|
'''Hayvonlar''', hayvonot dunyo-s i (AshtaNa) — organik olam sistemasidagi yirik boʻlimlardan biri. H.ning bundan 1 — 1,5 mlrd. yil ilgari okean suvida mikroskopik, xlo-rofillsiz amyobasimon xivchinlilar shaklida paydo boʻlganligi taxmin qilinadi. H.ning eng qad. qazilma qoldiqlari yoshi 0,8 mlrd. yildan oshmaydi. Koʻp hujayrali H. — boʻshliq-ichlilar, chuvalchanglar, tuban boʻgʻim-oyoqlilarnpnt dastlabki qoldiqlari soʻnggi kembriy qatlamlaridan boshlab (mil.dan 690—570 mln. yil av.) uchraydi. Kembriy davri boshlarida (mil.dan 570—490 mln. yil av.) tashqi mineral skeletli (chigʻanoqli yoki xitinli) dengiz umurtqasizlarining koʻpchilik guruxlari (trilobitalar, jabraoyoqlilar, mollyuskalar, arxeotsiatlar) rivojlangan. Kembriyning oxirida tashqi skeletga ega boʻlgan umurtqasizlar (toʻgarak ogʻizlilartsht qadimgi ajdodlari) kelib chiqqan. Silurda (mil.dan 445—400 mln. yil av.) H. oʻsimliklar bilan bir vaqtda quruqtik yuzasini egallay boshlaydi. Silurning keyingi davrida, dastlabki chayonlar, devon oxiridan boshlab (mil.dan 400—345 mln. yil av.) dastlabki quruqlikda yashovchi umurtqa-lilar — suvda hamda quruqlikda yashovchilar rivojlangan. Karbon davrida (mil.dan 345—280 mln. yil av.) quruqlikda umurtqasizlardan hasharotlar, umurtqalilardan tuban tuzilishga ega boʻlgan sudralib yuruv-chilar va suvda hamda quruqlikda yashovchilar, Mezozoyning trias, yura va boʻr davrlarida (mil.dan 230—66 mln. yil av.) sudralib yuruvchilar hukmronlik qilgan. Trias oʻrtalarida (mil.dan 230—195 mln. yil av.) di-nozavrlar, bu davr oxirida sut emi-zuvchilar kelib chiqqan. Qushlar yura davrining oxiridan (mil.
[[File:Animal diversity October 2007.jpg|thumb|220px|Xayvonlar]]
Hayvonlarning tuzilishi, hayoti, xilma-xilligi, individual va tarixiy rivojlanishi, Yer yuzida tarqalishi kabi qonuniyatlarini qiziqarli zoologiya fanidan oʻrganib olgansiz.
Hayvonlar va oʻsimliklar umumiy kelib chiqishga ega boigan tirik organizmlar hisoblanadi. Buning dalili sifatida ularning tuzilishi va hayot kechirishlaridagi bir necha oʻxshashliklami koʻrsatish mumkin.
Hayvonlar oʻsimlik va zamburugʻlarga oʻxshash hujayraviy tuzilishga ega. Kimyoviy tarkibi va boshqa koʻpgina xususiyatlarda (moddalar almashinuvi, irsiyat va oʻzgaruvchanlik, qoʻzgʻaluvchanlik) umumiylik mavjud. Shu bilan birga hayvonlarning oʻsimliklardan farq qiluvchi bir necha xususiyatlari ham maʼlum. Ulardan eng muhimi oziqlanish xarakteridir. Koʻpchilik oʻsimlik avtotrof organizmlar hisoblanadi. Hayvonlar esa geterotroflardir.
Baʼzi hayvonlar faol harakatlanish xususiyati bilan ham ajralib turadi. oʻsimliklar harakati esa odatda koʻzga tashlanmaydi.
Hayvonlar hujayrasi oʻsimliklardagi kabi sellyulozali qobiq va vakuolalarga ega emas. Ushbu xususiyatni ham barcha hayvonlarga taalluqli deb boʻlmaydi. Oʻsimlik va hayvonlar oʻrtasidagi nisbiy farqlar ularning ajdodlari umumiy ekanligini bildiradi. Hayvonlarning tabiatdagi ahamiyatini oʻsimliklar hayotida koʻrish mumkin. Guili oʻsimliklarning changlanishi yoki urugʻ va mevalarning tarqalishida hayvonlar katta rol oʻynaydi. Hayvonlar har xil ozuqa zanjirlari tarkibida ishtirok etib, oʻsimliklar biian oziqlanuvchi turlar boshqa yirtqich hayvonlar uchun ozuqa sifatida xizmat qiladi. Hayvonlartuproq hosil qilish jarayonida juda katta ahamiyatga ega. Chuvalchanglar, chumolilar va boshqa mayda hayvonlar tuproq tuzilmasini shakllanishida, uning unumdorligini oshirishda hamda tuproqning suv va havo bilan taʼminlanishida ishtirok ctadi. oʻsimlik qoldigʻi va hayvon jasadlarini parchalovchi oiganizmlar muhim sanitar ahamiyatga ega. Suvda yashovchi koʻpchilik hayvonlar suvni tozalovchi — biofiltr oiganizmlardir.
Hayvonlar insonning koʻp qirrali xoʻjalik faoliyatida katta oʻrin egallaydi. Yovvoyi va uy hayvonlari insonning har xil oziq-ovqat mahsulotlari bilan taʼminlashda muhim omiJ hisoblanadi. Yovvoyi hayvonlarning turlari uy hayvon zotlarini yaxshilash uchun xizmal qiluvchi genofondni saqlaydi. Koʻpgina yirtqich hayvonlar qishloq va oʻrmon xoʻjaliklarida turli zararkunandalarni yoʻqolishda katta rol oʻynaydi.
Biroq hayvonlarning ayrimlari zararlidir. Masalan, oʻsimlik zararkunandalari qishloq xoʻjaligiga katta ziyon keltiradi: ular oziq-ovqat mahsulotlari zaxirasini yemiradi, jun, teri, yogʻochdan tayyorlangan materiallarni ishdan chiqaradi. Koʻpchilik hayvon turlari havfli kasalliklar (bezgak, qichima va boshqalarjni qoʻzgʻatuvchi va tarqatuvchi (chivinlar, burgalar va hokazo) sifatida ishtirok etadi.
Hayvonot dunyosi ikkiga ajratiladi:
1. Bir hujayralilar; 2. Koʻp hujayralilar.
Koʻp hujayralilarning xordalilar tipidan boshqa barcha tiplarining vakillari umurtqasiz hayvonlar hisoblanadi.
Bir hujayralilar tabiatda keng tarqalgan. Koʻpchilik sodda hayvonlar dengizlarda, chuchuk suv havzalarida, sernam tuproqlarda hamda boshqa organizmlarda yashashga moslashgan. Odatda sodda hayvonlar kichik boiadi. Tanasi sitoplazma va bir yoki bir necha yadrodan tashkil topgan. Sitoplazma yupqa tashqi membrana bilan oʻralgan.
Koʻp hujayrali hayvonlarda hayotiyjarayonlar maxsus organlar, toʻqima va hujayralarda amalga oshirilsa, sodda hayvonlarda esa hujayralardagi organoidlar yordamida boradi. Ular soxta oyoqlar, xivchinlar yoki kiprikchalar yordamida harakatlanadi. Koʻpchilik sodda hayvonlar organik moddalar bilan oziqlanadi.
Avtotroflar csa fotosintez yoʻli bilan oziqlanadi. Sodda hayvonlar hujayrasi boʻlinish yoʻli bilan yaʼni, jinssiz va jinsiy yoLIlar bilan koʻpayadi. Tashqi muhitning har xil taʼsirlariga sodda hayvonlarning beradigan javob reaksiyasi asosan harakatlanish orqali amalga oshi-rilib, u tefaisdeyiladi. Sodda hay-vonlarning muhim biologik xusiisi-yatlaridan biri noqulay sharoitga tushib qolganda sista hosil qilishidir.
Koʻp hujayrali hayvonlarning tanasi xilma-xil tuzilishdagi va turli vazifalami bajaradigan son-sanoqsiz hujayralardan tashkil topgan. Ular mustaqillikni yoʻqotib yaxlit organizmning ayrim tarkibiy qismlari sifatida faoliyat koʻrsatadj. Koʻp hujayralilar murakkab individual rivojlanish bilan tavsiflanadi. Urugʻlangan tuxum hujayradan (partenogenezda urugʻlanmagan tuxum hujayrasidan) voyaga ctgan organizm shakllanadi. Bunda urugʻlangan tuxum maydalanib, hosil boʻlgan hujayralarning ajralishi natijasida homila varaqalari va boshlangʻich organlar shakllanadi.
dan 195— 136 mln. yil av.) maʼlum. Boʻr davrining oxiriga kelib (mil.dan 136— 66 mln. yil av.) koʻpchilik dengiz umurtqasizlari, dengiz va quruqlikda yashovchi sudralib yuruvchilar, jumladan. dinozavrlar qirilib ketadi; ular oʻrnini qushlar va sut emizuv-chilar egallaydi.
== Hayvonot dunyosi va uni muhofaza qilish. Hayvoniarning yashash muhitiga moslashganligi ==
[[File:Lion and lioness sleeping.JPG|thumb|Arslon uyquda]]
Oʻzbekiston hayvonot dunyosi juda xilma-xildir. Hozirgacha respublika hududida umurtqali hayvonlarning 600 dan ortiq turi aniqlangan. Umurtqasiz hayvonlar esa nihoyatda xi1ma-xiIdir. Faqat aniqlangan hasharotlarning oʻzi Respublikamizda 10000 ga yaqin turni tashkil etadi. Respublika hududida tabiiy sharoitning bir xii boʻlmasiigi tufayli hayvonlar ham bir tekis tarqalmagan. Suvsiz qumli choʻllar, daryo vodiyiari va togʻ oʻrmoniarida yashovchi hayvonlar turi bir-biridan keskin farq qiladi.
ChoʻI hayvonlari. Choʻliar juda katta maydonni ishgʻol qiladi. Bu yerda yashovchi hayvonlar ogʻir choʻ1 sharoitiga moslashishga imkon beradigan bir qancha xususiyatlarga ega. ChoʻI hayvoniari kul rang tush himoya rangiga ega boʻIadi. Oyoqlari hoshqa sharoitda yashaydigan hayvonlarnikiga nisbatan uzun hoʻIganidan. ular yuguradigan boʻiadi. Qumli choʻilarda yashaydigan koʻpchilik hayvonlarning barmoqiarida qumda harakatlariish uchun maxsus moslamalar: uzun qattiq qillari, muguz tangachalari boʻIadi. Choʻllarda suvda ham quruqlikda yashovchilardan onda-sonda yashii qurbaqa uchraydi. Sudralib yuruvchilar umurtqalilar orasida koʻpchi likni tashkil etadi. Kaitakesakiarning ayrim turlari masalan, taroq barmoqli gekkon, qurbaqabosh kaltakesakiar faqat qumli choʻllarda yashashga mosiashgan. ChoʻIda choʻI boʻgʻma iloni, chipor ilon, oʻq ilon, charxilon, choʻl toshbaqasi va kaltakesakiarning oʻndan ortiq turi tarqalgan.
Choʻida qushlar koʻp boʻimaydi. Bu yerda yilqichi, xoʻjasavdogar, tentakqush, yoʻrgʻa tuvaioq, boyqush, oqbovur, qorabovur, toʻrgʻayiar va toshsirchumchuqiar uchraydi.
Sutemizuvchilar orasida kemiruvchiiar koʻpchilikni tashkil etadi. Ulardan yerqazar, yumronqoziq, qumsichqon, turli qoʻshoyoqlar va quyon qumli choʻllarda yashaydi. Choʻllarda uzunquloq, tipratikan, tulki, boʻri, qorsak, jayron ham tarqalgan. Taqir tuproqli choʻllarda esa saygʻoq (oqquyruq) koʻp uchraydi.
Bir qancha choʻ1 hayvonlari (asosan, sudralib yuruvchilar) yoz davrida issiq boshlanishi bilan yozgi uyquga ketadi. Koʻp hayvoniarning yoz uyqusi qishki uyqu bilan ulanib, kelgusi yii bahorigacha davom etadi. Qumli choʻ liar uchun umurtqasiz hayvonlardan chayonIar, bly, falanga, qoratan qoʻngʻizlar, tiliaqoʻngʻizlar, iskabtoparlar xosdir.
Togʻ hayvoniari. Oʻzbekiston hududiningChOrak qismini togʻiar egailaydi. TogʻIarda hayot choʻldagiga nisbatan turli-tuman boʻlib, balandlikka qarab iqlim, oʻsimliklar hamda hayvonot dunyosi oʻzgarib boradi. Togʻoldi chala choʻliarida hayot soz tuproqli choʻldagiga oʻxshab ketadi. Bu yerda choʻ1 toshbaqasi, qurbaqabosh kaitakesak, echkemar, turii rang kaltakesak, yilqichi, xoʻjasavdogar, toʻrgʻay, yoʻrgʻa tuvaloq, sariq yumronqoziq, qoʻshoyoq, sariq ilon, chipor ilon, gekkoniar tarqalgan. Bu hayvonlardan baʼzi turlari qishki uyqu bilan ulanib ketadigan yozgi uyquga ketadi.
Togʻoidi dashtIarida sudralib yuruvchilardan turli kaltakesakiar, kapcha lion, qushiardan bedana, chil kakilk, kuyka, soch, sutemizuvchilardan — boʻrsiq, sassiqqOʻZafl, koʻrsichqon, olaxurjin, data sichqoni uchraydi. Togʻ oʻrmonlari mintaqasida oʻsirnlikiar xjlma—xii, namlik yetarli, iqlim birmuncha yurnshoq boʻIishi tufayli hayvonlar ham kop uchraydi. Lekin bu yerda sudralib yuruvchilar birmuncha — karn boʻladi. Ulardan agamalar. koivor ilon, qalqontumshuq ilonni uchratish mumkin.
Qushlar olami esa xilma-xil boʻladi. Quyosh koʻtariiishi bilan kakliklarning ovozi har tomondan eshitilib turadi. Buloq boʻyida va daraxtiarda sirchumchuq, gʻurrak, chittak, fotmachumchuq, dumparast, zargʻaldoq, archa boltatumshugʻi, suv yaqinida esa suvchumchuqlarni uchratish mumkin. Togʻ choʻqqilari va daralar ustida tasqara va boltayutar parvoz qilib yuradi. Koʻpchilik qushlarning tuzilishi daraxtda yashashga moslashgan.
Togs oʻrmonlari sutemizuvchilarga ham boy boʻladi. Bu minta— qada toʻngʻiz koʻp boʻIadi, baʼzan bars va qopion uchrab turadi;
archazorlarda morxoʻr;
pistazorlar orasida yovvoyi qoʻy — muflon va togʻ echkisini;
bargil ormonIarda ormon sichqonlarini;
qoyalar yaqinida latcha, koʻk suvar va reiikt yumronqoziqni;
daraxtiarning ustida olmaxonni; qoyalarda esa katta va kichik taqaburun koʻrshapalakiarni uchratish mumkin.
Togʻiarning yuqori mintaqasini alp oʻtloqlari egallaydi. Bu yerdagi hayvonlar sovuq iqiirnga yaxshi mosiashgan boʻiadi. Ular orasida sudralib yuruvchilar: oloy kaltakesagi, qalqontumshuq lion tuxumdan tirik bola ochadi, yaʼni qoygan tuxumidan bir necha I daqiqadan soʻng yosh hayvon chiqadi. Bu mintaqada qushiardan boltayutar, togʻ qargʻasi, aI’p zogʻchasi, shoxdor toʻrgʻay; sutemizuvchiiardan togs qoʻyi, togʻ takasi, ilvirs, silovsin, sugʻur,
dala sichqoni, ayiq uchraydi. Hayvoniar qattiq qish fasliga turlicha mosiashgan. Ulardan baʼzilari qishki uyquga kiradi (sudralib yuruvchilar, sugʻur, ayiq); boshqaiari esa pastroqqa koʻchadi (qushlar, tuyoqli sutemizuvchilar, ilvirs) yoki qishga oziq gʻamlaydi (dala sichqoniari). Suv havzalari hayvonlari. Oʻzbekistonning.suv havzalari uncha koʻp emas. Eng yirik suv havzasi Orol dengizidir. Bundan tashqari Oʻzbekistonda yirik daryolar: Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon va ularga qoʻshiiadigan bir qancha kichik daryolar hamda sunʼiy suv omboi-lari, sugorish tarmoqiari mavjud. Daryolar qirgʻogidagi qamishzorlar va toʻqaylar hayvonlarning hayot kechirishi uchun oʻziga xos sharoit tugʻdiradi.
Suv havzalari baliqqa boy boʻiib, ularda qimmatli baliqiardan bakra baliq, moʻylovdor baliq, zogʻora baliq, sudak, iaqqa, noyob soxta kurakburun uchraydi. Suv havzalarining baliqqa boy boʻlishi baliqxoʻr hayvonlarni ham jaib qiladi. Flasharotiardan suv qoʻngʻizlari, ninachilarning lichinkasi, umurtqalilardan koʻl baqasi, suvilon, baiiqchi qush, chigirtchi, meshkopchi, qanjir, koʻlbuqa. baʼzi oʻrdaklar, koʻktargʻoqlarni va qunduzni koʻrsatish mumkin. Bu hayvonlarning bir qanchasida suv muhitiga moslashuv xususiyatlari yaxshi rivojiangan (suzgich pardalari, uzun oyoqlar va tumshuqning boʻlishi, dumgʻaza yogʻ beziarining rivojianganligi). Suv yaqinidagi qamishzor va toʻqaylarda — tovushqon, kalamush, qumsichqon, dala sichqoni, chiyaboʻri, toʻngʻiz, toʻqay mushugi; sudralib yuruvchilardan — choʻI kaltakesagi, ildam kaltakesak, suvilon, chipor lion; qushiardan — qirgʻovul, kakku, jiblajibon, zagʻ izgʻon, olaqargʻa, bulbul, vahmaqush; suvda ham quruqlikda yashovchilardan — yashil qurbaqa, koʻi baqasi yashaydi.
Voha hayvonlari. Vohalar choʻI va chala choʻIlardagi oʻzlashtirilganjuda katta maydonni egailaydi. Bu yerda qishioq qaldirgʻochi, jarqaldirgʻoch, musichalar, dala churnchuqlari, kichik koʻrshapalak, taqaburun koʻrshapalak, kulrang gekkon, koʻk kaptar, oq laylak, boyoʻgʻli, ukki, koʻk qargʻa, zogʻcha, kaixat, goʻngqargʻa, zargʻaldoq, vohrnaqush, dumparast, bulbul, bedana hamda koʻrshapaiakiar va chumchuqlarning bir necha turi yashaydi. Voha hayvonlanning bir qancha turlari odamning doimiy yoʻldoshi boʻlib hisoblanadi. Bularga koʻk kaptar, qishloq qaidirgʻochi, musicha, uy gekkoni, uy sichqoni, kuirang kalamushni koʻrsatish mumkin. Voha hayvonlari, ayniqsa kemiruvchilar va hasharotlar orasida zararkunandalar ham koʻp uchraydi.
H. — geterotrof organizmlar, yaʼni ular tayyor organik moddalar bilan oziqlanadi. H.da metabolizm faol kechishi tufayli ularning oʻsishi cheklangan. Evolyutsiya jarayonida har xil organlar funksional sistemasi: mus-kul, ayirish, nafas olish, qon aylanish, jinsiy va nerv sistemalarining shakllanishi H. uchun xos boʻlgan eng muhim xususiyatlardan hisoblanadi. Hayvonlar hujayrasi qattiq sel-lyuloza qobiqning boʻlishi bilan oʻsimliklardan farq qiladi. Biroq H. bilan oʻsimliklar oʻrtasidagi farq nisbiy. Mas, bir hujayrali hayvonlarning muskul, nerv va b. sistemalari boʻlmaydi; koʻp hujayrali hayvonlar orasida ham oʻtroq yashaydiganlari koʻp (mas, gʻovaktanlilar, boʻshliqichlilar, mshankalar, assidiyalar, koʻp tukli chuvalchanglar). Ayrim organizmlarni oziqlanish usuli (fotosintez) va harakatlanishiga binoan bir vaqtning oʻzida H.ga ham, oʻsimliklarga ham kiritish mumkin (mas, evglenasimonlar, volvokslar va b.). H. bilan oʻsimliklar oʻrtasida keskin chegaraning boʻlmasligi ularning kelib chiqishidagi umumiylik bilan bogʻliq. H. va oʻsimliklarning hujayralardan tuzilganligi, ular tanasida boradigan moddalar almashinuvi jarayonining umumiyligi, irsiyat va oʻzgaruvchanlik qonuniyatlarining oʻxshashligi va b. ana shundan dalolat beradi.
H. hujayraviy tuzilishga binoan bir hujayra va koʻp hujayralilarga ajratiladi. Bir hujayralilarda bitta hujayraning oʻzi tirik organizm uchun xos boʻlgan deyarli barcha xususiyatlarga ega. Tuban koʻp hujayralilar — plastinkasimonlar tanasi bir necha funksiyani (harakatlanish, qoplash, oziqlanish) bajaradigan, kam ixtisoslashgan hujayralardan iborat. Gʻovaktanlilar, boʻshliqichlilar, taroqlilar tanasi 2 qavat (ektoderma va entoderma) boʻlib joylashgan nis-batan ixtisoslashgan hujayralardan iborat, lekin toʻqima va haqiqiy organlar shakllanmagan; birmuncha murakkab tuzilgan. H. toʻqima va organlari ontogenezda 3 ta murtak varaqlari (ektoderma, endoderma va mezo-derma) hisobidan hosil boʻladi. Mas, ektodermadan nerv sistemasi. sezgi organlari, teri va uning hosilalari; endodermadan ichak, nafas organlari, sekretsiya bezlari; mezodermadan suyak, muskul, qon aylanish, ayirish sistemasi organlari shakllanadi.
[[ace:Binatang]]
[[af:Dier]]
[[als:Tiere]]
[[an:Animalia]]
[[ar:حيوان]]
[[arc:ܚܝܘܬܐ]]
[[ast:Animal]]
[[ay:Uywa]]
[[az:Heyvanlar]]
[[ba:Хайуандар]]
[[bar:Viecha]]
[[bat-smg:Gīvūnā]]
[[be:Жывёлы]]
[[be-x-old:Жывёлы]]
[[bg:Животни]]
[[bi:Animol]]
[[bm:Bagan]]
[[bn:প্রাণী]]
[[br:Loen]]
[[bs:Životinje]]
[[bxr:Амитан]]
[[ca:Animal]]
[[ceb:Mananap]]
[[chr:ᎦᏂᏝᎢ]]
[[chy:Hova]]
[[cr:ᐱᓯᐢᑭᐤ]]
[[cs:Živočichové]]
[[cv:Чĕр чун]]
[[cy:Anifail]]
[[da:Dyr]]
[[de:Tier]]
[[diq:Heywani]]
[[el:Ζώο]]
[[en:Animal]]
[[eo:Besto]]
[[es:Animalia]]
[[et:Loomad]]
[[eu:Animalia]]
[[ext:Animalia]]
[[fa:جانوران]]
[[fi:Eläinkunta]]
[[fiu-vro:Eläjäq]]
[[fj:Manumanu]]
[[fo:Dýr]]
[[fr:Animal]]
[[frp:Animâl]]
[[frr:Diarten]]
[[fy:Dier]]
[[ga:Ainmhí]]
[[gan:動物]]
[[gd:Beathach]]
[[gl:Animais]]
[[gn:Mymba]]
[[gu:પ્રાણી]]
[[gv:Baagh]]
[[ha:Dabba]]
[[he:בעלי חיים]]
[[hi:प्राणी]]
[[hif:Jaanwar]]
[[hr:Životinje]]
[[ht:Zannimo]]
[[hu:Állatok]]
[[hy:Կենդանիներ]]
[[ia:Animal]]
[[id:Hewan]]
[[ie:Animal]]
[[ik:Niġrun]]
[[ilo:Ayúp]]
[[io:Animalo]]
[[is:Dýr]]
[[it:Animalia]]
[[iu:ᓂᕐᔪᑦ]]
[[ja:動物]]
[[jbo:danlu]]
[[jv:Sato kéwan]]
[[ka:ცხოველები]]
[[kk:Жануарлар]]
[[kn:ಪ್ರಾಣಿ]]
[[ko:동물]]
[[koi:Пода]]
[[ks:جانور]]
[[ksh:Dier]]
[[ku:Ajal]]
[[kw:Enyval]]
[[ky:Жаныбарлар]]
[[la:Animalia]]
[[lb:Déiereräich]]
[[lbe:ХӀайван]]
[[lez:Гьайванар]]
[[li:Bieste]]
[[lij:Animalia]]
[[lmo:Bestia]]
[[ln:Nyama]]
[[lt:Gyvūnai]]
[[ltg:Dzeivinīki]]
[[lv:Dzīvnieki]]
[[map-bms:Kewan]]
[[mg:Biby]]
[[mhr:Янлык]]
[[mk:Животно]]
[[ml:ജന്തു]]
[[mn:Амьтан]]
[[mr:प्राणी]]
[[ms:Haiwan]]
[[mt:Annimal]]
[[mwl:Animal]]
[[my:တိရစ္ဆာန်]]
[[myv:Ракшат]]
[[mzn:حیوون]]
[[nah:Yōlcatl]]
[[nap:Animali]]
[[nds:Deert]]
[[ne:जनावर]]
[[nl:Dierenrijk]]
[[nn:Dyr]]
[[no:Dyr]]
[[nov:Animalia]]
[[nrm:Animâ]]
[[nv:Naaldeehii]]
[[oc:Animalia]]
[[om:Binensotta]]
[[pam:Animal]]
[[pdc:Gedier]]
[[pl:Zwierzęta]]
[[pms:Animalia]]
[[pnb:جاندار]]
[[ps:ژوي]]
[[pt:Animalia]]
[[qu:Uywa]]
[[ro:Regnul Animalia]]
[[roa-tara:Regnum Animalia]]
[[ru:Животные]]
[[rue:Быдла]]
[[rw:Inyamaswa]]
[[sa:जन्तवः]]
[[sah:Харамай]]
[[scn:Armali]]
[[sco:Ainimal]]
[[sh:Životinje]]
[[si:සත්තු]]
[[simple:Animal]]
[[sk:Živočíchy]]
[[sl:Živali]]
[[sn:Mhuka]]
[[so:Xayawaan]]
[[sq:Kafsha]]
[[sr:Животиње]]
[[srn:Meti]]
[[su:Sato]]
[[sv:Djur]]
[[sw:Mnyama]]
[[ta:விலங்கு]]
[[te:జంతువు]]
[[tg:Ҳайвон]]
[[th:สัตว์]]
[[ti:እንስሳ]]
[[tl:Hayop]]
[[to:Monumanu]]
[[tpi:Abus]]
[[tr:Hayvanlar]]
[[tt:Хайваннар]]
[[tum:Vinyama]]
[[ug:ھايۋانات]]
[[uk:Тварини]]
[[ur:جانور]]
[[ve:Phukha]]
[[vi:Động vật]]
[[vls:Bêesten (ryk)]]
[[wa:Biesse]]
[[war:Hayop]]
[[wo:Dundat yi]]
[[xmf:ჩხოლარეფი]]
[[yi:בעלי חיים]]
[[yo:Ẹranko]]
[[zea:Beêsten]]
[[zh:动物]]
[[zh-classical:動物]]
[[zh-min-nan:Tōng-bu̍t]]
[[zh-yue:動物]]
[[zu:Isilwane]]
3 qavatli H. birlamchi ogʻizlilar (halqali chuvalchanglar, mollyuskalar, boʻgʻimoyokdilar) va ikkilamchi ogʻiz-lilar (ignatanalilar, xordalilar)ga ajratiladi. Anʼanaga koʻra barcha H. umurtqasizlar (koʻpchilik H.) va umurtqalilar (xordalilar)ga boʻlinadi. Tuzilishi va oʻzaro filogenetik bogʻlanishiga binoan hayvonot dunyosi kenja dunyo, tip, sinf va b. taksonlarga ajratiladi. Odatda, hayvonot dunyosi 16—25 (baʼzan 10—33 ta) tipga ajratiladi. Ayniqsa tuban tuzilgan umurtqasizlarni sistemaga solishda koʻp chalkashliklar mavjud. Mas, 20-a.ning 60-y.larigacha bir hujayralilar faqat bitta tip sifatida oʻrganilgan boʻlsa, hoz. davrda bir necha (5—7 ta) tipga ajratiladi. Barcha koʻp hujayralilar tiplari (q. [[Tip]]) bitta koʻp hujayralilar kenja dunyosiga, bir hujayralilar esa bir hujayralilar kenja dunyosiga kiritiladi. H.ning 1,5 mln. (boshqa maʼlumotlarga koʻra 3—4,5 mln.) turi maʼlum. Yer yuzida H. yaxshi oʻrganilmagan. Har yili toʻgarak chuvalchanglar, hasharotlardan yuzlab yangi turlar koʻrsatib berilmoqda. Aniqlangan H.ning 2/3qismini hasharotlar tashkil etadi.
{{Wikify}}
Tabiatda va odam hayotida H. katta ahamiyatga ega. H. — barcha ekosistemalarda oziqlanish zanjirining asosiy tarkibiy qismi. H. oʻsimliklar bilan oziqlanib, oʻzlashtirgan moddalarining yana tuproqqa qaytarilishiga, binobarin oʻsimliklarning oʻsishiga imkon beradi. Oʻsimlik va H. qoldigʻi bilan oziqlanadigan H. Yer yuzini organik qoldiqlardan tozalab, tabiiy sanitarlik vazifasini bajaradi. Yirtqich H. tabiatda zararkunanda H.ning sonini cheklab turishga yordam beradi. H. odam hayotida ham katta ahamiyatga ega. Ulardan bir qancha turlari ovlanadi; uy hayvonlari goʻsht, sut, jun, teri va boshqa q.x. mahsulotlari olish maqsadida va transport vositasi sifatida boqiladi. H. orasida q. x., odam va H.ga ziyon keltiradigan parazit turlari ham koʻp. Odam faoliyatining tabiatga taʼsiri tobora kuchayib borishi bir xil turlar sonining keskin qisqarib ketishiga olib keldi. Ayrim maʼlumotlarga koʻra hoz. davrda har kuni H.ning bitta turi yoʻqolib bormoqda. H.ni muhofaza qilish va ulardan foydalanish maqsa-dida deyarli barcha mamlakatlarda qonunlar qabul qilingan; maxsus qoʻriqxonalar tashkil etilgan. Oʻzbekiston Respublikasi Qizil kitobiga 184 hayvon turi kiritilgan.
== Adabiyot ==
* Jiznjivotnmx, t. 1—6, M., 1968— 1971; Mavlonov O., Xurramov Sh., Umurtqasizlar zoologiyasi, T., 1998.
Ochil Mavlonov.
{{stub}}
{{no iwiki}}
{{OʻzME}} <!-- Bot tomonidan yaratildi -->
|
