Quyosh: Versiyalar orasidagi farq

Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
CoderSIBot (munozara | hissa)
Suli bilan birlashtirishga andoza qo‘shildi
CoderSIBot (munozara | hissa)
Maqolaga matn qoʻshildi
Qator 1:
{{birlashtirishga|Suli}} <!-- Bot tomonidan yaratildi -->
 
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->
'''Quyosh''' — quyosh sistemasining markaziy jismi; Yerga eng yaqin joylashgan yulduz. Unda sistemaning 99,866% massasi (Mo=1,99T033g) joylashgan. Q. qizigan plazmali shardan iborat, radiusi Ko=696000 km. U massasi boʻiicha Yerdan 332958, diametri boʻyicha 109 marta katta. Oʻrtacha zichligi 1,41T03 kg/m3. Yer Quyosh atrofida oʻrtacha 29,5 km/sek tezlik bilan choʻziq boʻlmagan el-lipsoid orbita boʻylab harakatlanadi. Yerning Quyoshdan oʻrtacha uzoqligi 149597870 ±1,6 km (astronomik birlik); perigeliyda afeliyga qaraganda 5 mln. km kamroq. Q. sirtidagi tortilish kuchi tezlanishi 273,98 m/sek2. Q. sirtidagi effektiv t-ra, uning toʻla nurlanishi boʻyicha 5770 K ga teng . Yerni oʻz orbitasida ushlab turuvchi kuch 3,6T021kg . Q. oʻlchamlariga koʻra oʻrtacha sariq yulduz boʻlib, spektr yorqinlik Gersshprung— Ressel diagrammasining oʻrta qismidan oʻrin oladi. Q.ning spektral sinfi S2U.
 
Q. Galaktikamizspiraltarmoqlaridan birida, Galaktika markazidan 10 kps (kiloparsek) masofada joylashgan (q. [[Parsek]]). Q. Galaktika markazi atro-fida 200 mln. yil davomida bir marta aylanib chiqadi. Yaqin yulduzlarga nis-batan Q. sekundiga 20 km tezlik bilan harakat qiladi. Q.ning yoshi 5T09yil.
 
Q. optik va radioteleskoplar yordamida tekshiriladi. Kosmosga uchishlar Q.ning Yer atmosferasi oʻtkazmaydigan qisqa toʻlqinli va korpuskulyar nurlanishini ham tekshirishga yoʻl ochib berdi.
 
1611 y.da G.Galiley teleskop yordamida Q.ni birinchi bor kuzatib, Kuyosh dogʻlari va oʻz oʻqi atrofida aylanish davrini aniqtagan. Nemis astronomi G.Shvabe esa 1843 y.da Q. oʻzgarishining soni yoki Q. faolligi davriy oʻzgarishini topdi, 1814 y.da Y.Fra-ungofer Q. spektrida yutilish chiziqlarini, 1859 y.da nemis olimlari Kirxgof bilan Bunzen bu chiziqlar Q.ning tashqi qatlamlarida, uning atmosferasida paydo boʻlishini kashf etdi. Bu Q.ning kimyoviy tarkibini, fizik tabiatini tekshirishda muhim rol oʻynadi. 1913 y.da amerikalik as-tronom J.Xeyl Q. dogʻlari Q. sirtining sovigan qismlari ekanligini va fraungofer chiziqlarining zeyemancha ajralishidan Q. sirtida kuchli mag-nit maydonlari borligini kashf etdi (q. [[Quyosh magnetizmi]]). 1940 y.lar boshida Q. radiotoʻlqinlar manbai ekanligi aniqchandi. 1942 y.da shved olimi B.Edlen va b. olimlar Quyosh toji spektridagi bir necha spektral chiziqni koʻp marta ionlangan kimyoviy elementlarning spektral chiziklari ekanini aniqladi, shu bilan Q. tojining yuqori t-raga egaligini kashf etdi. 20-a.ning yarmida magnit gidrodinamika va plazma fizikasining rivojlanishi Quyosh fizikasining rivojlanishiga muhim turtki boʻldi. Kosmik eraning boshlanishidan soʻng Q.ning ultrabinafsha va rentgen nurlanishi raketalar, Yer sunʼiy yoʻldoshlariga oʻrnatilgan avtomatik orbital rasadxonalar, bortida kosmonavtlar boʻlgan kosmik lab. lar yordamida oʻrganilmoqsa. Qrim, Pul-kovo va b. rasadxonalarida, koʻpgina xorij mamlakatlari bilan bir qatorda Oʻzbekiston FA [[As[[tronomiya]] in-tida ham Q.ni oʻrganish boʻyicha tadqiqotlar olib borilmoqda (q. [[As[[tronomiya]]).
 
Q. oʻz oʻqi atrofida yer singari muntazam sharqdan gʻarbga tomon aylanadi. Aylanish tezligi Q. ekvatorida 2 km/sek boʻlib, qutblari tomon kamayib boradi. Ekvatorda aylanish davri =25, qutblari yaqinida esa =31 sutkaga teng . Q.ning toʻla nurlanishi Q. zenitda boʻlganda Yer sirtiga tushadigan yoritilganlik (100 ming lyuks) boʻyicha aniqlanadi. Yerning Q.dan oʻrtacha masofasida, atmosferadan tashqaridagi yoritilganlik 127 ming lyuksni; Q.ning yorugʻlik kuchi 2,84-1027shamni tashkil qiladi. Q. ning toʻla nurlanish quvvati 3,83T026 Vt, undan Yerga taxm. 2T017Vt yetib keladi.
 
Q. osmonda burchak diametri oʻrtacha 1919"26 ga teng disk singari koʻrinadi. Q. sirtining oʻrtacha ravshanligi (Yer atmosferasidan tashqarida kuzatilganda) 1,98T09nt, Q. diskining markaziy qismlari ravshanligi 2,48T0CH nt ga teng . Q. diskida ravshanlikning markazidan chetga tomon kamayishi spektrning turli qismlari (toʻlqin uzunliklari)da turlicha. Qisqa toʻlqinlarda chetga tomon xiralashish uzun toʻlqinlarga qaraganda kuchli. Q. diskining eng chetida ravshanlik bir sekund burchak ichida yuz marta kamayadi, shuning uchun Q. diski cheti juda aniq koʻrinadi. Rav-shanlikning Q. diski markazidan chetga tomon kamayishi Q. atmosferaga egaligidan dalolat beradi. Q.ni tekshirish asosan uning spektrini oʻrganishga asoslangan.
 
Q. spektri mingdan ortiq yutilish chiziklari (Fraungofer chiziqlari) bilan kesilgan tutash spektrdan iborat. q. spek[[trida energiyaning taqsimlanishi 6000°K gacha qizigan mutlaq qora jism spektrinikiga asosan mos keladi]].
 
Fraungofer chiziqlarining toʻlqin uzunligi va intensivligi lab. nur manbalariniki bilan taqqoslanib, Q.da 69 kimyoviy element borligi aniqtangan. Q., asosan, vodorod va geliydan tarkib topgan. Har bir 1000 vodorod ato-miga 100 ta geliy, bir necha oʻn kis-lorod, uglerod, azot va b. element atomi toʻgʻri keladi. Q. spektrida ayrim molekulalar (ON, N14, SN, SO va b.) ning ham chiziqlari bor.
 
Q. atmosferasi tabiatiga koʻra, 3 ta asosiy qatlam, yaʼni eng pastki qatlam — fotosfera, oʻrta qatlam — xro-mosfera va tashqi qatlam — quyosh tojidan iborat. Q.ning qariyb barcha nurlanish energiyasi fotosferadan sochiladi. Fotosferaning modda zichligi 3-10 ~7g/sm3, fotosferada t-ra tashqi qatlamlarga oʻta borib kamayadi va uning oʻrtacha qiymati taxm. 6000 K, fotosfera chegarasida deyarli 4200 K boʻladi. Bosimi 2-104dan 102N/m2gacha oʻzgarib turadi. Fotosfera ostida qalinligi 200 ming km konvektiv zona joylashgan. U fotosferaga taʼsir etib turadi, natijada fotosferaning ravshanligi notekis donador (granula) tuzilishga ega va u oʻzgarib turadi. Fotosfera granulalarining diametri 150—1000 km, "yashash davri" 5—10 min. Granulalarning ravshanligi oʻrtacha fondan =10% ga ortiq. Fo-tosferada radial yoʻnalishda kvazidavriy tebranishlar harakati topildi. Bu tebranishlar 2—3 ming km oʻlchamdagi maydonlarda 5 min. davr bilan va 500 m/sek tezlik amplitudasi bilan sodir boʻladi. Bir necha tebranish davrlaridan soʻng soʻnib, yana qayta hosil boʻlishi mumkin.
 
Fotosferada dogʻlar va mashʼallar deb ataluvchi Q. yuzasining detallari kuzatiladi. Quyosh dogʻlari kuchli (5000 e) magnit maydoniga ega. Odatda, Q. dogʻlari yuliq toʻrsimon yorugʻ maydon-chalar — mashʼallar bilan oʻralgan. Ular Q. diski cheti yaqinida yaqqol koʻrinadi va ravshanligi atrofnikidan 18% ga ortiq. Mashʼallarning t-rasi ham atrofnikidan bir necha yuz gradusga ortiq. Mashʼallar ustida, xromosfe-rada flokkulalar kuzatiladi. Q. dogʻlari atrofida xromosfera va Q. tojida protuberanetslar deb ataluvchi gaz bulutlari, sirtmoqsimon gaz oqimlari ham kuzatiladi. Q. atmosferasining bu detallari Q. dogʻlari bilan bir-galikda Q. yuzasining aktiv sohalarini tashkil etadi.
 
Q. dogʻlarining oʻrtacha yillik soni, faol sohalarining soni 11 yillik davr bilan koʻpayib-kamayib turadi. Q. dogʻlari Q. ekvatorining ikkala tomo-nidan 5° dan 30° gacha geliografik kengliklarni oʻz ichiga olgan zonada uchraydi.
 
Fotosfera ustida xromosfera joylashgan. Quyosh toʻla tutilgan paytda xromosferani maxsus teleskop orqali kuzatilsa, u xuddi Oy diskini oʻrab turuvchi qizgʻish halqaga oʻxshaydi. Bu halqaning tashqi tomoni note-kis boʻlib, tishli gʻildirakni eslatadi. Xromosferadagi bu alanga "til-cha"lari spikulalar deb ataladi va ularning diametri 200—2000 km, balandligi esa 10000 km. Xromosfera teleskopi yordamida maʼlum monoxro-matik nurda Q. diskida mayda (-1000 km) va yirik (2000—8000 km) yorugʻ tugunlardan tashkil topgan xromosfera toʻri koʻzga yaqqol tashlanadi. Xro-mosfera toʻri koʻzlarining kattaligi 30—40 ming km.
 
Xromosfera spektri bir necha yuz emission chizikdardan tarkib topgan. Xromosferada modda zichligi pastdan yuqoriga tomon 1 sm3da 1015atomdan 10’ atomgacha kamayib boradi. Xromosfera bilan fotosfera chegarasida t-ra 4500°K. Xromosfera asosidan bir necha ming km balandlikda esa t-ra ortib, 15—20 ming K ga yetadi. Atmosfera bosimi fotosferanikidan mln. marta kam. Monoxromatik nurda, odatda, mashʼallar ustida flokkulalar, vodo-rod chizigʻi Nanurida qora tolalar kuzatiladi. Q. gardishi yaqinida protu-beranetslar koʻrinadi. Flokkulalar va protuberanetslarning soni Q. faolligi oʻzgarishi bilan oʻzgarib turadi. Pro-tuberanetslarning Q.dan oʻrtacha bal. 30—50 ming km, uz. 200 ming km. Pro-tuberanetslar bir necha oy yashashi mumkin. Protuberanetslar t-rasi 5000— 10000°K, modda zichligi xromosferaning oʻrtacha zichligiga yaqin. Protube-ranetslarning shakli va ulardagi harakat xromosfera bilan Q. tojidagi magnit maydoniga bogʻliq.
 
Quyosh tojining (oq nurda) ravshanligi Q. gardishi markazinikidan million marta kam. Q. tojida qal-qonsimon va yelpigʻichsimon yogʻdu, toj nurlari va qutb chyotkalari deb ata-luvchi struktura elementlarini kuza-tish mumkin. Q. toji Q. faolligi maksimum boʻlgan yillarda simmet-rik, minimum boʻlgan yillarda esa ekvator boʻylab choʻziq shaklda boʻladi. Q. toji spektrida koʻp marta ionlashgan. Gʻe, Sa, M§, S, O, 8 ele-mentlari atomlarining emission chiziklari bor. Q. tojida barcha atomlar ionlashgan. Q. tojining oʻrtacha t-rasi 106 K dan ortiq va toj boʻylab sekin oʻzgaradi. Xromosfera bilan Q. chegarasidagi t-ra 105 K; 1 m3 hajmga 107atom toʻgʻri keladi. Q. tojining tashqi qatlamlaridan fazoga yuqori energiyali zarra (proton, elek-tron)lar sochilib turadi va bu oqim quyosh shamoli deb ataladi. Faol sohalar ustidagi tojda radionurlanish, shuningdek, rentgen nurlanishi ni-hoyatda kuchli, Quyoshdagi xromosfera chaqnashlari vodorod chizigʻi Ns<da yaxshi koʻrinadi. Spektral chiziqlar paydo boʻladigan xromosfera soh&tarida t-ra (1— 2)• 104K, undan yuqorida 107 K gacha koʻtariladi. Q. chaqnashlarining yuzasi 10’ km5gacha boʻlishi mumkin. Odatda, chaqnashlar tez rivojlanayotgan Q. dogʻlari atrofida roʻy beradi. Chaqnashlar Qning ultrabinafsha nurlanishini kuchaytiradi, qisqa muddatli kuchli radio va rentgen nurlanishlari, yuqori energiyali (1010eV) korpusku-lyar oqimni hosil qiladi. Ayrim chaqnashlar yuqori energiyali zarra (pro-ton) larning oʻta kuchli oqimi — kos-mik nurlarpn beradi. Bunday chaqnashlar kosmik fazodagi kosmonavtlar salomatligiga xavf tugʻdiradi. Q.da sodir boʻlib turadigan bunday jarayonlarni qayd qilish va oʻrganish maqsadida quyosh xizmati nomli kuzatish dasturi ishlab chiqilgan. Q. sirtida yuz beradigan barcha hodisalar, oʻz navba-tida, Yer atmosferasi, magnitosferasi va biosferasida roʻy beradigan koʻpgina jarayonlarga taʼsir koʻrsatadi (q. [[Quyosh — Yer bogʻliqligi]], [[Kuyosh radiatsiyasi]]).
 
Quyoshni kuzatishda katta koʻzguli teleskoplar ishlatiladi. Bu teleskoplar optik qismlarining koʻpi qoʻzgʻalmas, q. [[nurlari bitta (gelio-stat]], [[siderostat]]) yoki ikkita (selo-stat) olam oʻqi atrofida aylanuvchi koʻzgu yordamida teleskopning qoʻzgʻal-mas optik qismlariga gorizontal (gorizontal quyosh teleskopi) yoki vertikal (minorali quyosh teleskopi) holda yoʻnaltiriladi. Odatda, katta teleskoplar kuchli spektrograflar bilan birga ishlatiladi. Q. spektri rasmga olinadi yoki fotoelektrik oʻlchash asboblari yordamida qayd qilinadi. Yer atmosferasini kuza-tishda zararli taʼsirlarni bartaraf qilish maqsadida Q. teleskoplari oʻrnatilgan orbital rasadxonalar yordamida Yer sathidan 20^25 km balandlikka koʻtariladigan maxsus Q. teleskoplari qoʻllanadi.
 
Sobit Ilyosov.
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri -->
 
{{birlashtirishga|Solo}} <!-- Bot tomonidan yaratildi -->
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 0 0 1em 1em; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse;" align="right" width=280px
Qator 150 ⟶ 185:
{{Link FA|tr}}
{{Link FA|vi}}
 
{{OʻzME}}