Niderlandiya: Versiyalar orasidagi farq

Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
qisqartmalar kengaytirildi
Qator 1:
{{Niderlandlar_info}}
{{Maʼnolari|Niderlandlar (maʼnolari)}}
'''Niderlandiya''' ({{lang-nl|Nederland}}), Niderlandiya Qirolligi (Koninkrijk der Nederlanden) (norasmiy nomi — Gollandiya) — Gʻarbiy Yevropada, Shimoliy dengiz sohilida joylashgan davlat. Maydoni 41,5 ming km<sup>2</sup>. AxoliyeyAholisi 16,743,507 kishi (2012). Poytaxti — [[Amsterdam]] shahri. Hukumat qarorgohi Gaaga shahrida. Maʼmuriy jihatdan 12 provinsiya (provincie)ra boʻlinadi. Niderlandiya Antil orollari, Aruba oroli Niderlandlar mulki hisoblanadi.
 
== Davlat tuzumi ==
Qator 9:
Niderlandlar Oʻrta Yevropa tekisligining gʻarbiy qismida joylashgan. Shimoldan sayoz qoʻltiq va buxtalar oʻrab turadi. Soqili 56 m gacha balandlikdagi doʻngliklardan iborat, toshqindan saqlanish uchun toʻgʻon va dambalar qurilgan. Yer yuzasi, asosan, payettekislik. Niderlandlar hududining 40 % dengiz sathidan pastda, faqat 2 % 50 m dan yuqori. Eng baland joyi 321 m. Niderlandlarning payettekislik qismlari doim dengiz suvi bosish xavfi ostida. [[1282-yil]]gi kuchli suv toshqini natijasida Zeyder-Ze qoʻltigʻi hosil boʻlgan. 33 km li damba qurilgach, Zeyder-Zening janubiy qismi chuchuk suvli berk koʻlga aylangan. Niderlandlarning sharqi morenali tepalik; shimoliy qum va gilli dengiz va daryo yotqiziqlaridan, sharqi muzlik yotqiziqlaridan, daryo deltalari esa allyuvial yotqiziqlardan tuzilgan. Koʻmir, [[neft]] va gaz, torf, osh tuzi, kaolin konlari bor.
 
Iqlim — dengiz iqlimi, qishi yumshoq, yozi iliq. [[Atlantika okeani]]dan yil boʻyi shamol esadi. [[Yanvar]]ning oʻrtacha harorati 1—3 °C, iyulniki 16—17 °C. Yillik yogʻin 650—750 mm. Tez-tez tuman tushadi. Qattiq sovuklarsovuqlar ahyon-ahyonda boʻladi. Qor kam, yomgʻir koʻproq yogʻadi. Daryolar yil boʻyi sersuv; yiriklari: Reyn, Maas, Shelda. Sohil tuprogʻi unumdor, daryo vodiylariniki allyu-vial-oʻtloqi tuproq. Niderlandlarning shimol va sharqida, asosan, chimli podzol, ayrim joylarida botqoqlangan tuproq. Niderlandlar hududining 70 % madaniy landshaft, 8 % oʻrmon. Qumli joylari butali vereyekzor (archagul), daryolar sohili tolzor. Hayvonot dunyosi juda kambagʻal. Yovvoyi quyon, tiyin, suvsar, sassiq-koʻzan, yelik yashaydi. Niderlandlarda qushlarning 180 turi bor. Daryo deltalaridagi suzuvchi qushlar qishlaydigan joylar qoʻriqlanadi. [[Velyuzom]], [[Kennemer]] doʻngliklari, Xoge-Velyuve milliy bogʻlari va 8 ta qoʻriqxonasi bor.
 
== Aholisi ==
Qator 38:
 
== Qishloq xoʻjaligi ==
Qishloq xoʻjaligi koʻp miqdorda tovar mahsulot ishlab chiqarib, mamlakat eksport qiymatining 1/4 semiki beradi. Q.x.daqishloq xoʻjaligida foydalanishga yarokdi yerlar (2,2 mln. ga)ning 60 % oʻtloq, 35 % haydaladi, 3 % bogʻ, poliz va gulchilik xoʻjaliklari. N.Niderlandlar — chetga eng koʻp sut mahsulotlari, tuxum, par-randa goʻshti, goʻsht konservalari, choʻchqa goʻshti chiqaruvchi mamlakatlardan. Q.x.qishloq xoʻjaligi mahsulotlari qiymatining 2/3 qismiga yaqinini chorvachilik va parrandachilik beradi. Bogʻdorchilik, sabzavotchilik va gulchilik dehqonchilikdan olinadigan mahsulot qiymatining 60 % ni beradi. N.Niderlandlar — issiqxonalarda yetishtirilgan sabzavot, meva va uzumni eksport qilishda dunyoda 1-oʻrinda. N.Niderlandlar koʻp miqdorda kartoshka eksport qiladi. Bundan tashqari, qand lavlagi, donli ekinlardan bugʻdoy, arpa, suli ekiladi. Yiliga 2 mlrd. donadan koʻproqlola piyozi yetishtiriladi. Baliq ovlanadi.
 
Transporti. Savdo flotining tonnaji jihatidan Yevropa Ittifoqi mamlakatlari orasida 3-oʻrinda turadi. Yuk aylanmasi boʻyicha dunyoda eng katta portlardan biri — Rotterdam porti yiligi 280 mln. tonna yuk oʻtka-zadi. Mamlakat ichkarisida tashiladigan yuklarning 80 % avtomobil trans-portiga, 17,1 % suv transportiga, 2,9 % t.y. transportiga toʻgʻri keladi. T.y. uz. — 2850 km, avtomobil yoʻllari uz. — 118,2 ming km. KLM aviakompaniyasi yoʻlovchilar tashish boʻyicha dunyoda 7-oʻrinni egallaydi. Amsterdamda xalqa-ro aeroport bor.
 
N.Niderlandlar chetdan poʻlat, transport vositalari, kimyoviy mahsulotlar, mineral yoqilgʻi sotib oladi. Chetga tayyor buyumlar, oziq-ovqat mahsulotlari, roʻzgʻorbop elektr asbob-uskuna va ashyolar chiqaradi. N.Niderlandlar, asosan, Yevropa mamla-katlari bilan savdo-sotiq qiladi. Chet el sayyoxligi rivojlangan (yiliga 3 mln. sayyoh kelibketadi). Asosiy mijozi boʻlgan GFR ga importning salkam 33 % va eksportning 22 % toʻgʻri keladi. Pul birligi — guldenyevro.
 
Tibbiy xizmati, maorifi, madaniy-maʼrifiy va ilmiy muassasalari. Aholiga yuqori darajali tibbiy xizmat koʻrsatiladi. Davlat kasalxonalari bilan bir qatorda xususiy shifoxonalar ham mavjud. Vrachlar un-tlaruniversitetlar huzuridagi 8 ta tibbiyot f-tidafakultetida tayyorlanadi.
 
1950 y.dan-yildan mamlakatda 8-yillik y.lik be-pulbepul majburiy taʼlim toʻgʻrisidagi qrnun kuchga kirgan. 7 yoshdan 12 yoshgacha boʻlgan bolalar 6 y.lik-yillik maktabga qatnaydilar. Oʻrta maktablar ikki turda: un-tgauniversitetga kirish huquqini beradigan 6 y.lik-yillik gimnaziya, atenium (real oʻrta maktab) va litseylardir. Umumiy oʻrta taʼlim maktablari tarkibiga kichik, oraliq va yuqori oʻrta maktablar kiradi. N.dagiNiderlandlardagi boshlangʻich va oʻrta maktablarning faqat 30 % davlat qaramogʻida. Boshlangʻich maktab negizida hunar va oʻrta maxsus taʼlim tizimi tashkil etilgan. Ularda oʻqish muddati bir necha oydan 5 y.gacha-yilgacha.
 
N.daNiderlandlarda toʻliq oliy maʼlumot beradigan 9 ta un-tuniversitet, 3 ta texnika un-tiuniversiteti, un-tuniversitet darajasidagi 4 ta kollej, shu jumladan, Vageningendagi oliy q.x.qishloq xoʻjaligi maktabi bor. Davlat un-tlariuniversitetlari: Leyden (1575 y.da-yilda asos solingan), Utrext (1636), Groningen (1614), Amsterdam (1877), Rotterdam un-tlariuniversitetlari va b.boshqa Davlatga qarashli va xususiy ilmiy muassasalar mavjud. Un-tlaruniversitetlar huzuridagi in-tlar, Amaliy tadkikrt markaziy tashkilotining in-tlari, N.Niderlandlar qirollik fanlar akademiyasi va vazirliklarning , N.Niderlandlar fundamental tadqiqotlarni rivojlantirish tashkilotining in-tlari, Yadro energiyasi markaziy kengashi, Xalqaro munosabatlar in-ti va b.boshqa mavjud.
 
Yirik kutubxonalari: Amsterdam, Leyden un-tlarininguniversitetlarining kutubxonalari, Gaagadagi Qirollik kutubxonasi va b.boshqa Amsterdamda Davlat muzeyi (1808 y.da-yilda asos solingan), Van Gog milliy muzeyi (1972), Rembrandt uy-muzeyi (1907), Qirollik tropik in-tining muzeyi, Gaagada munitsipal muzey, Qirollik rassomchilik maskani (1820), Pochta muzeyi (1929), Leydenda Milliy etnografiya muzeyi (1837), Milliy geol. va mineralogiya muzeyi bor.
 
Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. Eng yirik gaz. va jur.lari: „Alxemeyn daxblad“ („Kundalik umumiy gazeta“, 1946 y.dan-yildan), „Bin-nenxof“ („Ichki hovli“, oqshom gaz., 1945 y.dan-yildan), „Gaagse kurant“ („Gaaga gazetasi“, 1883 y.dan-yildan), „Telegraf“ (kundalik gaz., 1893 y.dan-yildan), „Trau“ („Sadokat“, kundalik gaz., 1943 y.dan-yildan), „Folkskrant“ („Xalq gazetasi“, kundalik gaz., 1920 y.dan-yildan), „Fray Nederland“ („Erkin Niderlandiya“, haftalik gaz., 1940 y.dan-yildan), „Fraye folk“ („Ozod xalq“, kundalik gaz., 1900 y.dan-yildan), „Frayxeyd en demokrati“ („Ozodlik va demokratiya“, xaftalik gaz., 1949 y.dan-yildan), „Xrune amster-dammer“ („Koʻkatparvar amsterdamlik“, haftalik gaz., 1877 y.dan-yildan), „Demokrat“ (oylik jur.), „Politik en kyul-tyur“ („Siyosat va madaniyat“, oylik jur., 1940 y.dan-yildan). Alxemeyn Nederlands Persbyuro — ANP, N.Niderlandlar axborot agentligi, 1943 y.da-yilda tuzilgan. Gollandiya gaz.lari noshirlarining kooperativ uyush-masi. N.Niderlandlar radioeshittirish korporatsiyasi radioeshittirish va telekoʻrsatuv tashkiloti boʻlib, hukumat nazoratida ishlaydi, 1969 y.da-yilda tashkil etilgan.
 
Adabiyoti. Golland tilidagi eng qad. adabiy yodgorlik 9-a.daasrda dunyoga kelgan. Niderland va nemis adabiyotida G. van Feldeks (1140—1200) saroy eposini yaratib shuhrat qozondi. „Reynard haqida qoʻshiq“ deb atalgan xalq dostoni xalqchil sheʼriyat va dramaturgiyaning rivojlanishiga zoʻr taʼsir oʻtkazdi. 13-a.daasrda diniy adabiyot rivojlandi. N.Niderlandlar adabiyetining yirik namoyandasi Erazm Rotterdamskiyning „Bemaʼnilik madxi“ hajviy asari (1509) Uy-gʻonish davri ruhida yozilgan. 17-a.asr N.Niderlandlar madaniyatida „oltin asr“ boʻldi. Bu davrda turli okimlarga mansub adiblar ij-timoiy va axloq-odob masalalariga oid asarlar yaratdilar, gumanistik, demok-ratik gʻoyalar rivojlandi. Shoir va dramaturg Y.-yil van den Vondel (1587— 1679)ning „Mariya Styuart“, „Lyusifer“ tragediyalari jahon adabiyetining nodir asarlaridan boʻlib qoldi. 18-a.asr adabiyotida milliy-demokratik anʼanalar susaydi. 19-a.daasrda yashab, ijod qilgan adiblar — A. Staring , E.Y.Potgi-ter, N.BetsNiderlandlarBets va b.boshqa golland mustamlakachiligini tanqid qildilar va umuman, oʻtkir ijtimoiy muammolarni koʻtarib chikdilar. 19-a.asr 2-yarmi va 20-a.asr boshlarida adabiyotda sotsialistik goyalar xukmronlik qildi. 30-y.larda „Forum“ jur. atrofida uyushgan adiblar fashizmga qarshi kurashdilar. 50-y.larda L. Froman, P.Rodenko, Lyusebert, R.Kampert, XLampo Yevropa adabiyoti oqimida bordi. 80—90-y.larda V.Ryuislink, X. Xe-resm, J. Gamelink, Ya. Kremer va b.boshqa realistik tamoyillarni kuchaytirdi.
 
Meʼmorligi va tasviriy sanʼati. Qad. N.Niderlandlar hududida neolit davrining sopol idishlari, toshdan qurilgan megalitik inshootlari, mil. av. 1-ming yillikka mansub kelt manzilgoxlari, mil. 1—3-a.larasrlar qad. Rim binolarining qoldiqlari, germanlarning metall, zargarlik buyumlari saqlangan. Oʻrta asr meʼmorligi namunalari Amsterdam, Gaaga va b.boshqa shaharlarda mavjud (shahar devorlari, saroy, qalʼa, uylar). Mamlakatda tuproqning botqokligi, tosh tanqisligi binolarning gʻisht va yogʻochdan qurilishiga sabab boʻlgan.
 
16— 17-a.larasrlar tasviriy sanʼatida tur-mush manzaralari, natyurmort, portret janri rivojlandi (yana q. [[Niderland sanʼati]]). 17-a.asr oʻrtalarida klassitsizmning golland badiiy maktabi rivoj topdi (binolarning sodda va qulay boʻlishiga koʻproq eʼtibor berildi). 17-a.asr 2-yarmida fransuz klassitsizmining boy saroy va park meʼmorligi taʼsiri kuchaydi. Jamoat, savdo va i.ch. binolari (ratusha, birja, savdo rastalari va b.boshqa) qurildi (meʼmorlar Ya. van Kampen, P. Post, aka-uka F. va Yu.Vingbons va b.boshqa). 17-a.daasrda haykalta-roshlik unchalik rivojlanmadi (binolar haykal bilan kamdankam bezatildi, portret haykallar juda kam ishlandi). Rassomlik va grafika esa keng rivoj topdi. Realistik rassomlik yuksalib, butun Yevropa tasviriy sanʼatiga sa-marali taʼsir oʻtkazdi. Golland rassomlari, odatda, biror janrga ixtisoslashgan. Portret (F.Xals), dehqonlar hayoti (A. van Ostade) va shahar hayoti (Ya. Sten, G. Terborx va b.boshqa), ifodali maishiy janr, manzara (Ya. Porsellis, Ya. van Ryoysdal) va b.boshqa janrlarda qim-matli asarlar yaratildi. Rembrandt, F. Xale, K. Fabritsius kabi buyuk rassomlarning ijodida demokratik kayfiyatlar mohirona ifodalandi.
 
19-a.daasrda shaharlarda aholi tigʻizlashdi, ixcham, tejamkor meʼmorlik shakllariga eʼtibor kuchaydi. Tasviriy sanʼatda oddiy mehnatkash kishilar hayotiga ahamiyat berildi. 2-jahon urushidan soʻng Amsterdam, Gaaga, Rotterdam va b.boshqa shaharlarda binolarning oqilona joylashishiga erishildi, milliy romantik tamoyillar bilan sugʻorilgan funksionalizm yetakchi oqim boʻlib qoldi. 19-a.asr 2-yarmida Gaaga rang tasvir maktabi, 20-a.daasrda golland haykaltaroshlik maktabi shakllandi. Hoz. zamon N.Niderlandlar tasviriy sanʼatida turli modernistik okimlar yoyilgan, ammo demokratik tamoyillar ham (Charli Torop, X. Shabo, P. Alma ijodida) sezilib turadi.
 
Musiqasi. N.ningNiderlandlarning musiqa madaniyatiga doyr dastlabki maʼlumotlar ilk oʻrta asrlarga mansub. 12-a.danasrdan ritsarlik lirikasi rivoj topdi. 14-a.daasrda menestrellar deb atalgan sayoq sozanda va xonandalar xalq qoʻshiqchiligini professional sanʼat darajasiga koʻtardilar. Bayram, yarmarka, turli musobaqalarda musiqa asboblari joʻrligida ashula va raqslar ijro etish odat tusiga kirdi. 15—16-a.lardaasrlarda musiqa sanʼati, ayniqsa, yuksaldi. Xususan, Uygʻonish davrida vujudga kelgan Niderland maktabi Yevropaning kompozitorlik ijodiyotiga taʼsir oʻtkaza boshladi. 17-a.daasrda musiqa as-boblarini i.ch. ham rivojlandi. 17-a.asr oxirlaridan N.daNiderlandlarda ingliz, fransuz, italyan musiqalari taʼsiri oshdi, komik operalar sahnaga qoʻyiddi. K. Haquartning „Ishq tantanasi“ (1678) klassitsizm uslubidagi birinchi golland operasidir. Shu yillarda musiqa jamiyatlari tashkil etildi. 19-a.ningasrning 1-yarmidan milliy-demokratik musiqa madaniyati rivoj topa boshladi. Amsterdam konservatoriyasi (1884), N.Niderlandlar musiqachilari qirollik jamiyati (1875), Milliy opera (1916—23), N.Niderlandlar kompozitorlari jamiyati (1911) va b.boshqa tashkilotlar mamlakatda musiqa madaniyati rivojida muhim ahamiyatga ega boʻddi. Amsterdamda 1948 y.dan-yildan yozgi musiqa festivallari oʻtkazib turiladi. Mamlakatda bir necha opera va balet teatrlari, 12 simfonik orkestr, 7 konservatoriya (baʼzilarida Sharq musiqasi oʻrganiladi), 3 musiqa litseyi, Amsterdam, Leyden va Utrext un-tlaridauniversitetlarida musiqa tarixi va nazariyasi f-tlarifakultetlari bor. Kompozitorlardan G.Landre, S.Bessem, K. van Baren, dirijyorlardan P. Xyupperts, B.Xaytink, musiqa ijrochilaridan K.de Grot, L.Ponse, G.Leonhardt, T.Olof, T.Bayle va b.boshqa mashhur.
 
Baleti oʻrta asrlardan vujudga kela boshlagan, bayram va karnavallarda raqslar koʻp ijro etilgan. 1959 y.da-yilda Amsterdam balet truppasi tuzilgan. Uning S.Gaskell truppasi (1954) bilan qoʻshilishi (1961) tufayli N.Niderlandlar milliy baleti tashkil topgan. Gaagada 1961-yildan y.dan N.Niderlandlar rake teatri ishlaydi. 1945 y.dan-yildan bolalaruchun spektakllar qoʻyadigan „Skapino“ truppasi ishlab turibdi. O.de Xaye, Ya.Fli-yerFliyer, I.Sanders N.Niderlandlar operasini rivojlantirishga katta hissa qoʻshdi.
 
Teatri. 12-a.asr oxiridan boshlab dramatik asarlar sahnalashtirila boshladi. 14-a.daasrda adabiyot va teatr shinavandalari jamiyati tuzildi. 1638 y.da-yilda Amsterdam sh. teatriga asos solindi. Koʻplab sayyor truppalar mamlakat boʻylab tomoshalar koʻrsatardi. 1870 y.da-yilda tuzilgan „Niderland teatr uyushmasi“ milliy teatr sanʼati rivojiga katta hissa qoʻshdi. N.daNiderlandlarda havaskorlik teatrlari keng tarqalgan. Teatrlarda U. Shekspir, F. Shiller, F. Dostoyevskiy, N.Niderlandlar Gogol, A. Chexov, M.Gorkiy asarlari koʻrsatilgan. Keyingi yillarda mahalliy mual-liflardan Ya. Stal, S.Notebom, Ya. van der Merve va b.larningboshqalarning asarlari koʻplab sahnalashtirildi. Arnem, Rotterdam sh.larida teatrlar mavjud. Zamonaviy sahna ustalari orasida A. van Dalsyum, K. van Deyk, E. van Lingen, V. Fos mashxur. Amsterdamda Teatr muzeyi bor.
 
Kinosi. 1898 y.dan-yildan hujjatli, 1910 y.dan-yildan badiiy filmlar ishlab chiqarilgan. 1927 y.-yil Amsterdamda kino sanʼatini targʻib qiluvchi „Filmliga“ kino klubi tashkil qilindi. Uning tarkibiga kirgan kino xodimlari „Ulik suv“ (rej. G.Ryutten) va b.boshqa filmlarni yaratdilar. Fashistlar okkupa-siyasi yillarida ekranlarda, asosan, nemis filmlari namoyish qilindi. Mamlakat fashistlardan ozod qilingandan keyin Qarshilik harakati toʻgʻrisida koʻplab hujjatli filmlar suratga olindi (rej. R.Xorneker, J.Fernu, O. van Neyenxof va b.boshqa), badiiy filmlar yaratish keng yoʻlga qoʻyildi. Keyingi yillarda „Amsterdam, suv shahri“ (rej. M.Xas) ilmiy-ommabop filmi, „Suv ovozi“ (rej. B.Xanstra), „Kasbdoshlar, shovqin qilmang“ (rej. F.Rademakers), „Turk mevasi“ (rej. P.Ferxuven) kabi badiiy filmlar chiqarildi. Kinematografiya kadrlari Amsterdam kino in-ti va kino akademiyasida tayyorlanadi.
 
Oʻzbekiston — N.Niderlandlar munosabatlari. OʻzR Prezidenti I.Karimovning 1993-yil y. N.gaNiderlandlarga qilgan tashrifi ikki tomonlama munosabatlarni rivojlantirishga negiz yaratdi. Tashrif chogʻida „Oʻzbekiston Respublikasi bilan Niderlandiya Qirolligi oʻrtasidagi iqtisodiy hamkorlik toʻgʻrisida qoʻshma bayonnoma“ imzolandi. 1996 y.-yil Toshkentda „Inves-titsiyalarni ragʻbatlantirish va oʻzaro himoya qilish haqida“ bitim tuzildi.
 
OʻzR bilan N.Niderlandlar oʻrtasidagi tovar aylanmasi 1999 y.da-yilda 139,6 mln. AQSH dollarini, shu jumladan, eksport 98,1 mln. dollarni, import esa — 41,5 mln. dollarni tashkil qildi. OʻzRda golland sarmoyasi ishtirokidagi 10 korxona roʻyxatga olingan, shundan 7 tasida golland sarmoyasi 100 %ni tashkil etadi. OʻzR Tashqi iqtisodiy aloqalar agentligi huzurida N.ningNiderlandlarning 7 firmasi oʻz vakolatxonasini ochgan. <ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri -->
 
'''Niderlandlar ''' (Niderlandlar Qirolligi) poytaxti — [[Amsterdam]] shahri. [[BMT]] aʼzosi
 
{{Yevropa}}