [[x]]il boʻlgan 4 maʼmuriysiyosiy qism (Angliya, Uels, Shotlandiya va unga yondosh orollar, Shimoliy Irlandiya) dan iborat. Men va Normand o.lari mustaqil maʼmuriy hudud hisoblanadi. Davlat tuzumi. B. B. konstitutsion monar[[x]]iya. Davlat boshligʻi qirol (qirolicha). Mamlakatning konstitutsiyasi yoʻq. 1215 y.gi Ulugʻ Erkinliklar hartiyasi, 1679 y.gi Xabeas korpus akti, 1931 y.gi Vestminster statuta, 1969 y.gi Xalq vakilligi toʻgʻrisidagi akt va b. eng muhim parlament hujjatlari hisoblanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni qirol (qirolicha) va parlament (u ikki palatadan iborat: Lordlar palatasi va Jamoalar palatasi), ijrochi hokimiyatni bosh vazir boshchiligidagi hukumat (vazirlar mahkamasi) amalga oshiradi. Bosh vazirni qirol (qirolicha) tayinlaydi. Hukumat aʼzolari parlament aʼzolaridan boʻlishi kerak. B. B. tarkibidagi Angliya, Uels va Shotlandiya oʻzining sud tizimiga, mahalliy boshqaruv organlariga ega. Shim. Irlandiya maʼmuriy mu[[x]]toriyat huquqiga ega boʻlib, uni qirol (qirolicha) tayinlagan gubernator boshqaradi. B. B. oʻtmishda Britaniya imperiyasi tarkibida boʻlgan mamlakat va hududlarni birlashtiruvchi Hamdoʻstlikka boshchilik qiladi.
Tabiati. B. B.ning yer yuzasi asosan pastgekislik. Angliyaning shim.gʻarbi toglikdan, markazi va jan.sharki tekislik va sertepa pasttekisliklardan, Shotlandiyaning qirgʻogi egribugri, shim; qismi tor va chuqur Glen-Mor depressiyasi 2 qismga boʻlib turgan Shim. Shotlandiya togʻligidan iborat. Bu ikkala qismning jan.da (Grampian togʻlari) mamlakatning eng baland choʻqqisi — Ben-Nevis (1343 m) koʻtarilib turadi. Grampian togʻlaridan jan.da Shotlandiya pasttekisligi, undan jan.rokda Jan. Shotlandiya qiri (bal. 842 m gacha) joylashgan. Ulardan gʻarbda Kamberlend togʻlari (Skofell togʻi, 978 m) qad koʻtargan. Jan.ga tomon orol kengaya boradi; bu yerda — Uels ya. o.ning gʻarbida Kembriy toglari (Snoudon togʻi, 1085 m) bor. Angliyaning gʻarbiy qirgʻogʻida keng qoʻltiqlar (Liverpul, Kardigan, Bristol), markaziy va jan. qismlarida pasttekisliklar (Shim.
Qator 10 ⟶ 8:
B. B.da foydali qazilmalar kam. Asosan temir rudasi va yuqori sifatli toshkoʻmir, tosh tuz, kaolin, ozroq mikdorda yonuvchi slanes qazib olinadi. Neft va rangli metall konlari mavjud. Shim. dengizning B. B. qirtogʻi yaqinida tabiiy gaz konlari bor.
B. B.da moʻʼtadil dengiz iqlimi
sharqda ancha iliq va quruq. Shim. da iyulning oʻrtacha t-rasi 13°, jan.sharkda 16,5°. London va u ning atrofida tra yuz kun davomida 0°dan past, mamlakat sharqida baʼzan —18° gachatushadi. Yogʻin yil davomida deyarli bir meʼyorda (kuz va kishda bir oz koʻproq) tushadi, jan.sharqida yoz va kuzda koʻproq yogʻadi. Shotlandiya, Shim. Irlandiya, Angliya b-n Uelsning togʻli joylarida yogʻin eng koʻp (1000—1500 mm, ayrim joylarda 3000 mm gacha) yogʻadi. Jan.sharqda 600—750 mm dan oshmaydi. Bulutli kunlar koʻp, Kishda tez-tez tuman (Londonda qishda 1 oyda 7—10 kun) tushadi. Daryolari koʻp, sersuv, lekin qisqa. Asosiy daryolari — Severn, Temza, Trent, Mersi, Klayd. Daryolar asosan yomgʻir suvlaridan toʻyinadi; kuz va qishda toʻlib oqadi,
da chimli podzol tuproq, sharqiy sohilda va jan.da qoʻngʻir oʻrmon, ayrim yerlarda chimlikarbonatli va unumdor allyuvial tuproqdar tarqalgan. Shim.da tayga va aralash oʻrmonlar (qaragʻay, dub, oq qayin), jan.da keng bargli oʻrmonlar (dub, grab, shumtol) Usadi. Oʻrmonlar B. B. maydonining 9% ida qolgan. Oʻtloqlar hamma joyda uchraydi. Togʻlarning yuqori mintaqalarida togʻ oʻtloqlari va torfzorlar bor. Oʻrmonlarda hayvonlar juda kam. Ochiq joylarda tulki, quyon,
Aholisining 81,5%i inglizlar. Uels lar yoki valliylar (1,9%), shotlandlar (9,6%), irlandlar (2,4%) va b.
1066 y. Angliyani Normandiya gersogi Vilgelm I istilo qilgandan soʻng mamlakatda feodal yer egaligi paydo boʻlib, dehqonlarni tutqinlikka (krepostnoylikka) aylantirish avj oldi. 10—11-a.larda hunarmandchilik va savdo-sotiq markazi tusini olgan shaharlar paydo boʻla boshladi. 12—13-a.larda markazlashgan moliya va sud muassasalari yuzaga keldi. 1265 y. paydo boʻlgan Parlament bojlarni tasdiqlash va qonunlar joriy etish huquqini oldi;hokimi mutlaqlik tizimi (
larida boshlangan reformatsiya harakati natijasida papa hukmronligiga chek qoʻyilib, cherkovga qarashli yerlar burjualashgan yangi dvoryanlarga boʻlib berildi. 16-a. 2-yarmi — 17-a. boshlarida Angliya hukumati mustamlakachilik siyosatini yurita boshladi (Irlandiyada
17—18-a.larda B. B. Hindiston, Shim. Amerikada yangi yerlar zabt etdi. Fransiyadan Kanadani tortib oldi. Shim. Amerikadagi mustaqillik uchun boʻlgan urush (1775—83) natijasida Shim. Amerika mustamlakalari mustaqillikka erishdi va mustaqil AQSH davlati tashkil topdi. 18-a.
19-a.ning 30-y.larida i. ch.ning fka tizimi qaror topdi. 30—40-y.larda siyosiy jihatdan shakllangan ishchilar harakati — chartizm keng avj oldi. B. B. hukumatining tashqi siyosati ingliz burjuaziyasining savdo-sanoat sohasidagi ustunligini mustahkamlash, mustamlakalarni koʻpaytirishga qaratildi. B. B. Yangi Zelandiya, Birma, Jan. Amerikadagi poyonsiz hududlarni bosib oldi, 19-a.ning birinchi yarmiga kelib, Hindistonni zabt etishni tugalladi, Xitoy (184042, 185660) hamda Afgʻonistonga qarshi (1838—42, 1878—80) bosqinchilik urushlari olib bordi, Hindiston (1857—60), Irlandiya (1848—67 va b.), Yamayka o.dagi (1832) milliy ozodlik qoʻzgʻolonlarini shafqatsizlik b-n bostirdi. Xitoydagi Taypin qoʻzgʻolonini (1851—64) bostirishda ishtirok etdi. Qrim urushi tashabbuskorlaridan biri boʻldi. 1878 y. Kipr o.ni, 1882 y. Misr, 1898 y. Sharqiy Sudanni, 1899—1902 y.larda Jan. Afrikadagi bir qancha hududlarni zabt etdi.
20-a. boshlariga kelib B. B. iqgisodiy jihatdan AQSH va Germaniyadan orqada qola boshladi. B. B. b-n Germaniya oʻrtasidagi ziddiyat 1-jahon urushini keltirib chiqardi. Urush oqibatida gʻolib mamlakatlar qatori Germaniyaning Osiyo va Afrikadagi mustamlakalarini tortib olish hisobiga oʻz mustamlakalarini kengaytirishga erishdi. 20-y.larda B. B. Xitoyga qarshi intervensiya uyushtirishda qatnashdi. 1929—33 y.lardagi jahon iqtisodiy inqirozi B. B. iqtisodiyotiga katta zarar yetkazdi. 1938 y. B. B. hukumati
Asosiy siyosiy partiyalarn, kasaba uyushmalari. Leyboristlar partiyasi, 1900 y. tuzilgan; Konservatorlar partiyasi, 1867 y. tashkil topgan; Liberal demokratlar partiyasi, 1988 y.da asos solingan; Uels millatchi partiyasi, 1925 y.da tuzilgan; Shotlandiya milliy partiyasi, 1928 y.da tashkil etilgan; Britaniya
Eng yirik kasaba uyushma birlashmasi — Britaniya tredyunionlar kongressi, 1868 y. tuzilgan; Shotlandiya tredyunionlar kongressi, 1897 y. tuzilgan; Tredyunionlar umumiy federatsiyasi, 1899 y. tuzilgan; Uels tredyunionlar kongressi, 1973 y. tashkil etilgan.
Xoʻjalngi. B. B. — iktisodiy jihatdan rivojlangan yirik sanoatlashgan mamlakat. Yalpi ichki mahsulotning 21% ni sanoat, 1,8% ni qishloq, oʻrmon va baliq
Sanoati. B. B. eksportining 90% ni sanoat taʼminlaydi. 2-jahon urushidan keyin sanoat tuzilmasida katta oʻzgarishlar sodir boʻldi: konchilik, qora metallurgiya, yengil va oziq-ovqat sanoati, shuningdek kemasozlik va avtomobilsozlik kabi tarmoklar ulushi kamaydi; energetika, elektr mashinasozligi va kimyo sanoatining ulushi oshdi. Atom, elektron, aerokosmik, neftni qayta ishlash va neft kimyosi tarmoqdari katta ahamiyat kasb etdi. Mashinasozlik — sanoatning muhim tarmogʻi, avtomobil, samolyot, raketalar, kemalar, sanoat
Gʻarbiy Angliya va London atrofida joylashgan. Kimyo sanoati
Qishloq
Transporti. T.y.laruzunligi 32 ming km. Asosiy t. y. uzeli — London; undan 11 tomonga t. y. ketgan. T. y.larning zichligi jihatidan Yevropada Belgiyadan keyin 2oʻrinda. Ichki kjlarni tashishda avtomobil transporti 1oʻrinda. 368,8 ming km avtomobil yoʻli bor (1990-y.lar
Tashqi savdo mamlakat iqtisodiyoti uchun juda katta ahamiyatga ega. Chetga chiqariladigan mahsulotning 90% ni sanoat tarmogʻi beradi. B. B. chetga mashina va uskunalar, transport jihozlari, ip va jun gazlamalar, kimyo mahsulotlari, neft mahsulotlari, oziq-ovqat, qoramol, poʻlat, toshkoʻmir chiqaradi. Chetdan temir ruda, rangli va nodir metallar, neft, fosforit,
Tibbiy
Maorifi va madaniy-maʼrifin muassasalari. B. B.da boshlangʻich va toʻliqsiz oʻrta taʼlim (5 dan 16 yoshgacha) majburiy. Boshlangʻich maktablarda 5 yoshdan 11 yoshgacha oʻqiladi. Oʻrta maktablar asosan 3 turga: 5—7 y.lik grammatik maktablar, 5 (baʼzan 7) y.lik
Eng yirik
Ilmiy muassasalarn. B.B. fani taraqqiyotida Oksford (1167) va Kembrij (1209) untlari katta ahamiyatga ega. 1662 y.da London Qirollik jamiyati tashkil topdi. Bu jamiyat B. B. fanini, ayniqsa tabiat fanlarini taraqqiy ettirishda muhim ahamiyatga ega boʻldi. 1675 y. Grinvichda B. B.ning astronomiya sohasidagi asosiy ilmiy muassasasi — Qirollik
Matbuoti, radnoeshnttirishi va telekoʻrsatuvi. B.B.da juda koʻp gaz. va jur. lar nashr etiladi. Eng muhimlari: "Gardian" ("Posbon", kundalik gaz., 1821 y.dan), "Deyli meyl" ("Kundalik pochta", kundalik gaz., 1896 y.dan), "Deyli star" ("Kundalik yulduz", kundalik gaz., 1978 y.dan), "Tayme" ("Vaqt", kundalik gaz., 1785 y.dan), "Vumen" ("Ayol",
B. B.da radioeshittirishlar 1922 y.dan, telekoʻrsatuvlar 1936 y.dan olib boriladi. B. B.da 400 ga yaqin radiostansiya, 180 ga yaqin asosiy va 400 dan ortiq yordamchi telestudiyalar mavjud. Britaniyaning yetakchi radioeshittirish va telekursatuv korporatsiyasi — "British Brodkasting Korporeyshn" — Bibisi 1922 y.da tashkil etilgan.
Qator 60 ⟶ 58:
Adabiyoti. Ingliz adabiyoti 5—6-a.
larda vujudga kela boshlagan. 5—11-a.larda anglosaks shevalarida
18-a. ingliz maʼrifatchilik adabiyoti uchun jamiyat demokratik tabaqalari manfaatlarini yoqlab, ilgʻor gʻoyalarni targʻib qilish
19-a.ning
B. B. adabiyotining eng
Meʼmorligi. B. B.da misjez davriga mansub ibtidoiy meʼmoriy yodgorliklar (
Tasviriy sanʼati. 7— 12-a.larda yaratilgan Vinchester maktabiga mansub anglonormann miniatyuralari, tosh oʻymakorligi, keltlarning naqshli miniatyuralari saqlanib qolgan. 12-a.
ga mansub
18-a. birinchi yarmida paydo boʻlgan Angliya milliy rassomlik maktabining asoschisi Vilyam Xogartdir. U oʻsha davr Angliya jamiyatining turli tabaqa vakillari hayotini real tasvirladi. 18-a. ikkinchi yarmida ijod etgan J. Reynolds, T. Geynsboro, G. Rebyorn kabi rassomlar kishilarning histuygʻularini haqqoniy ifodalovchi portretlar yaratdilar. Shu davrda milliy manzara janri (T. Geynsboro, J. Krom) paydo boʻldi.
19-a. birinchi yarmida realistik manzara janri rivojlandi. Peyzaj asarlarida sanoat
19-a.
Musiqasi. B. B. musiqasi qad. kelt qabilalari musiqa madaniyati zaminida tashkil topdi. Bardlar deb atalgan
da U. Byord, T. Uilks, J. Uilbi, J. Bull, O. Gibbone B. B.ning
19-a.
Teatri. B. B. teatri kurtaklari inson turmushi va mehnati b-n bogʻliq oʻyinlar va urfodatlardan boshlanadi. Oʻrta asrlarda hukm surgan diniy drama keyinchalik dunyoviy mazmun kasb eta boshladi. 16-a.dan Kuchma professional teatrlar yuzaga kelib, Uygʻonish davrining insonparvarlik gʻoyalarini ifodaladi (dramaturglar K. Marlo, T. Kid, J. Lili, U. Shekspir). 16-a.
B. B.da teatr raqsi oʻrta asr
B. B. sirki 18-a.da laydo boʻlib, F. Astley (1742—1814) ijodida yuqori pogʻonaga koʻtarildi. U ot oʻynatuvchilar maktabiga asos soldi, sirkning keyingi taraqqiyotida A. Dyukro, J. Sanjer, B. Milslar katta rol oʻynadi. B. B.da yezda koʻchma sirklar ishlaydi.
Kinosn. B. B.da kino i. ch. 1896 y.dan boshlandi. 1929 y. birinchi tovushli film "Tovlamachilik" yaratildi. Shu yili hujjatli film l ar maktabi vujudga keldi. A. Kordaning 1932 y.da tashkil etgan "London filme" firmasi B. B. va chet el kino arboblari ishtirokida birmuncha yuqori saviyali filmlar yaratdi ("Pigmalion", rej. A. Askvit, "39 qadam", rej. A. Xichkok kabi). 2-jahon urushi davrida yaratilgan filmlarda ("Magʻrur vodiy", rej. P. Tennisson, "Pastor Xoll", rej. R. Boulting , "Yongʻinlar boshlandi", rej. X. Jennings) ilgʻor tamoyillar kuchaydi. Urushdan soʻng ingliz klassiklari asarlarini ekranlashtirish avj oldi. ["Hamlet" (1947), "Richard III", rej. L. Olivye, "Oliver Tvist", rej. D. Lin kabi]. Hujjatli filmlar i. ch.da "Ozod kino" guruhi samarali ish qildi (195659). 6070-y.larga oid "Oʻziga
Oʻzbeknston — B. B. munosabatlarn. OʻzR bilan B. B. oʻrtasidagi savdoiqtisodiy hamkorlik 1993 y. noyab.
Qator 98 ⟶ 96:
da OʻzR Prezidenti I. A. Karimovning B. B.ga qilgan tashrifi chogʻida imzolangan "Savdoiqgisodiy hamkorlik toʻgʻrisida", "Kapital qoʻyilmalar sarflanishini ragʻbatlantirish va oʻzaro himoya qilish haqida" hamda "Ikki yoqlama soliq solinishiga yoʻl qoʻymaslik toʻgʻrisida"gi shartnomalarga asoslanadi.
1996 y. yakunlariga koʻra B. B. Oʻzbekistonning Yevropa Ittifoqi mamlakatlari b-n tovar aylanmasi hajmi boʻyicha 2oʻrinda turadi (Germaniyadan keyin). Oʻzbekistondan B. B.ga
OʻzR 1992 y.da jahon
Keyingi yillarda ikkala mamlakatning turli darajalardagi delegatsiyalari oʻzaro tashriflari natijasida hamkorlik tobora
1997 y. 4—12 okt. kunlari Toshkentda "Britaniya festivali" oʻtkazildi. Festival dasturi doirasida B. B.ning 30 ga yaqin kompaniyasi mahsulotlari koʻrgazmasi, "Britaniya qirollari
Oʻzbekiston—Britaniya savdo va sanoat kengashining majlislari muntazam ravishda oʻtkazilib turibdi. Bu majlislarda iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish masalalari, savdo-sotiq, iqtisodiyot va investitsiya sohalaridagi hamkorlikni kuchaytirish istiqbollari muhokama qilinadi.
Qator 112 ⟶ 110:
1994 y.da "Oʻzbekiston havo yoʻllari" milliy aviatsiya kompaniyasi B. B. transport departamenti b-n kelishib, Toshkent—Manchester—Toshkent oʻrtasida muntazam reyslar bajarish huquqini oldi.
"Oʻzyogʻmoytamakisanoat" uyushmasi
Oʻzbekistonda tamaki sanoatini rivojlantirish uchun tamaki bargi yetishtirish, uni qayta ishlash va sigareta i. ch. boʻyicha "British Ameriken Tobakko" kompaniyasi b-n qoʻshma
1996 y.
OʻzR Qishloq va suv
"Oʻzbektelekom" konserni "Jeneral Plassi Telekommunikeyshnz" ("JiPiTi") kompaniyasi b-n birgalikda Toshkent uchun zamonaviy raqamli aloqani tashkil etuvchi "Buzton" qoʻshma
OʻzR Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki B. B.ning 5 ta banki b-n va
Toshkent sh. hokimligining kapital qurilish bosh boshqarmasi "Handy Hayl" firmasi b-n birgalikda diplomatiya korpusi
OʻzRda B. B. sarmoyasi ishtirokidagi 115 ta
== Adabiyotlar ==
|