Fosfolipidlar

Fosfolipidlar, fosfatidlar — murakkab lipidlar, molekulalarida fosfat kislota qoldiqlari boʻladi. F. tarkibiga glitserin, yogʻ kislotalari, aldegidlar va azotli birikmalar (xolin, etanolamin, serii) kiradi. Glitserofosfatidlar [fosfatidilxolin (letsitin), fosfatidiletanolamin (kefalin), fosfatidilserin, fosfatidilinozit, kardiolipin] va fosfosfingolipidlar — fingomiyelinlar F.ning muhim vakillari.

F. tabiatda keng tarqalgan. Asosiy struktura komponentlari sifatida hayvonlar, oʻsimliklar va mikroorganizmlar xujayra membranalari tarkibiga kiradi. Oqsillar bilan lipoprotein komplekslar hosil qiladi.

F.dan tashqari fosfonolipidl a r ham maʼlum, bularda fosfor atomi azot asosiga (xolin va etanolaminga) R—S kovalent bogʻ orqali birikkan. Bu birikmalar mollyuskalar va bakteriyalarda topilgan. FOSFOR (yun. phosphoros — yoruglik tashuvchi, phos — yoruglik va phoro — tashiyman, lot. Phosphorus), P — Mendeleyev davriy sistemasining V guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 15, at.m. 30,97376. F.ning 1 ta izotopi — 31R bor. 6 ta sunʼiy radioaktiv izotopi: 2SP, 29R. 30R, 32R, 33R, 34R olingan. Uning 32R (T1/2= 14,22 kun) izotopi nishonli atom sifatida keng qoʻllanadi.

F.ni 12-a.da arab alkimyogari A. Bexil (Bashir) siydikdan ajratib olgan. Gamburglik alkimyogar X;Brand siydikni bugʻlatishdan hosil boʻlgan qoldiqni koʻmir ishtirokida quruq xaydash bilan oq F. olgan (1669). F.ni ilk bor Lavuazye kimyoviy element deb atagan. K. Sheyele 1771 y.da F.ni suyak kulidan olgan.

F. Yer poʻstining massa jihatdan 8102% ini tashkil qiladi. F. faol element, tabiatda fosforitlar va apatitlar tarkibida uchraydi. F.ning 3 ta allotropik shakl oʻzgarishi: oq, qizil va qora F. maʼlum. O q F. R4 tarkibli tetraedr shakldagi molekulalar hosil qiladi. Uning suyuqlanish trasi 44°, zichligi 1,83 g/sm3, qaynash trasi 281°; u suvda, spirtda oz, uglerod (1U)sulfid, benzol, efir, skipidar va suyuq ammiakda yaxshi eriydi. Oq F. kimyoviy reaksiyalarga yaxshi kirishadi. 50° da havoda oʻzoʻzidan alangalanadi. Qizdirilganda hatto platina bilan ham birikadi. Juda zaharli, 0,1 grami odamni oʻldiradi. Oq F. suvda saklanadi. U berk idishda 260° gacha qizdirilganda qizil F.ga aylanadi. Qizil F. (qora F. ham) yuqori polimer modda. Suyuqlanish trasi 590°, zichligi 2,3 g/sm3, Qizil F. qizdirilganda suyuqlanmasdan bugʻlanib ketadi, uglerod (1U)sulfidda erimaydi: havoda 260° da alangalanadi, zaharli emas. Qora F.ning tuzilishi va koʻrinishi grafitga oʻxshaydi (q. Uglerod). U.F.ning eng barqaror shaklidir. Zichligi 2,7 g/sm3, 490° da alangalanadi. Uglerod (1U)sulfidda erimaydi; elektr tokini oʻtkazadi (oq F. va qizil F. elektr tokini oʻtkazmaydi). Qora F. oq F.ga yuqori bosim taʼsir ettirish yoki uni 270° da uzok, qizdirish natijasida hosil boʻladi.

F. faol metallmaslar jumlasiga kiradi. Uning oksidlanish darajalari +5, +3, +1,0 va —3 ga teng . Yuqori trada (1000° dan yuqorida) F. bugʻlari, asosan, R2 molekulalaridan iborat. Quyi trada F. bugʻlari tetraedr shaklidagi R4 molekulalaridan tuzilgan. F.ning —3 oksidlanish darajadagi birikmasi RN3 — juda zaxarli gaz. F.ning +3 ga muvofiq oksidi R4O6 tarkibli dimer molekulalardan, +5 ga muvofiq oksidi R4O|0 molekulalardan tuzilgan. F.ning bu oksidlariga muvofiq keladigan kislotalari N,RO3 — ortofosfit kislota, NRO2 — metafosfit kislota, N3RO4 — ortofosfat kislota, NRO3 — metafosfat kislota, N4R2O7 — pirofosfat kislota. Ortofosfat kislota kuchi oʻrtacha kislotalar jumlasiga kiradi, u 3 asosli.

Apatitlar ortofosfat kislotaning kaltsiyli tuzidir.

Apatit va fosforitlar F. olishda xom ashyo sifatida ishlatiladi. Ularni elektr pechda 1400—1600° da koks bilan qaytarib erkii F. hosil qilinadi. Kaltsiy oksidni shlakka oʻtkazish uchun SiO2 koʻshiladi. Hosil boʻlgan F. bugʻlari suvda oq F. shaklida kondensatlanadi.

F. harbiy maqsadlarda, gugurt sanoatida, metallurgiyada, fosforli bronzalar hosil qilishda qoʻllanadi. Ishlab chiqariladigan F.ning asosiy qismi termik fosfat kislota va fosforli oʻgʻitlar tayyorlash uchun ketadi. Texnik F.ning deyarli yarmi sintetik yuvuvchi vositalar tayyorlash uchun sarflanadi. Fosfor (U)oksid R4O|0 qurituvchi vosita sifatida, metilmetakrilat smolalar olishda kullanadi. F. sulfidlari flotatsion vositalar, antikorrozion qoʻshimchalar, fosfororganik birikmalar sintezida ishlatiladi.

F. tirik organizm hujayralari hayotida muhim rol oʻynaydi. F. mono, diva trifosfat guruhlar —N2RO3 ,N3R2 O7 va N4R3 Oyu tarzida fermentlarning faol guruhlari tarkibiga kiradi. Biologik sistemalarda (xujayralar mitoxondriyalarida) adenozintrifosfat kislota (ATF) mavjud boʻlib, u organizmga energiya zaxirasini berib turadi, chunki ATF gidrolizga uchraganda adenozindifosfat kislota (ADF) va fosfatlar qosil boʻlib, bu jarayon energiya ajralib chiqishi bilan sodir boʻladi. Organizm hujayralarida elektronlar ozuqa moddalardan havo kmslorodiga koʻchadi. Bu jarayon vaqtida ADF va fosfatlardan ATF hosil boʻladi. Suyakda F. gidroksid apatit ZSa(RO4)2Sa(ON), va karbonat apatit ZSa(RO4)2SaSO3N2O shaklida mavjud. Oʻsimliklar F.ni tuprokdan fosfatlar holida oʻzlashtiradi. Oʻsimlik va hayvon organizmlarida F. turli organik modsalar hosil qiladi.

Adabiyot

• Parpiyev N.A., Rahimov H.R., Muftaxov A.G., Anorganik kimyo, T., 2003; Kasimova S.S, Biogennie elementi, T., 1990.

Stalina Qosimova.