Qipchoqlar: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
k Bot: Migrating 28 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q682597 (translate me) |
CoderSIBot (munozara | hissa) Maqolaga matn qoʻshildi |
||
Qator 1:
'''Qipchoqlar''' — [[turkiy]] koʻchmanchi [[xalq]]. [[Qipchoqlar]] etnos sifatida [[VIII]]-asrda markaziy va sharqiy [[Qozogʻiston]]da tashkil topgan. Bu yerlarda koʻchmanchilik qilib yurgan qangʻar,kimoq,qirgʻiz xalqlari [[Oltoy]]dan kelgan sir-qipchoqlar tomonidan birlashtiriladi va ularga o'z otini berishadi.
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->
'''Qipchoqlar''' (rus manbalarida — polovetslar, Vizantiya manbalarida — kumanlar) — turkiy xalqlarning eng yirik qabilalaridan biri; oʻzbek xalqi etnik tarkibidagi asosiy komponentlardan biri. Q. nafaqat oʻzbek xalqi entogenezida, balki qator boshqa turkiy xalqlar — qozoqlar, qirgizlar, qoraqalpoqlar, turkmanlar, tatarlar, boshqirdlar, oltoyliklar va Shim.
Kavkazdagi ayrim xalqlar (noʻgʻoylar, qoʻmiqlar, qorachoylar va b.) shakllanishida muhim rol oʻynagan. Q.ga xos etnik belgilar usmonli turklar, vengerlar va b. qator xalqlar tarkibida ham mavjud. q. [[mil]]. av. 3-a. — [[mil]]. 4-a.da Shim.-Gʻarbiy Oltoyda yashaganlar. Q.ning ilk ajdodlaridan bir qismi 6-a.da Gʻarbiy Oltoydan chiqib, hoz. Moʻgʻuliston va Tuva yerlariga kelib oʻrnashadilar. 2-qismi esa Irtish daryosi yaqinidagi dashtlarga koʻchib oʻtib, kimaklarga tobe boʻlgan. 8—12-a.larga kelib Q. Dashti Qipchoq choʻllarida yashagan paytlarida ularning tarkibiga til jihatdan qarindosh boʻlgan koʻplab etnik guruhlar kelib qoʻshilgan. 8—9-a.larda Oʻrta Osiyo va Qozogʻistonning siyosiy va etnik xaritasida jiddiy oʻzgarishlar yuz bergan. 10-a.ning oxiri — 11-a. boshlarida gʻarbiy qipchoqlar, kimaklar Markaziy va Gʻarbiy Qozogʻiston hududidagi boshqa qabilalarni hamda Uralboʻyi va Volganing oʻrta oqimidagi turkiylashgan ugor-fin qabilalarini ham oʻzlarining tarkibiga kiritganlar. Shunday qilib, gʻarbiy qipchoqlar 11-a.da Ural va Volganing oʻrta oqimida yashovchi yirik etnosiyosiy uyushmaga aylandi. 13 —14-a.larda Dashti Qipchoqdan koʻplab qipchoq qabila va urugʻlarining koʻchib ketishlariga qaramay qipchoqlarning asosiy qismi bu yerda qolib, Oltin Urda aholisining asosiy qismini tashkil qilgan. Ular madaniy taraqqiyoti darajasiga koʻra oʻzlarining hukmdorlari hisoblangan moʻgʻullardan yuqori darajada boʻlgan. Oltin Oʻrda xonlarining boshqaruv tizimida qipchoq-oʻguz lahjasiga asoslangan adabiy til yetakchi mavqeni egallar edi.
15-a.ning 1-yarmi—16-a.da koʻplab turkiy xalqlar singari gʻarbiy qipchoqlarning asosiy qismi noʻgʻaylar uyushmasi tarkibiga kirgan.
Q.ning Movarounnahr madaniy mintaqalariga yalpi koʻchib kelishi Shayboniyxon davrida 16-a.da va keyinchalik 17-a.da ashtarxoniylar davrida yuz bergan. Shuningdek, Q. 16-a.ning 2-yarmi — 18-a. ning boshlarida, jungʻarlarning Qozogʻistonning jan. hududlariga bostirib kirishi jarayonida ham Zarafshon vohasi va Fargʻona vodiysiga koʻchib kelganlar. Qoraqalpoqlar, qozoqlar bilan birga Q.ning Oʻrta Osiyo hududlariga kirib kelishi 2 yoʻnalishda boʻlib, ularning bir qismi Sirdaryoning yuqori oqimi boʻylab Toshkent vohasi va Mirzachoʻl zonalarida joylashgan. Q.ning ikkinchi qismi esa Oʻrta Zarafshon boʻylab ketgan. 18-a.ning 20—30-y.larida Q. Shim. Fargʻonaning togʻ oldi mintaqalariga kelib oʻrnashganlar. Faqatgina maʼlum miqdordagi Q.gina Toshkent vohasida qolgan. Bu davrda q. [[4 ta asosiy guruhga: qora qipchoq]], [[sariq qipchoq]], [[xitoy qipchoq va qulon qipchoqlarga boʻlingan]]. Ularning har biri, oʻz navbatida, mayda guruhlarga boʻlingan. Q.ning ayrim guruhlari 20-a.
boshlarigacha oʻzlarining urugʻ-qabilaviy boʻlinishlarini saqlab qolganlar.
Q 20-a. boshlariga qadar yarim oʻtroq holda yashab, oʻzlari uchun anʼanaviy boʻlgan chorvachilikni dehqonchilik bilan qoʻshib olib borganlar.
Statistik materiallardan Q.ning oʻzbek va qirgʻizlar bilan qoʻshilib ketishi 19-a. oxiri — 20-a. boshlarida ancha jadal kechganligi maʼlum. Mas, agar 19-a.ning 90-y.larida Fargʻona vodiysidagi Q. soni 70 ming nafarga, 1917 y.ga kelib, 44 ming nafarga teng boʻlsa, 1926 y.ga kelib esa ularning vodiydagi soni 33,6 ming nafarga tushib qolgan.
Fargʻona Q.ining asosiy qismi Andijon uyezdida, Andijonsoy, Norin daryosining quyi qismi, Moylisuv va Qoradaryo atrofidagi qishloqlarda yashagan. Ularning maʼlum qismi Namangan uyezdi Kosonsoy, Sumsar, Chodak, Podsho-Ota, Norin, Gʻova kabi daryo va soy qavzalarida hamda Yangiariq kanali atrofidagi manzilgohlarda joylashgan. Fargʻona uyezdi hududidagi Shahonsoy va Aravonsoy, Qoʻqon uyezdidagi Soʻx va Isfara daryosi oʻzanlarida ham bir necha qipchoq qishloqlari mavjud boʻlgan.
19—20-a. boshlarida vodiy hududida yashayotgan Q. K.Sh. Shoniyozovning fikricha, 4 ta katta guruhga boʻlingan. Bular - q. [[(yoki toza qipchoqlar]]), qirgʻizqipchoqlar, xitoy-qipchoqlar va sartqipchoqlar. Oʻz navbatida, yuqorida saiab oʻtilgan qipchoq guruhlari bir qancha urugʻlarga boʻlinganlar. Qoʻgʻay, bugʻoch, kumushoy, oʻlmas, yashiq, jaydoq, puchugʻoy, elatan, boʻgʻoz, ogʻim, toz, sirmoq, yettiqashqa, qutluqsaid, cherek, koʻkmoʻyin, toʻrtaygʻir (yoki 4 ogʻayni), toʻrttoy, tovuldi, changʻroqchi, chiyal, koʻlon, oqboʻyra, qorabovur, boshqirt, tikan, qoratikan, sari-qipchoq, qoramoyun kabi urugʻlari Fargʻona vodiysida qayd etilgan.
Q.ning koʻpchiligi asta-sekin oʻtroqlashib, dehqonchilik b-p shugʻullangan. Ayrim guruhlari 20-a. boshlarigacha yarim oʻtroq holda yashab, dehqonchilik va chorvachilik bilan mashgʻul boʻlganlar. 20-a.ning 1-choragida Oʻzbekiston chegarasida yashovchi Q.ning umumiy soni 127 ming kishi boʻlib, shundan 52 ming kishi Zarafshon vodiysida, 42,2 ming kishi Fargʻona vodiysida yashagan. Toshkent, Qashqadaryo, Surxondaryo va Xorazm vohalarida ham Q.ning ayrim guruhlari boʻlgan.
== Adabiyot ==
* Shoniyozov K., Oʻzbek xalqining shakllanish jarasni, T., 2001; Shaniyazov K., Ketnicheskoy istorii uzbekskogo naroda T„ 1974.
Adhamjon Ashirov.
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri -->
[[Image:Baba 15.jpg|thumb|left| Qipchoq dashti [[Dnepropetrovsk]].]]
Qator 18 ⟶ 46:
[[Turkum:Turkiy xalqlar]]
[[Turkum:Oʻzbekiston tarixi]]
{{OʻzME}}
| |||