Malta: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
Amir.Temur (munozara | hissa) Tahrir izohi yoʻq |
CoderSIBot (munozara | hissa) Maqolaga matn qoʻshildi |
||
Qator 1:
{{Malta_info}}
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->
'''Malta''' (Malta), Malta Respublikasi (Republika ta’Malta) — Oʻrta dengiz markaziy qismidagi Malta arxipelagi orollar guruhida joylashgan davlat. Orollarning yiriklari: Malta, Gotso va Komino. Mayd. 396 km2. Aholisi 394 ming kishi (2001). Poytaxti — Valletta sh.
Davlat tuzumi. M. — Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdoʻstlik tarkibiga kiruvchi respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1964 y.da qabul qilingan; unga 1974, 1987 y.larda tuzatish va oʻzgartirishlar kiritilgan. Davlat boshligʻi — prezident (1999 y. 4 apr. dan Gvido de Marko); u parlament tomonidan 5 y. muddatga saylanadi. Qo-nun chiqaruvchi hokimiyatni Vakillar palatasi (bir palatali parlament), ijroiya hokimiyatni hukumat amalga oshiradi. Bosh vazirni prezident tayinlaydi.
Tabiati. Malta o.ningjan. vajan.gʻarbiy qirgʻoklari tik, koʻp gor bor, shim. va shim.-sharqiy qirgʻoqlari past va qulay gavanlardir. Orollar, asosan, ohaktoshlar, gil tuproqlardan tashkil topgan. Platolar kup. Iklimi — Oʻrta dengiz iqlimi. Yozi issiq, quruq; qishi iliq, yomgʻirli. Fev.ning oʻrtacha t-rasi 12°, avg .niki 25°. Oʻrtacha yillik yogʻin 530 mm ga yaqin. Oqar suvlari kam.
Aholisining 98% ga yaqini maltiylar; inglizlar va italyanlar ham yashaydi. Katolik dinihukmron. Rasmiy til — malta va ingliz tillari. Aholining 85% shaharlarda yashaydi. Yirik shaqarlari: Valletta, Birkirkara, Hamrun, Rabot, Viktoriya.
Tarixi. M. hududida odamlar mil. av. 4ming yillikdan yashay boshlagan. Orol mil. av. 13-a.dan finikiylar, karfagenlar, rimliklar, mil. 395— 870 y.larda Vizantiya, 870—1091 y.larda arablar koʻl ostida boʻlgan. 1091 y.da M. normannlar tomonidan bosib olindi, keyinroq Sitsiliyaga birlashtirildi. 1530 y. M.da ioannitlar (diniy ritsarlik) ordeni qaror topdi va u Malta ordeni deb ham atala boshladi. 1800 y. M.ni Buyuk Britaniya bosib olib, mustamlaka deb eʼlon qildi. 1869 y. Suvaysh kanali ochilganidan keyin orolning strategik ahamiyati oshdi va u Buyuk Britaniyaning Oʻrta dengizdagi qudratli harbiy dengiz bazasiga aylandi. 1jahon urushidan keyin xalq, ozodlik harakatining oʻsishi natijasida 1921 y. Buyuk Britaniya M.ga oʻzini oʻzi boshqarish maqomini berishga majbur boʻldi, biroq 1930 y. u M.ni bu huquqdan yana maxrum etdi. 2-jahon urushidan keyin milliy ozodlik harakati kuchaydi. 1947 y.gi konstitutsiyaga muvofiq oʻzini oʻzi boshqarish huquqi qayta tiklandi. 1964 y. 21 sent.da M. Hamdoʻstlik doirasida mustaqillikka erishdi. 1974 y.dan respublika. 1979 y. M.da oxirgi ingliz harbiy dengiz bazasi tugatildi. 1987 y. konstitutsiyaga mamlakatning harbiy ittifoqlarga qoʻshilishini taqiqlovchi band kiritilgan. M. 1964 y.dan BMT aʼzosi. OʻzR bilan diplomatiya munosabatini 1993 y. 25 fev.da oʻrnatdi. Milliy bayramlari: 31 mart — Ozodlik kuni (1979), 21 sent. — Mustaqillik kuni (1964), 13 dek. — Respublika kuni (1974).
Siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari. Millatchi partiya, 1980 y.da tashkil etilgan. M. leyboristlar partiyasi, 1920 y.da tuzilgan; M. kommunistik partiyasi, 1969 y.da asos solingan; M. demokratik partiyasi, 1985 y.da tashkil etilgan; Demokratik alternativa partiyasi, 1989 y.da tuzilgan. Umumiy ishchilar ittifoqi kasaba uyushmasi, 1943 y.da tashkil etilgan; M. kasaba uyushmalari konfederatsiyasi, 1958 y.da tuzilgan.
Xoʻjaligining asosiy tarmoqlari — tranzit yuk tashish operatsiyalari va xorijiy sayyoxlarga xizmat koʻrsatish (yiliga 1 mln.dan ortiq xorijiy sayyoh kelib-ketadi). Yalpi ichki mahsulotda sanoatning ulushi — 26,5%, q. x. ulushi — 3,3%. Sanoatning yetakchi tarmoqlari — toʻqimachilik, tikuvchilik, poyabzal sanoati bilan birga mashinasozlik, kimyo va elektron sanoati ham rivojlangan. Kemasozlik va kema taʼmirlash korxonalari bor. Yiliga 1190 mln. kVtsoat elektr energiya hosil qilinadi. Oziq-ovqat, koʻn-poyabzal, keramika, kimyo korxonalari barpo etilgan. Osh tuzi va imoratbop tosh qazib olinadi. Q.x.da dehqonchilik yetakchi oʻrinda. Subtropik mevachilik va tokchilik, gulchilik birmuncha rivojlangan; bugʻdoy, arpa, joʻxori, kartoshka, sabzavot va paxta yetishtiriladi. Qoʻy, echki, choʻchqa, qoramol, eshak, xachir, yilqi, parranda va kuyon bokiladi.
Vallettada dengiz porti va xalqaro aeroport bor. Chetga toʻqimachilik mahsulotlari, vino, sabzavot, gul va b. chiqaradi. Chetdan oziq-ovqat, yoqilgʻi, kimyo mahsulotlari keltiradi. Tashqi savdodagi asosiy mijozlari: Germaniya, Buyuk Britaniya, Italiya. Pul birligi — Malta lirasi.
Maorifi, madaniy-maʼrifiy muassasalari. Maorif sohasi inglizcha tizim asosida tarkib topgan. Kichkintoylar uchun 2 y.lik maktab va haqiqiy 6 y.lik boshlangʻich maktabdan iborat boshlangʻich taʼlim va 7 y.lik oʻrta taʼlim joriy etilgan. Davlatga qarashli bepul maktablardan tashkari, xususiy maktablar ham bor. 6 yoshdan 16 yoshgacha oʻqish majburiy. Valletgada M. qirollik unti (1592) mavjud. Bir qancha ilmiy jamiyatlar bor. Vallettada Milliy kutubxona, M. qirollik unti ku-tubxonasi, Gotso o.da ommaviy kutubxona, M. Milliy muzeyi, rasmlar galereyasi mavjud.
Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. M.da nashr etiladigan yirik gaz.lar: "Malta gavernment gazett" ("Malta hukumat gazetasi", ingliz va malta tillarida chiqadigan gaz., 1813 y.dan), "Orizont" ("Ufq", malta tilida chiqadigan kundalik gaz., 1962 y.dan), "Alternativa" ("Muqobil", malta tilida chiqadigan gaz., 1989 y.dan), "Tayme" ("Vaqt", ingliz tilida chiqadigan kundalik gaz., 1935 y.dan), "Mument" ("Harakat", malta tilida chiqadigan haftalik, 1972 y.dan), "Sandi tayme" ("Yakshanba vak,ti", ingliz tilida har yakshanbada chiqadigan gaz., 1922 y.dan), "Torcha" ("Mashʼal", malta tilida chiqadigan gaz., 1944 y.dan). "Malta Brodkasting Osoriti" (MVA) telekoʻrsatuv va radioeshittirish xizmati 1961 y.da tashkil etilgan.
Meʼmorligi va tasviriy sanʼati. Malta va Gotso o.larida neolit davriga oid toshdan qurilgan noyob insho-otlar (Xal-Tarshin, Mnaydra va b.) saqlanib qolgan. 16—18-a.larda isteh-kom inshootlari barpo etilgan, M.ning yangi poytaxti — Valletta sh. qurila boshlagan, Mdina sh. uygʻonish va barokko meʼmorligi ruhida qayta qurilgan. Bu davrda jamoat binolari, cherkovlar, kayerlar barpo etilgan. 19-a. va 20-a. 1-yarmi imoratlari orasida Mostada barpo etilgan doyra shaklidagi gumbazli cherkov, Vallettadagi opera teatri, Gotso o.dagi Ta-Pinu bazilikasi alohida ajralib turadi.
M. hududidan neolit davriga oid sopol idishlar, tosh va terrakotadan yasalgan haykalchalar va h.k.lar topilgan. 17-a.da barokko va klassitsizm uslubida ishlaydigan mahalliy meʼmorlar va haykaltaroshlar yetishib chikdi (meʼmorlar J. Kassar, L. Gafa, S. Ittar, D. Gronye de Vasse, xaykaltarosh M. Gafa va b.). MALTA — yuqori paleolit davri manzilgohi. Irkutsk sh.dan 85 km gʻarbda, Malta qishlogʻi yaqinidagi Belaya daryosi sohilida joylashgan. 1928 y. M. M. Gerasimov topib, 1959 y.gacha oʻrgangan. Bir paytda mavjud boʻlgan turli xildagi yengil koʻchma turar joylar (chum, yertoʻla, yarim yertoʻla) ochilgan. M.liklar bugʻu, mamont, junli nosoroglarni ovlashgan. M.dan suyakdan ishlangan 20 ga yakin ayol maʼbudalari haykalchasi, uchib ketayotgan qushlar surati solingan hayvon suyagi parchalari, juda kup tosh va suyak qurollar (pichoq, igna, paykon) hamda 3—4 yoshli bola skeleti topilgan. Skelet atrofiga qizil oxra sepilgan. Qabr usti 3 ta tot taxta bilan berkitilgan. Qabrdan zebziynat buyumlari, suyakdan ishlangan qush haykalchalar, nayza, sanchqi va b. ashyolar topilgan. Ushbu yod-gorlik ibtidoiy jamiyatning matriarxat davriga oid boʻlib, oʻsha davr hayoti haqida tasavvur beradi.
== Adabiyot ==
* Gerasimov M. M., Malta-paleoliticheskaya stoyanka, Irkutsk, 1931.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri -->
'''Malta ''' (Malta Respublikasi) poytaxti — [[Valletta]] shahri. [[BMT]] aʼzosi
Qator 12 ⟶ 42:
{{Link FA|sk}}
{{Link GA|eo}}
== Manbalar ==
{{manbalar}}
{{OʻzME}}
| |||