|
| eMedicine_mult = {{eMedicine2|emerg|563}} {{eMedicine2|derm|413}}
}}
'''Zaxm''' yoki '''sifilis''' — barcha aʼzo va sistemalarning zararlanishi bilan kechadigan surunkali tanosil (venerik) kasalligi. Zaxm qadimdan maʼlum. Uning [[yer]] yuzida paydo boʻlishi va tarqalishi haqida turli fikr va nazariyalar mavjud. Koʻp olimlar fikriga koʻra, [[Christopher Columbus|Xristofor Kolumbning]] zaxm bilan kasallangan matroslari Ispaniyada[[Ispaniya]]da zaxm tarqalishiga sabab boʻlishgan. [[1496 y.-yil]]da epidemiya boshlanib, [[Italiya]], [[Fransiya]], [[Shveysariya]], [[Germaniya]], keyin [[Avstriya]], [[Vengriya]] va Polshaga[[Polsha]]ga tarqalgan. Ayrim olimlar 3. [[Yevropa]], [[Osiyo]] va [[Yaqin SharqdaSharq]]da qadim zamonlarda ham mavjud boʻlgan degan fikrdalar. Oʻtmishning buyuk olimlari Galen, Gippokrat, Abu Ali ibn Sino va b.ningboshqalarningning asarlarida yozilgan kasallik belgilari (yara, afta, kondiloma va b.boshqalar) aynan 3. klinikasini eslatadi. 3.Zaxm 16a.[[XVI]] boshlarida deyarli butun dunyoda paydo boʻlgan. Z.niZaxmni oqish treponema (spiroxetalar) qoʻzgʻatadi (bu mikroorganizm anilin boʻyogʻi bilan yomon boʻyalganligi uchun oqish deyiladi). U bemor qonida, teridagi yarada, [[limfa tugunlaritugunlar]]i, orqa miya suyuqligida, soʻlagida, nerv toʻqimalari va hamma aʼzolarida, hatto 3.zaxm bilan ogʻrigan ayol sutida va erkak shahvatida ham boʻladi. Oqish treponema organizmdan[[organizm]]dan tashqarida quritilganda oʻladi,<ref lekinname=Eye07/> namThe muhitdaacute (mas,symptoms shahvat,usually soʻlakda,resolve qinafter shilimshigida)three uzoqto yashaydi.six Bemor 3. tarqatadigan manbadirweeks;<ref u sogʻlom kishi bilan oʻpishgandaname=Eye07/>, jinsiylekin aloqanam qilganda yoki uning idishtovoqlaridan foydalanganda kasallik yuqadi. Keyingi yillarda qon quyish yoʻli bilan hammuhitda (transfuzion) 3. yuqish hollari ahyonda kuzatiladi. Oqish treponema teriga yoki shilliq pardaga kirgachmasalan, tez koʻpayadi va limfa tomirlari orqali butun organizmga tarqaladi. 3. bilan kasallangan odam avval oʻzini mutlaqo sogʻlom sezadishahvat, 3—4 haftadan keyin (yashirin — inkubatsion davr tugagach) oqish treponemalar kirgan joyda Z.ning birinchi belgisi — ogʻrimaydigan birlamchi sifiloma (qattiq shankr) paydo boʻladi. Bemor furunkulyozsoʻlakda, oʻpkaqin yalligʻlanishi, angina, soʻzak va b. kasalliklar sababli biror antibiotik bilan davolangan boʻlsa, Z.ning yashirin davri ancha choʻzilishi mumkin. Bunday hollarda antibiotikning tegishli dozasi treponemalarni yoʻq qila olmay, ularning rivojlanishini bir oz toʻxtatib qoʻyadi, natijada yashirin davr ancha choʻzilib ketishidan tashqari, kasallik boshqacha kechishi mumkin. Qattiq shankr paydo boʻlishi bilan Z.ning birinchi davri boshlanadi: yara (shankrshilimshigida)ga yaqinuzoq limfayashaydi<ref tugunlariname="pmid18235852">{{cite yalligʻlanibjournal shishadi,|author=Harper kattalashadi va bir oz qattiqlashadi; koʻpincha darmon quriydiKN, isitmaOcampo chiqadiPS, boshSteiner ogʻriydiBM, ayniqsa''et kechasial'' suyaklar|title=On qaqshabthe ogʻriydi, uyqusizlik kuzatiladi. Bu davr 6—9 hafta davom etadi va oʻz vaqtida davo qilinmasa, ikkinchiorigin davrigaof oʻtibthe ketaditreponematoses: ogʻiza shilliqphylogenetic qavati,approach jinsiy|journal=PLoS aʼzolar,Negl qoʻl,Trop oyoqDis va|volume=2 badanda|issue=1 dogʻ,|pages=e148 tuguncha|year=2008 va|pmid=18235852 h|doi=10.k1371/journal. koʻrinishida katta-kichik, rang-barang toshmalar (yiringli tugunchali) paydo boʻladi; koʻpchilik bemorlarning sochi toʻkila boshlaydi, suyak, boʻgʻim, muskul, qon tomirlar, yurak, koʻz, quloq, ichki aʼzolar va nerv sistemasi zararlanishi mumkinpntd.0000148 Bu davrda bemor atrofdagilar uchun oʻta xavfli hisoblanadi|url=http://www. Ikkinchi davr boshida paydo boʻlgan toshma hech qanday davo qilinmasa ham, bir qancha vaqtdan keyin butunlay yoʻqolib ketadi; bemor oʻzini sogʻlom sezib, qech narsadan shikoyat qilmaydi, lekin bu bemorning dardi aridi va u atrofdagilarga kasallik yuqtirmaydi, degan gap emasplosntds. Bu faqat Zorg/article/info%3Adoi%2F10.ning latent yoki yashirin davri, xolos1371%2Fjournal. Bemor qunt bilan davolansa, sogʻayib ketadipntd.0000148 Davo qilmay qoʻysa, kasallik toʻsatdan qaytalanib (retsidiv), ikkinchi davrning hamma belgilari namoyon boʻladi va bir qancha vaqtdan keyin ular yana yoʻqoladi|pmc=2217670}}</ref>. Bu jarayon bir necha marta takrorlanishi mumkin. Har galgi qaytalanish oldingisidan faqat kam toshma toshishi bilan farq qiladi. Bemor vrach aytganlarini qilmasa, spirtli ichimliklar isteʼmol qilsa, taxm. 3—5 yildan keyin ikkinchi davr Z.ning oxirgi, uchinchi davriga oʻtadi: olcha danagidek doʻmboqchalar yoki tuxumdek, baʼzan undan kattaroq gummalar paydo boʻlib, toʻqimalarni yemiradi, yaraga aylanadi va chandiqlanib bitadi. Kasallik oqibati gummalar oʻrnashgan joyga bogʻliq. Miya, yurak, tomir, jigar kabi hayot uchun muhim aʼzolar zararlansa, bemor hayoti xavf ostida qoladi; yuz zararlangan boʻlsa, burun skeleti yemirilib, bemor badbashara, burni egarsimon boʻlib qoladi. Harakat, koʻruv, eshituv aʼzolari, nerv sistemasining zararlanishi kishini umrbod mayib qilib qoʻyadi.
== Yuqishi va kasallik alomatlari ==
3. hamma vaqt ham uchinchi davrga oʻtavermaydi. Bemor kasallikning birinchi davrida davolana boshlasa, ikkinchi davri paydo boʻlmay tuzalib ketadi. Bemor vaqtida davolanmay, kasalligini oʻtkazib yuborsa, Z.ning uchchala davri birin-ketin roʻy beradi. Z.ning birinchi davridayoq nerv sistemasi zararlanadi, lekin bu uchinchi davrda juda ogʻir oʻtadi — orqa miya soʻxtasi va avj oluvchi falajga sabab boʻladi; bunda yangi davo vositalari ham bemorga foyda bermay qoʻyadi. ▼[[Image:Secondary Syphilis on palms CDC 6809 lores.rsh.jpg|thumb|]]
[[image:2ndsyphil2.jpg|thumb|]]
Bemor zaxm tarqatadigan manbadir; u sogʻlom kishi bilan oʻpishganda, [[jinsiy aloqa]] qilganda yoki uning idishtovoqlaridan foydalanganda kasallik yuqadi. Keyingi yillarda qon quyish yoʻli bilan ham (transfuzion) Zaxm yuqish hollari ahyonda kuzatiladi. Oqish treponema teriga yoki shilliq pardaga kirgach, tez koʻpayadi va limfa tomirlari orqali butun organizmga tarqaladi. Zaxm bilan kasallangan odam avval oʻzini mutlaqo sogʻlom sezadi, 3—4 haftadan keyin (yashirin — inkubatsion davr tugagach) oqish treponemalar kirgan joyda zaxmning birinchi belgisi — ogʻrimaydigan birlamchi sifiloma (qattiq shankr) paydo boʻladi. Bemor furunkulyoz, oʻpka yalligʻlanishi, angina, soʻzak va boshqa kasalliklar sababli biror antibiotik bilan davolangan boʻlsa, zaxmning yashirin davri ancha choʻzilishi mumkin. Bunday hollarda antibiotikning tegishli dozasi treponemalarni yoʻq qila olmay, ularning rivojlanishini bir oz toʻxtatib qoʻyadi, natijada yashirin davr ancha choʻzilib ketishidan tashqari, kasallik boshqacha kechishi mumkin. Qattiq shankr paydo boʻlishi bilan zaxmning birinchi davri boshlanadi: yara (shankr)ga yaqin limfa tugunlari yalligʻlanib shishadi, kattalashadi va bir oz qattiqlashadi; koʻpincha darmon quriydi, isitma chiqadi, bosh ogʻriydi, ayniqsa kechasi suyaklar qaqshab ogʻriydi, uyqusizlik kuzatiladi. Bu davr 6—9 hafta davom etadi va oʻz vaqtida davo qilinmasa, ikkinchi davriga oʻtib ketadi: ogʻiz shilliq qavati, jinsiy aʼzolar, qoʻl, oyoq va badanda dogʻ, tuguncha va hakozo koʻrinishida katta-kichik, rang-barang toshmalar (yiringli tugunchali) paydo boʻladi; koʻpchilik bemorlarning sochi toʻkila boshlaydi, suyak, boʻgʻim, muskul, qon tomirlar, [[yurak]], [[koʻz]], [[quloq]], ichki aʼzolar va nerv sistemasi zararlanishi mumkin. Bu davrda bemor atrofdagilar uchun oʻta xavfli hisoblanadi. Ikkinchi davr boshida paydo boʻlgan toshma hech qanday davo qilinmasa ham, bir qancha vaqtdan keyin butunlay yoʻqolib ketadi; bemor oʻzini sogʻlom sezib, hech narsadan shikoyat qilmaydi, lekin bu bemorning dardi aridi va u atrofdagilarga kasallik yuqtirmaydi, degan gap emas. Bu faqat zaxmning latent yoki yashirin davri, xolos. Bemor qunt bilan davolansa, sogʻayib ketadi. Davo qilmay qoʻysa, kasallik toʻsatdan qaytalanib (retsidiv), ikkinchi davrning hamma belgilari namoyon boʻladi va bir qancha vaqtdan keyin ular yana yoʻqoladi. Bu jarayon bir necha marta takrorlanishi mumkin. Har galgi qaytalanish oldingisidan faqat kam toshma toshishi bilan farq qiladi. Bemor [[vrach]] aytganlarini qilmasa, [[spirtli ichimliklar]] isteʼmol qilsaref>[http://www.medportal.ru/mednovosti/news/2008/01/15/syphilis Генетики подтвердили вину Колумба в распространении сифилиса] // MedPortal.ru. — 15.01.2008. {{проверено|15|02|2011}}</ref>, taxminan 3—5 yildan keyin ikkinchi davr zaxmning oxirgi, uchinchi davriga oʻtadi: olcha danagidek doʻmboqchalar yoki tuxumdek, baʼzan undan kattaroq gummalar paydo boʻlib, toʻqimalarni yemiradi, yaraga aylanadi va chandiqlanib bitadi. Kasallik oqibati gummalar oʻrnashgan joyga bogʻliq. Miya, yurak, tomir, [[jigar]] kabi hayot uchun muhim aʼzolar zararlansa, bemor hayoti xavf ostida qoladi; yuz zararlangan boʻlsa, burun skeleti yemirilib, bemor badbashara, burni egarsimon boʻlib qoladi. Harakat, koʻruv, eshituv aʼzolari, nerv sistemasining zararlanishi kishini umrbod mayib qilib qoʻyadi.
▲3.Zaxm hamma vaqt ham uchinchi davrga oʻtavermaydi. Bemor kasallikning birinchi davrida davolana boshlasa, ikkinchi davri paydo boʻlmay tuzalib ketadi. Bemor vaqtida davolanmay, kasalligini oʻtkazib yuborsa, Z.ningzaxmning uchchala davri birin-ketin roʻy beradi. Z.ningZaxmning birinchi davridayoq nerv sistemasi zararlanadi, lekin bu uchinchi davrda juda ogʻir oʻtadi — orqa miya soʻxtasi va avj oluvchi falajga sabab boʻladi; bunda yangi davo vositalari ham bemorga foyda bermay qoʻyadi.
Kasal ona davolash kursini toʻliq oʻtmagan boʻlsa, 3. bolasiga oʻtishi mumkin. Ayolning boʻyida boʻlishidan oldin yoki homiladorlik davrida erkak unga 3. yuqtirganda ham kasallik bolaga oʻtadi. Bu irsiy emas, tugʻma Z.dir. 3. ayolning farzand koʻrmasligiga sabab boʻlmaydi, biroq homilador 3. bilan ogʻrib davolanmasa, odatda, homiladorlikning 4—5 oyida bolasi tushadi yoki 3. bolaning chala (7—8 oyligida) majruh, baʼzan ulik tugʻilishiga sabab boʻladi. 3. belgilari yoʻkligi uchun uning yashirin davrini oʻtayotgan ona oʻzini sogʻlom his qiladi va koʻpincha dardi juda ogʻir, 3. bilan kasallangan bola tugʻadi. Yetuk tugʻilgan bolada birinchi kunlari yoki birinchi oy oxiri yoki ikkinchi oy boshida tugʻma 3. belgilari namoyon boʻladi. Suyaklar zararlanishi qattiq ogʻriqqa sabab boʻlib, bola uxlay olmaydi va yigʻlay beradi; badaniga dogʻga oʻxshash va tugunsimon juda koʻp toshma toshadi; koʻpincha ichki aʼzolar, nerv sistemasi va sezgi aʼzolari zararlanadi. Kechikkan tugʻma 3., odatda, bola 5 yoshdan balogʻatga yetguncha roʻy berishi mumkin. Davolanmagan yoki chala davolangan bolalardagina kechikkan tugʻma 3. hayot uchun xavflidir. ▼
== Zaxmning onadan bolaga yuqishi ==
Davosi. Bemor vrach aytganlarini qilib, qunt bilan uzoq davolanishi kerak. 3. davrlariga qarab maxsus davo tadbirlari belgilanadi, zaxmga karshi dorilar buyuriladi. Bemorlar venerologiya dispanserlarida hisobga olinib, muntazam tekshirib turiladi. Kasalligini yashirib, davolanmay yurgan yoki davomi toʻxtatib qoʻygan bemorlar qonun yoʻli bilan majburiy davolanadi. ▼▲Kasal ona davolash kursini toʻliq oʻtmagan boʻlsa, 3.zaxm bolasiga oʻtishi mumkin. Ayolning boʻyida boʻlishidan oldin yoki homiladorlik davrida erkak unga 3.zaxm yuqtirganda ham kasallik bolaga oʻtadi <ref>{{cite journal |author=Lerner V, Finkelstein Y, Witztum E |title=The enigma of Lenin's (1870-1924) malady |journal=Eur. J. Neurol. |volume=11 |issue=6 |pages=371–6 |year=2004 |month=June |pmid=15171732 |doi=10.1111/j.1468-1331.2004.00839.x |url=}}</ref>. Bu irsiy emas, tugʻma Z.dirzaxmdir. 3.Zaxm ayolning farzand koʻrmasligiga sabab boʻlmaydi, biroq homilador 3.zaxm bilan ogʻrib davolanmasa, odatda, homiladorlikning 4—5 oyida bolasi tushadi yoki 3.zaxm bolaning chala (7—8 oyligida) [[majruh ]], baʼzan uliko'lik tugʻilishiga sabab boʻladi. 3.Zaxm belgilari yoʻkligiyoʻqligi uchun uning yashirin davrini oʻtayotgan ona oʻzini sogʻlom his qiladi va koʻpincha dardi juda ogʻir, 3.zaxm bilan kasallangan bola tugʻadi. Yetuk tugʻilgan bolada birinchi kunlari yoki birinchi oy oxiri yoki ikkinchi oy boshida tugʻma 3.zaxm belgilari namoyon boʻladi. Suyaklar zararlanishi qattiq ogʻriqqa sabab boʻlib, bola uxlay olmaydi va yigʻlay beradi; badaniga dogʻga oʻxshash va tugunsimon juda koʻp toshma toshadi; koʻpincha ichki aʼzolar, nerv sistemasi va sezgi aʼzolari zararlanadi. Kechikkan tugʻma 3.zaxm, odatda, bola 5 yoshdan balogʻatga yetguncha roʻy berishi mumkin. Davolanmagan yoki chala davolangan bolalardagina kechikkan tugʻma 3.zaxm hayot uchun xavflidir <ref>''Соколовский Е. В., Красносельских Т. В.'' [http://www.medicus.ru/venerology/pats/?cont=article&art_id=2934&blt_id=5076 Сифилис — на рубеже тысячелетий] // Венеролог. — № 4. — 2005. — С. 76-77.</ref>.
== Davosi ==
Oldini olish. Dispanserlar 3. bilan ogʻrigan bemor oila aʼzolarini, u bilan jinsiy aloqada boʻlgan kishilarni tekshiradi, bemor kimdan kasallik yuqtirganini aniqlaydi va Z.ning tarqalishiga yoʻl qoʻymaslik tadbirlarini koʻradi. ▼▲Davosi. [[Bemor ]] vrach aytganlarini qilib, qunt bilan uzoq davolanishi kerak. 3.Zaxm davrlariga qarab maxsus davo tadbirlari belgilanadi, zaxmga karshi dorilar buyuriladi. Bemorlar venerologiya dispanserlarida hisobga olinib, muntazam tekshirib turiladi. Kasalligini yashirib, davolanmay yurgan yoki davomi toʻxtatib qoʻygan bemorlar qonun yoʻli bilan majburiy davolanadi <ref name="патогенез сифилиса">{{книга|автор=Картамышев А. И.|часть=[http://dermatovenerology.net/kartamyshev/193_sifilis_patogenes.shtml Патогенез Сифилиса]|заглавие=Кожные и венерические болезни||место=М.|издательство=МЕДГИЗ|год=1953|страниц=636|тираж=75000}}</ref>.
== Oldini olish ==
Ad.:Arifov S, Eshboyev E., Teri va tanosil kasalliklari, T., 1997. ▼▲Oldini olish. Dispanserlar 3.zaxm bilan ogʻrigan bemor oila aʼzolarini, u bilan jinsiy aloqada boʻlgan kishilarni tekshiradi, bemor kimdan kasallik yuqtirganini aniqlaydi va Z.ningzaxmning tarqalishiga yoʻl qoʻymaslik tadbirlarini koʻradi <ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>.
== Adabiyot ==
Saidqosim Arifov.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>
▲Ad.:* Arifov S, Eshboyev E., Teri va tanosil kasalliklari, T., 1997.
== Manbalar ==
{{med-stub}}
<!-- Bot tomonidan yaratildi -->
{{OʻzME}}
|
