|
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->
'''Asteroidlar''' (yun. aster — yulduz va eidos — ko‘rinish) — kichik sayyora-lar; Quyosh atrofida elliptik orbitalar bo‘ylab harakatlanuvchi va ko‘pchiligi Mars va Yupiter orbitalari oralig‘ida joylashgan kichik jismlar. Titsius — Bode qonunita ko‘ra, Mars va Yupiter orbitalari oralig‘ida Quyoshdan 2,8 a.b. uzoqlikda qandaydir sayyoralar bulishi kerakligi haqidagi faraz 18-a. oxirla-rida aytilgan edi. Birinchi asteroid sayyorani yulduzlar jadvalini tuzish b-nbilan shug‘ullanayotgan italiyalik astronom J. Piatssi tasodifan 1801 y. 1 yanvar kuni topdi. Unga Serera deb nom berildi. K. Gauss bu sayyorani uch marta kuzatgandan keyin uning orbitasini hisoblash usu-lini ishlab chiqdi. Hisoblashlarga ko‘ra, Serera Quyoshdan o‘rta hisobda 2,8 a.b. (1 a.b. q 149,6 mln. km) uzoqda turib, uning atrofida aylanar ekan. Ammo 1802 y. 28 martda nemis astronomi G. Olbers top-gan yangi sayyoraning ham Quyoshdan o‘rtacha uzoqligi 2,8 a.b.ga tengligi astronom-larni hayratda qoldirdi. Ikkinchi ki-chik sayyoraga Pallada deb nom berildi. Keyingi ikkita A.— Yunona va Vesta 1804—07 y.larda topildi. 1847 y.dan boshlab har yili bir nechtadan A.lar to-pilib turdi. 1891 y.da M. Volf A.ni ochish uchun fotografik usulni qo‘llagach, kichik sayyoralarni kuzatish ishlari ancha jadallashdi. Bundan keyingi yillari hatto 300—400 talab, mas, 1931 y.da 400 tacha noma’lum kichik sayyora ro‘yxatga olingan. Hozir ham har yili 100 tacha yangi sayyoralar kashf etilmoqda. Yangi ochilgan A.ga dastlab vaqtinchalik belgi (topilgan yili, oyi va tartibini bildi-ruvchi ikki harf), keyinchalik, yetarli da-rajada o‘rganilgandan so‘ng yangi raqami va nom beriladi. A.ni kuzatish asosan fotografik usulda olib boriladi. Soat mexanizmi b-nbilan jihozlangan teleskop yor-damida osmonning biror qismi fotosu-rati olinsa, unda yulduzlar yumaloq shak-lda, ularga nisbatan harakatda bo‘lgan A. yoki kometa esa biror chiziq shaklida chiqadi. A.larning ko‘pchiligi juda xira, shu sababli, ularning birortasini ham teleskopsiz ko‘rib bo‘lmaydi. Shu vaqtga qadar barcha A.ning 4—5 foizdan kamrog‘i topilgan. Ularning ko‘pchiligi Yerga eng yaqin kelganda 12— 14 yulduz kattali-gida bo‘ladi. A.ning ko‘rinma harakati, asosan, katta sayyoralar harakatiga ux-shash; g‘arbdan sharqqa yurib, osmon sfe-rasida sirtmoqsimon chiziq chizadi. 1997 y.gacha 6200 dan ortik, A. orbitasining elementlari hisoblangan. Orbita ele-mentlarining o‘zaro bog‘lanishi va A. soni bo‘yicha taqsimlanishini tekshirib, A. halqasi topildi. Hozirgacha topil-gan A.ning 97% Quyoshdan o‘rta hisobda 2,2—3,6 a.b. uzoqlikda joylashgan. A.ning Quyosh atrofida aylanish davri 3—7 yil. Orbitasining katta yarim o‘qi bo‘yicha Quyoshga eng yaqin A. Ikardir (№ 1566, a-1,08 a.b., T-409 kun). Eng uzog‘i 1992 y.da kashf qilingan 1992 AD say-yora bo‘lib, uning perigeliysi 8,6 a.b., afeliysi 33,5 a.b. Quyosh atrofini 90 yilda aylanib chiqadi. Tekshirishlar A.ning Mars va Yupiter orbitalari oraligida konsentrik halqalar shakli-da quyuqlashib joylashganini ko‘rsatdi. A. zichligi Yer zichligi b-nbilan bir xil deb olinsa, A.ning umumiy massasi Yer mas-sasiga teng bo‘ladi. Eng katta asteroi-da — Sereraning massasi Yer massasiga barobar. Kichik sayyoralarning paydo bo‘lish masalasi astronomiyaning to‘la hal qilinmagan sohalaridan biridir. Ba’zi farazlarga ko‘ra, A. bitta yoki bir nechta sayyoraning parchalanishi yoki say-yoralar to‘qnashganda maydalanishidan hosil bo‘lgan. Boshqa farazga ko‘ra, mayda jismlar (meteorlar)dan yirik A. hozir 713ham paydo bo‘lib turadi.O‘zbekiston FA Astronomiya in-tida A.ni kuzatish ishlari 1900 y.dan bosh-lab olib borilmoqda. 2-jahon urushi davrida Kitob xalqaro kenglik st-yasida ishlagan G. N. Neuymin o‘zi ochgan yuz-dan ortiq kichik sayyoraning bi-riga "O‘zbekistoniya" deb nom berdi. 1930 y. taklif qilingan "Xira yulduzlar jadva-li" muammosi munosaba-ti b-nbilan tuzilgan xalqaro dasturga mu-vofiq Astrono-miya in-tida maxsus tanlangan 20 ta eng ravshan A. harakatlari 1980 y.ga qadar tekshirilib, osmonda inersial koor-dinatalar sis-temasini tuzish muammo-siga salmoqli hissa qo‘shildi. Bu 20-a.da astrometriya va osmon mexanikasi sohalarida olingan g‘oyat muhim ilmiy natija hisoblanadi.Bundan tashqari o‘zbek astronomla-ri keyingi 30—40 yil davomida A.ga oid barcha xalqaro dasturlarda faol qatnashib kelmoqdalar.Mars va Yupiter oraligida hozir Be-runiy, Ulug‘bek va b. nomlar b-nbilan ataluvchi A. parvoz qilib yuribdi.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri -->
|
