9-Mart 2013, 20:05 dagi koʻrinishi tahrirlash CoderSIBot (munozara \| hissa) Botlar 187 765 edits Maqola yangilandi ← Avvalgi tahrir		13-Aprel 2013, 12:09 dagi koʻrinishi tahrirlash bekor qilish Casual (munozara \| hissa) Administratorlar 7 111 edits +tahrir Keyingi tahrir →
Qator 1: {{kimyoviy unsur\|Azot / Nitrogenium (N)\|7\|[[Rang]]siz, [[hid]]siz inert [[gaz]]\|14.00674\|92\|1401.5(14.53)\|[He] 2s<sup>2</sup> 2p<sup>3</sup>\|75\|13 (+5e) 171 (-3e)\|3.04\|—\|5, 4, 3, 2, -3\|0.808 (@ −195.8 °C)\|1.042 (N-N)\|0.026\|63.29\|n/a\|77.4\|n/a\|17.3\|geksagonal\|4.039\|1.651\|n/a}} '''Azot''' (lot. Nitrogenium), N — Mendeleev davriy sistemasining V guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 7, atom massasi 14,0067. Yer po‘stining og‘irlik jihatidan 0,01 % ini tashkil etadi. Havoda erkin holda bo‘ladi (havoning og‘irlik jihatidan 75,6 %; hajm jihatidan 78,9 % azotdan iborat). Tuproqda turli minerallar va organik birikmalar tarkibiga kirgan holda uchraydi; masalan, u natriyli selitra (NaNO<sub>3</sub>) va kaliyli selitra (KNO<sub>3</sub>) tarkibida bo‘ladi, toshko‘mirda 1 — 1,25 %, neftda 1,5 %, oqsil moddalarda 17 %, odam tanasida 3 % gacha bo‘lishi mumkin. Azotni birinchi marta 1772-yilda Rezerford ajratib olgan. Ikkita barqaror izotopi bor: 14N (99,635 %) va 15N (0,365 %); radioaktiv sunʼiy izotoplari ham bor, bulardan eng uzoq, mavjud bo‘ladigani 13N dir (yarim yemirilish davri 10,08 daqiqa). Sanoatda suyultirilgan havoni parchalab olinadi. ~~<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->~~ '''Azot''' (lot. Nitrogenium), N — Men-deleev davriy sistemasining V guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib ra-kami 7, at.m. 14,0067. Yer po‘stining og‘irlik jihatidan 0,01% ini tash-kil etadi. Havoda erkin holda bo‘ladi (havoning og‘irlik jixatidan 75,6%; hajm jihatidan 78,9% A.dan iborat). Tuproqda turli minerallar va organik birikmalar tarkibiga kirgan holda uch-raydi; mas, u natriyli selitra (NaNO-,) va kaliyli selitra (K.NO,) tarkibida bo‘ladi, toshko‘mirda 1 — 1,25%, neftda 1,5%, oqsil moddalarda 17%, odam ta-nasida 3% gacha bo‘lishi mumkin. A.ni birinchi marta 1772 y.da Rezerford aj-ratib olgan. Ikkita barqaror izotopi bor: 14N (99,635%) va 1SN (0,365%); radioaktiv sun’iy izotoplari ham bor, bulardan eng uzoq, mavjud bo‘ladigani 13N dir (yarim yemirilish davri 10,08 min.). Sanoatda suyultirilgan havoni parchalab olinadi. A.— rangsiz, hidsiz gaz; qaynash t-rasi - 195,8°, suyuklanish t-rasi — 209,86°, 1l A. 1,2506 g; 1 l suv-da (0° da) 23,3 ml eriydi. Odatdagi sharo-itda A. nihoyatda passiv, faqat litiy b-n birikishi mumkin; boshqa elementlar b-n qizdirilganda, bosim ta’sirida va katalizatorlar ishtirokidagina birika oladi. Vodorod b-n birikib, ammiak, gi-drazin va b., kislorod b-n oksidlar, me-tallar b-n nitridlar hosil qiladi. A. o‘simliklar uchun asosiy "oziq"lardan biridir. Mineral va organik birikma-lari tuproqqa yog‘in-sochin b-n yoki o‘g‘it sifatida tushadi. Erkin A. ammiak sintezida, ba’zi kimyoviy reaksiyalarda inert muhit hosil qiluvchi sifatida, simobli termometrlardagi bo‘shliqni to‘ldirishda, yonuvchan suyuqliklarni bir idishdan ikkinchi idishga haydashda va b. maqsadlarda ishlatiladi. Suyuq A. dan past t-ra b-n bog‘liq bo‘lgan ishlar-da (kriostatlar, vakuum qurilmalar va b.da) foydalaniladi. A.ning tabiiy birikmalari ammoniy xlorid va tur-li nitratlar (selitralar)dan iborat. O‘rta Osiyoning quruq cho‘l iqlimida ko‘p miqdorda selitra to‘planadi. A. oqsillar, nuklein kislotalar, xloro-fill va fermentlarning ajralmas tar-kibiy qismi bo‘lganligidan o‘simliklar hayot faoliyatida asosiy ahamiyatga ega. O‘simliklar tuproqdagi azotli modda-larni o‘zlashtirib, ulardan oqsil hosil qiladi. Havodagi erkin A.ni A. birik-malariga aylantiruvchi mikroorganizm-lar tufayli tuproqda ancha miqdorda A. to‘planadi. U tuproqda asosan to‘rt xil birikma holida: chirindi (gumus) azo-ti, ammoniy tuzlari, nitratlar (NO3), oqsil organik azoti (to‘liq parchalan-magan o‘simlik qoldiqlari) va ularning o‘zgarish mahsulotlari — aminokislo-talar, peptidlar, amidlar va aminlar holida mavjud bo‘ladi. A.ni tuproqdagi organik birikmalarini eruvchanligi bo‘yicha uch guruhga: suvda eriydigan, su-yultirilgan kislota b-n gidrolizlan-ganda eritmaga o‘tuvchi va suyultirilgan kislota b-n gidrolizlanganda erimaydi-gan guruhga bo‘lish mumkin. Erimaydigan guruhga mansub bo‘lgan A. kam harakatchan va o‘simliklarga yaxshi singmaydi. O‘rta Osiyoning ayrim tuproqlari tarkibida-gi umumiy A.ning taxminiy miqdori: och tusli bo‘z tuproqlar (haydalma qatlam)da — 0,04—0,07%, ko‘pdan beri sug‘orilib kelinayotgan tipik bo‘z tuproqlarda — 0,10—0,15% va to‘qtusli o‘tloq tuproqlarda — 0,20—0,50%. O‘rta Osiyoning sug‘oriladigan dehqonchilik mintaqalarida yuqori hosil olish uchun tuproqda A. zahirasi yetarli emas, shu-ning uchun bu yerlarda azotli o‘g‘itlar qo‘llaniladi. O‘simliklardagi A.ning ko‘p qismi oqsil moddalari holida bo‘ladi. Turli urug‘lar oqsili tarkibi-dagi A. miqdori 16,5—17,5% ni tashkil qiladi. G‘o‘za-beda almashlab ekishda beda eqilgan har gektar yerda biol. A.ga boy 20 t gacha organik modda hosil bo‘ladi; undagi biol. A. miqdori 400— 600 kg/ga. A.dan o‘g‘itlar ishlab chiqarishda, ko‘pchilik sanoat sohalari, jumladan, 224metallurgiyadagi turli kimyoviy jarayon-larda inert muhit sifatida foydalani-ladi.Qudrat Axmerov.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref> == Xossalari == ~~<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri -->~~ Azot — rangsiz, hidsiz gaz; qaynash temperaturasi — 195,8°, suyuqlanish temperaturasi — 209,86°, 1l azot 1,2506 g; 1 l suvda (0° da) 23,3 ml eriydi. Odatdagi sharoitda azot nihoyatda passiv, faqat litiy bilan birikishi mumkin; boshqa elementlar bilan qizdirilganda, bosim taʼsirida va katalizatorlar ishtirokidagina birika oladi. Vodorod bilan birikib, [[ammiak]], [[gidrazin]] va boshqa birikmalar, kislorod bilan oksidlar, metallar bilan nitridlar hosil qiladi. == Ishlatilishi == Azot o‘simliklar uchun asosiy „oziq“lardan biridir. Mineral va organik birikmalari tuproqqa yog‘in-sochin bilan yoki o‘g‘it sifatida tushadi. Erkin azot ammiak sintezida, baʼzi kimyoviy reaksiyalarda inert muhit hosil qiluvchi sifatida, simobli termometrlardagi bo‘shliqni to‘ldirishda, yonuvchan suyuqliklarni bir idishdan ikkinchi idishga haydashda va boshqa maqsadlarda ishlatiladi. Suyuq azotdan past temperatura bilan bog‘liq bo‘lgan ishlarda (kriostatlar, vakuum qurilmalar va b.da) foydalaniladi. Azotning tabiiy birikmalari ammoniy xlorid va turli nitratlar ([[selitra]]lar)dan iborat. O‘rta Osiyoning quruq cho‘l iqlimida ko‘p miqdorda selitra to‘planadi. Azot oqsillar, nuklein kislotalar,[[xlorofill]] va fermentlarning ajralmas tarkibiy qismi bo‘lganligidan o‘simliklar hayot faoliyatida asosiy ahamiyatga ega. O‘simliklar tuproqdagi azotli moddalarni o‘zlashtirib, ulardan oqsil hosil qiladi. Havodagi erkin azotni azot birik-malariga aylantiruvchi mikroorganizmlar tufayli tuproqda ancha miqdorda azot to‘planadi. U tuproqda asosan to‘rt xil birikma holida: chirindi (gumus) azoti, ammoniy tuzlari, nitratlar (NO<sub>3</sub>), oqsil organik azoti (to‘liq parchalanmagan o‘simlik qoldiqlari) va ularning o‘zgarish mahsulotlari — [[aminokislota]]lar, [[peptid]]lar, [[amid]]lar va [[amin]]lar holida mavjud bo‘ladi. Azotni tuproqdagi organik birikmalarini eruvchanligi bo‘yicha uch guruhga: suvda eriydigan, suyultirilgan kislota bilan gidrolizlanganda eritmaga o‘tuvchi va suyultirilgan kislota bilan gidrolizlanganda erimaydigan guruhga bo‘lish mumkin. Erimaydigan guruhga mansub bo‘lgan azot kam harakatchan va o‘simliklarga yaxshi singmaydi. O‘rta Osiyoning ayrim tuproqlari tarkibidagi umumiy azotning taxminiy miqdori: och tusli bo‘z tuproqlar (haydalma qatlam)da — 0,04—0,07 %, ko‘pdan beri sug‘orilib kelinayotgan tipik bo‘z tuproqlarda — 0,10—0,15 % va to‘qtusli o‘tloq tuproqlarda — 0,20—0,50 %. O‘rta Osiyoning sug‘oriladigan dehqonchilik mintaqalarida yuqori hosil olish uchun tuproqda azot zahirasi yetarli emas, shuning uchun bu yerlarda azotli o‘g‘itlar qo‘llaniladi. O‘simliklardagi azotning ko‘p qismi oqsil moddalari holida bo‘ladi. Turli urug‘lar oqsili tarkibidagi azot miqdori 16,5—17,5 % ni tashkil qiladi. G‘o‘za-beda almashlab ekishda beda ekilgan har gektar yerda biologik azotga boy 20 tonnagacha organik modda hosil bo‘ladi; undagi biologik azot miqdori 400— 600 kg/g. Azotdan o‘g‘itlar ishlab chiqarishda, ko‘pchilik sanoat sohalari, jumladan, metallurgiyadagi turli kimyoviy jarayonlarda inert muhit sifatida foydalaniladi.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref> ~~'''Azot''' - [[unsurlar davriy jadvali]]ning 7 unsuri, [[gaz]].~~ {{davriy jadval}}

Azot: Versiyalar orasidagi farq