Janubiy Amerika: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
Tahrir izohi yoʻq |
DastyorBot (munozara | hissa) k imlo |
||
Qator 16:
}}
'''Shimoliy Amerika''' — Yerning gʻarbiy yarimsharida joylashgan [[qitʼa]].
'''Janubiy amerika''' - Gʻarbiy yarim sharqning jan. qismidagi materik, Amerika qitʼasining jan. yarmi. Sharqdan Atlantika okeani, gʻarbdan Tinch okean oʻrab turadi. 12°25’ sh. k. (Galinas burni)
Tabiati. J. A.ning qirgʻoqlari kam parchalangan. Shim.da Venesuela qoʻltigʻi, gʻarbida Guayakil, jan.-gʻarbida fordlar, jan.-sharqida La-Plata, San-Xorxe va b. qoʻltiqlari bor.
Relyefi va geologik tuzili sh i . J. A.ning sharqida oʻrtacha balandlikdagi yassitogʻliklar, baland tekisliklar, payet tekisliklar, gʻarbida materikni gʻarb va shimol tomondan oʻrab turgan And togʻlari (oʻrtacha bal. 5000—6000 m, eng baland joyi — 6960 m, Akonkagua togʻi) joylashgan. And togʻlari sharqida Jan. Amerika platformasining Gviana yassitogʻligi (Neblin togʻi, 3014 m) va Braziliya yassitogʻligi (Bandeyra togʻi, 2200 m) bor. And togʻlari va yassitogʻliklar oralarida uchlamchi va toʻrtlamchi davr yotqiziqlari
J. A. materigi 2 asosiy strukturali boʻlak — markaziy qismidagi Jan. Amerika platformasi va materikni shim., gʻarb va jan.dan oʻrab turgan And burmali togʻ mintaqasidan iborat.
Jan. Amerika platformasi arxey, proterozoy eralarida va qisman kembriy davrida birlashgan turli yoshdagi bloklardan tuzilgan. Fundamentining eng yirik koʻtarilmalari — Gviana, Gʻarbiy Braziliya va Sharqiy Braziliya qalqonlaridir. Gviana va Gʻarbiy Braziliya qalqonlari arxey va quyi proterozoyning chuqur metamorfiklashib oʻzgargan (deformatsiyalashgan) qatlamlaridan, shuningdek, oʻrta va yuqori proterozoy granitlaridan tashkil topgan. Sharqiy Braziliya qalqoni kembriygacha davrda xreil boʻlgan alohida bloklardan iborat boʻlib, yuqori proterozoyning geosinklinal burmali sistemasi
J. A.ning gʻarbidagi 9000 km ga choʻzilgan And togʻlari oʻzining geologik tarixi va tuzilishi
Foydali qazilmalari. Gviana va Braziliya yassitogʻlarida temir, marganets, boksit, nodir metallarning yirik konlari, And togʻlarining etaklari va togʻ oraliklaridagi botiklarda neft, yuqorirogʻida mis, polimetallar, qoʻrgʻoshin, molibden, volfram, platina konlari bor. Selitra, yod va bromning yirik konlari topilgan.
Qator 34:
Riode-Janeyro shahridagi Pandi Asukar togʻi orasidagi sohilda choʻl iqlimi. Subtropik mintaqaning sharqi (Urugvay, Ikki daryo oraligʻi va Pampaning sharqi)da iqlim doim sernam, yoz issiq, qish iliq, markazi (Pampaning gʻarbi, Kordilyera togʻlari etagi)da kontinental, yozda tez-tez jala yogʻib turadi, gʻarbi (Chilining oʻrta qismi)da Oʻrta dengizga xos, yoz quruq, qish seryogʻin. Moʻʼtadil mintaqaning gʻarbi (Patagoniya, And togʻlari)da yil boʻyi sernam, salqin; sharqi (Patagoniya)da moʻʼtadil kontinental iqlim. Eng koʻp yogʻin And togʻlarining Kolumbiya gʻarbi va Chili jan.dagi shamolga roʻpara yon bagʻirlariga yogʻadi (yiliga 5000 mm gacha). Amazoniya gʻarbi, Gviana va Braziliya yassitogʻlarining sharqiy yon bagʻri va Parana platosida yiliga 2000— 3000 mm, materik sharqining 35° j. k.gacha boʻlgan qismida 1000—2000 mm, Patagoniya va Kordilyera etaklarida 150—250 mm yogʻin yogʻadi. Tinch okean sohilining 22—27° j. k.lar orasida Atakama choʻli bor. Subtropik va oʻrta kengliklar hamda togʻ tropik iqlimli oʻlkalarda harorat mavsumga qarab oʻzgarib turadi. Materikning jan. tropikkacha boʻlgan hamma shim. tekislik qismida oʻrtacha oylik t-ra 20—28°. Eng yuqori t-ra Gran-Chakoda kuzatilgan (47°). Qishda (iyul) oʻrtacha oylik t-ra Braziliya yassitogʻligida 12—16°, Pam-pada 6—10°, Patagoniya platolarida 0° (eng past t-ra —35°).
Ichki suvlari. Yirik daryolari — Amazonka (havzasining kattaligi va sersuvligi
Tuproq va oʻsimliklari.J. A.ning 40° j. k.gacha boʻlgan katta qismi neotropik oblasti, jan. qismi Antarktika oblastiga mansub. Materikning shim.da doim yashil oʻrmonlar, savanna va butalar hamda laterit tuproqlar katta maydonni egallagan. And togʻlarida balandlik mintaqalari aniq sezilib turadi. Ekvatorial sernam oʻrmon — gileyalar, asosan, Amazoniya va Kolumbiya gʻarbida joylashgan, ularning tuprogʻi podzollashgan laterit tuproq. And togʻlarining tekisliklarga tutashgan yon bagʻirlarida togʻ gileyalari, yuqoriroqda daraxtsimon paporotnik va bambuklar, xin va koka daraxtlari, togʻ tepasida boʻtalar oʻsadi, 3200 m balandlikdan togʻ ekvatorial oʻtloqlari boshlanadi. Ekvatorial oʻrmonlardan jan. va shim .da subekvatorial oʻrmonlar joylashgan.
Qator 44:
Geografik tadqiqotlar tarixi. 11-a.
da Abu Rayhon Beruniy Gʻarbiy yarim sharda, yaʼni Atlantika okeanining ortida katta quruqlik boʻlishi kerak deb bashorat qilgan. Amerikaning yevropaliklarga rasman kashf qilinishi Hindistonga, yaʼni Sharqiy va Jan. Osiyoga gʻarbdan suv yoʻli orqali borishni maqsad qilgan X. Kolumb ekspeditsiyasidan boshlandi. 1498 y.da X. Kolumb Trinidad o. va J. A.ning Orinoko daryosi deltasi atrofidagi sohilini, 1499—1501 y.larda A. Nino (A. Oxeda va A. Vespuchchi
1516 y.da ispan dengizchisi X. D. Solis Urugvay va Parana daryolarining quyi oqimidagi yerlarni oʻrgandi. 1520 y.da F. Magellan boshliq ispan ekspeditsiyasi yana ham janubroqqa suzib bordi va Patagoniya (hoz. Magellan) boʻgʻozi orqali oʻtib Tinch okeanga chiqdi. Boʻgʻozning jan. sohilini Magellan Olovli Yer deb atadi. J. A.ning Tinch okean sohillarini ham 1522—58 y.larda ispan dengiz ekspeditsiyalari oʻrgandi. 1578 y.da ingliz F. Dreyk Olovli Yerning arxipelag ekanligini aniqladi. 1592 y.da ingliz D. Deyvis Atlantika okeanining 52° j. k.da "Deva Yeri" ni tadqiq qildi. D. Strong "Yangi yer" ni oʻrganib, uni Folklend o.lari deb atadi (1690). J. A. sohillarini mustamlakaga aylantirish va ichki qismlarini bosib olish indeyslarni koʻplab oʻldirish va plantatsiyalarda qul qilib ishlatish
J. A.ning Shim.-gʻarbiy va Ekvatorial And togʻlarini hamda Orinoko daryosi havzasini olimlardan A. Gumboldt va fransuz E. Bonplan kompleks oʻrgandilar (1799—1802). Materik asosan 19-a. 1-yarmidan har tomonlama tadqiq qilina boshlandi. J. A.da rus sayyoxlaridan A. S. Ionin (1889—92), N. M. Albov (1895—96), G. G. Manizer (1914—15) va N. I. Vavilov (1932—33) boʻlgan.
Aholisi. Amerika yevropaliklarga maʼlum boʻlgunga qadar J. A. aholisi indeys qabilalari va xalqlaridan iborat edi. Ular bundan 17—20 ming yil ilgari Osiyodan Bering boʻgʻozi, Shim. Amerika orqali kirib borgan deb hisoblanadi. J. A.ga yevropaliklar kelgach, mahalliy aholining koʻpchiligi yuqumli kasalliklar, shafqatsiz ekspluatatsiya va b. sabablar tufayli qirilib ketgan. J. A.ning hoz. axolisi Yevropadan koʻchib borganlarning avlodlari va metislardan (Afrikadan keltirilgan qullar
Antropologik jihatdan J. A. aholisi har xil: unda yevropoid, mongoloid, ekvatorial (negravstraloid) irklar aralashib ketgan. Kreol, metis, mulat va sambo aholi guruhlari paydo boʻlgan.
Qator 56:
J. A. aholisining koʻpchiligi, asosan, portugal va ispan tillarida gaplashadi. Pekin yirik mahalliy xalq (kechua, aymara va atsteklar) oʻz ona tillarini saqlab kelmoqda. Afrikadan keltirilgan negr avlodlari oʻz ona tilini saqlamagan.
J. A. aholisini etnik xususiyatlari va tarqalishiga koʻra shartli ravishda uchga bulish mumkin: 1. Boliviya, Peru, Paragvay va Chilida, asosan, metis, indeys, yevropaliklar avlodi yashaydi. 2. Urugvay va Argentina aholisining koʻpchiligini yevropaliklar tashkil etadi. 3. Indeys, metis, yevropaliklar avlodidan tashqari soni va etnogenezi jihatdan koʻpchilikni tashkil qilgan negrlar Braziliya, Kolumbiya, Benesuela va Ekvadorda yashaydi. J. A. aholisining koʻpchiligi, asosan, xristian diniga eʼtiqod qiladi. Negrlar va mulatlar oʻrtasida katolitsizm
Siyosiy boʻlinishi. J. A.ning hoz. siyosiy haritasi, asosan, koʻpgina davlatlarning mustaqillik uchun olib borgan kurashi va 2-jahon urushidan keyingi siyosiy va ijtimoiy oʻzgarishlar natijasida vujudga keldi.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>
|