Gvatemala: Versiyalar orasidagi farq

Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
DastyorBot (munozara | hissa)
k imlo
CoderSIBot (munozara | hissa)
k Boʻlimlarni vikifikatsiyalash
Qator 5:
'''Gvatemala''' (Guatemala), Gvatemala Respublikasi (Republica de Guatemala) — Markaziy Amerikaning shim.gʻarbidagi davlat. Mayd. 108,9 ming km2. Aholisi 11,5 mln. kishi (1999). Poytaxti — Gvatemala sh. Maʼmuriy jihatdan 22 departamentga boʻlinadi.
 
Davlat tuzumi. G. — respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1986 y. 14 yanv.da kuchga kirgan, 1994 y.da oʻzgartishlar kiritilgan. Davlat boshligʻi — prezident, umumiy ovoz berish yoʻli b-n 4 y. muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi organi — bir palatali Milliy kongress. Ijroiya hokimiyatni Prezident boshchiligidagi hukumat amalga oshiradi.
 
== Davlat tuzumi ==
Tabiati. G. hududining yarmidan koʻp qismi 1000—3000 m balandlikdagi togʻlik boʻlib, jan.da qator vulkanlar (Taxumulko — 4217 m, Akatenango — 3975 m va b.) eni 40—60 km dan oshmaydigan pasttekislikka tutashib ketadi. Tez-tez zilzila boʻlib turadi. Foydali qazilmalari: polimetallar, oltin, kumush, neft, xromit va marganes rudalari. Iqlimi — subekvatorial, passatmusson. Oʻrtacha t-ra: pasttekisliklarda 23—27", togʻ oralaridagi platolarda 15—20°. Yillik yogʻin: togʻlarning shim.sharqiy yon bagʻirlarida 3500 mm gacha, jan.-gʻarbiy yon bagʻirlarida 2000 mm gacha, payettekisliklar va ichki botiklarda 500—1000 mm. Motagua, Polochik daryolarida kema qatnaydi. Isabel kuli bor. Hududining 60% ga yaqini doimiy yashil tropik oʻrmonlar b-n qoplangan, togʻlikning ichki qismlarida qaragʻaydub oʻrmonlari, jan.da barg tashlovchi oʻrmonlar, savannalar va butazorlar bor. Oʻrmonlarda qimmatbaho yogʻoch, kauchuk beradigan daraxt koʻp. Milliy bogʻlari — Tikal, Rio-Dulse, Atitlan va b.
Davlat tuzumi. G. — respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1986 y. 14 yanv.da kuchga kirgan, 1994 y.da oʻzgartishlar kiritilgan. Davlat boshligʻi — prezident, umumiy ovoz berish yoʻli b-n 4 y. muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi organi — bir palatali Milliy kongress. Ijroiya hokimiyatni Prezident boshchiligidagi hukumat amalga oshiradi.
 
Aholisi. Asosan ispan-indeys duragaylari (ladinolar) boʻlib, ular gvatemallar millatining oʻzagini tashkil etadi. Qolganlari kiche, kakchikel, mame, kekchi va b. elatlardan iborat. Shahar aholisi — 38,4%. Rasmiy tili — ispan tili. Koʻpchilik dindorlar — katoliklar.
 
== Tabiati ==
Tarixi. Mil. av. 2-ming yillikkacha G. hududida yashagan indeys qabilalari dehqonchilik va ovchilik b-n shugʻullangan. Mil. boʻsagʻasida paydo boʻlgan shaharlarda mayya madaniyati vujudga keldi. 1523 y. ispanlar G.ni bosib oldi, koʻpgina mahalliy qabilalarni qirib tashlab, Ispaniya mustamlakasiga aylantirdi. 1560 y.da G. general-kapitanligi tashkil etildi. 1821 y., Ameri-kadagi Ispaniya mustamlakalarining mustaqillik uchun urushi davomida (1810—26) mamlakat mustaqillikka erishdi. 1824 y.da qulchilik bekor qilindi. 1823 y. 1 iyulda poytaxti Gvatemala sh. boʻlgan Markaziy Amerika birlashgan viloyatlari nomli federativ respublika tuzildi. 1839 y. Markaziy Amerika federatsiyasi parchalanib, G., Gonduras, Nikaragua, Salvador va Kostarika davlatlari ajralib chiqdi. l-jahon urushida G. Antanta tarafida boʻldi. 1898-1920 va 1931-44 y.lar mamlakatda diktatorlik tuzumi hukmronlik qidsi. Prezident X. Arbens Gusman hukumati (1951—54) bir qancha tadbirlarni amalga oshirishga intildi, lekin harbiy fitna natijasida agʻdarildi. 1954—65 va 1970—85 y.larda ham turli harbiy guruxdar tomonidan toʻntarishlar uyushtirildi. 1985 y.dan fuqarolar hukumati hokimiyat tepasiga chiqdi. G. 1945 y.dan — BMT aʼzosi. Milliy bayrami — 15 sent. — Mustaqillik kuni (1821).
Tabiati. G. hududining yarmidan koʻp qismi 1000—3000 m balandlikdagi togʻlik boʻlib, jan.da qator vulkanlar (Taxumulko — 4217 m, Akatenango — 3975 m va b.) eni 40—60 km dan oshmaydigan pasttekislikka tutashib ketadi. Tez-tez zilzila boʻlib turadi. Foydali qazilmalari: polimetallar, oltin, kumush, neft, xromit va marganes rudalari. Iqlimi — subekvatorial, passatmusson. Oʻrtacha t-ra: pasttekisliklarda 23—27", togʻ oralaridagi platolarda 15—20°. Yillik yogʻin: togʻlarning shim.sharqiy yon bagʻirlarida 3500 mm gacha, jan.-gʻarbiy yon bagʻirlarida 2000 mm gacha, payettekisliklar va ichki botiklarda 500—1000 mm. Motagua, Polochik daryolarida kema qatnaydi. Isabel kuli bor. Hududining 60% ga yaqini doimiy yashil tropik oʻrmonlar b-n qoplangan, togʻlikning ichki qismlarida qaragʻaydub oʻrmonlari, jan.da barg tashlovchi oʻrmonlar, savannalar va butazorlar bor. Oʻrmonlarda qimmatbaho yogʻoch, kauchuk beradigan daraxt koʻp. Milliy bogʻlari — Tikal, Rio-Dulse, Atitlan va b.
 
 
== Aholisi ==
Aholisi. Asosan ispan-indeys duragaylari (ladinolar) boʻlib, ular gvatemallar millatining oʻzagini tashkil etadi. Qolganlari kiche, kakchikel, mame, kekchi va b. elatlardan iborat. Shahar aholisi — 38,4%. Rasmiy tili — ispan tili. Koʻpchilik dindorlar — katoliklar.
 
 
== Tarixi ==
Tarixi. Mil. av. 2-ming yillikkacha G. hududida yashagan indeys qabilalari dehqonchilik va ovchilik b-n shugʻullangan. Mil. boʻsagʻasida paydo boʻlgan shaharlarda mayya madaniyati vujudga keldi. 1523 y. ispanlar G.ni bosib oldi, koʻpgina mahalliy qabilalarni qirib tashlab, Ispaniya mustamlakasiga aylantirdi. 1560 y.da G. general-kapitanligi tashkil etildi. 1821 y., Ameri-kadagi Ispaniya mustamlakalarining mustaqillik uchun urushi davomida (1810—26) mamlakat mustaqillikka erishdi. 1824 y.da qulchilik bekor qilindi. 1823 y. 1 iyulda poytaxti Gvatemala sh. boʻlgan Markaziy Amerika birlashgan viloyatlari nomli federativ respublika tuzildi. 1839 y. Markaziy Amerika federatsiyasi parchalanib, G., Gonduras, Nikaragua, Salvador va Kostarika davlatlari ajralib chiqdi. l-jahon urushida G. Antanta tarafida boʻldi. 1898-1920 va 1931-44 y.lar mamlakatda diktatorlik tuzumi hukmronlik qidsi. Prezident X. Arbens Gusman hukumati (1951—54) bir qancha tadbirlarni amalga oshirishga intildi, lekin harbiy fitna natijasida agʻdarildi. 1954—65 va 1970—85 y.larda ham turli harbiy guruxdar tomonidan toʻntarishlar uyushtirildi. 1985 y.dan fuqarolar hukumati hokimiyat tepasiga chiqdi. G. 1945 y.dan — BMT aʼzosi. Milliy bayrami — 15 sent. — Mustaqillik kuni (1821).
 
Snyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari. Milliy avangard partiyasi; Institutsion-demokratik partiya, 1965 y. tuzilgan; G. mehnat partiyasi, 1949 y. tuzilgan; G. xristian-demokratik partiyasi, 1968 y.
Qator 17 ⟶ 25:
da asos solingan; G. respublikachilar fronti, 1994 y.tuzilgan; Milliy ozodlik harakati partiyasi, 1960 y. tuzilgan. G. kasaba uyushma muxtor federatsiyasi, 1957 y. tuzilgan; Kasaba uyushma birligi milliy qoʻmi-tasi, 1976 y.da asos solingan; Kasaba uyushmalari milliy fronti, 1968 y. tashkil etilgan; Mehnatkashlar milliy kasaba uyushma markazi, 1972 y. tuzilgan; G. kasaba uyushma kengashi, 1955 y.da asos solingan, Xalqaro erkin kasaba uyushmalari konfederatsiyasiga kiradi .
 
 
Xoʻjaligi. G. — qoloq agrar mamlakat, iktisodiyoti tropik oʻsimlik mahsulotlarini eksport qilishga ixtisoslashgan. Yalpi ichki mahsulotda q. x., oʻrmon xoʻjaligi va baliqchilikning ulushi 26%, sanoatning ulushi 15%. Mamlakat aholisining 2,5% ekinzorlarning 85% ga egalik qiladi. Asosiy ekini kofe, paxta, shakarqamish, banan; shuningdek abaku, efir moyli ekinlar, tamaki ham yetishtiriladi. Asosiy oziqovqat ekinlari: makkajoʻxori, sholi, kartoshka, loviya, sabzavot. Chorvachilik 2darajali ahamiyatga ega. Qoramol, choʻchqa, qoʻy boqiladi. Qimmatbaho yogʻoch (balsa, bakaut va b.) turlari, chikle smolasi tayyorlanadi. Sanoati zaif rivojlangan. Rux, volfram, surma, qoʻrgʻoshin, nikel, simob, kumush, oz mikdorda neft (mamlakat ehtiyojining 25%) qazib olinadi. Oziq-ovqat, koʻnchilik, toʻqimachilik, neft kimyosi, binokorlik materiallari korxonalari bor. 2,3 mlrd. kVt-soat elektr energiyasi ishlab chiqariladi. Eskuintle va Puerto-Barrios yaqinidagi neft mahsulotlari zavodlari chetdan keltirilgan xom ashyo asosida ishlaydi. Hunarmandchilik rivojlangan. T.y. uz. — 819 km, avtomobil yoʻllari uz. — 17,3 ming km. Panamerika avtoyoʻli G. orqali oʻtadi. Asosiy dengiz portlari: Puerto-Barrios, San-Xose, Champeriko. Gvatemala sh.da xal-qaro aeroport bor. G. chetga kofe, paxta, banan, qand-shakar, goʻsht, yogʻoch, binokorlik materiallari va b. chiqaradi. Chetdan oziq-ovqat, avtomobillar, asbob-uskuna, neft keltiriladi. AQSH, Germaniya, Markaziy Amerika mamlakatlari, Yaponiya, Meksika b-n savdo-sotiq qiladi. Pul birligi — ketsal .
== Xoʻjaligi ==
Xoʻjaligi. G. — qoloq agrar mamlakat, iktisodiyoti tropik oʻsimlik mahsulotlarini eksport qilishga ixtisoslashgan. Yalpi ichki mahsulotda q. x., oʻrmon xoʻjaligi va baliqchilikning ulushi 26%, sanoatning ulushi 15%. Mamlakat aholisining 2,5% ekinzorlarning 85% ga egalik qiladi. Asosiy ekini kofe, paxta, shakarqamish, banan; shuningdek abaku, efir moyli ekinlar, tamaki ham yetishtiriladi. Asosiy oziqovqat ekinlari: makkajoʻxori, sholi, kartoshka, loviya, sabzavot. Chorvachilik 2darajali ahamiyatga ega. Qoramol, choʻchqa, qoʻy boqiladi. Qimmatbaho yogʻoch (balsa, bakaut va b.) turlari, chikle smolasi tayyorlanadi. Sanoati zaif rivojlangan. Rux, volfram, surma, qoʻrgʻoshin, nikel, simob, kumush, oz mikdorda neft (mamlakat ehtiyojining 25%) qazib olinadi. Oziq-ovqat, koʻnchilik, toʻqimachilik, neft kimyosi, binokorlik materiallari korxonalari bor. 2,3 mlrd. kVt-soat elektr energiyasi ishlab chiqariladi. Eskuintle va Puerto-Barrios yaqinidagi neft mahsulotlari zavodlari chetdan keltirilgan xom ashyo asosida ishlaydi. Hunarmandchilik rivojlangan. T.y. uz. — 819 km, avtomobil yoʻllari uz. — 17,3 ming km. Panamerika avtoyoʻli G. orqali oʻtadi. Asosiy dengiz portlari: Puerto-Barrios, San-Xose, Champeriko. Gvatemala sh.da xal-qaro aeroport bor. G. chetga kofe, paxta, banan, qand-shakar, goʻsht, yogʻoch, binokorlik materiallari va b. chiqaradi. Chetdan oziq-ovqat, avtomobillar, asbob-uskuna, neft keltiriladi. AQSH, Germaniya, Markaziy Amerika mamlakatlari, Yaponiya, Meksika b-n savdo-sotiq qiladi. Pul birligi — ketsal .
 
Maorifi, ilmiy va madaniy muassasalari. Boshlangʻich maktablar huzurida bolalar bogʻchalari va maktabgacha tarbiya boʻlimlari bor. Boshlangich taʼlim 6 y.
Qator 29 ⟶ 39:
Adabiyoti asosan ispan tilida. Mayya qabilalarining qad. madaniyatini, shu jumladan yuksak darajada rivojlangan adabiyotini mustamlakachilar yoʻq qilib yuborgan. Bir necha yodgorliklargina saqlanib qolgan. Ispaniya hukmronligi yillarida G. adabiyoti taqlidiy tusda boʻlgan. 18-a.dagina haqiqiy adabiy asarlar yaratildi (A. Pas-i-Salgado, R. Landivar kabi yozuvchilar). Mustaqillikka erishilgach, adabiyoti romantik yoʻnalishdan bordi. 19-a. oxirlarida realistik roman paydo boʻldi. 20-a. boshlaridagi adabiy jarayonda modernizm oqimi hukmronlik qiddi. 19-a. — 20-a. birinchi yarmida R. A. Salasar, E. Martines Sobral, M. Soto Xoll, F. Kalderon Avila, R. Alevalo Martines kabi realist yozuvchilar ijod qilishdi. 1944—54 y. inqilobidan soʻng M. A. Asturias, L. Kordosa-i-Aragon, R. Leyva, O. R. Gonsales, U. Alvarado va b. mashhur boʻldi .
 
 
Meʼmorligi va tasviriy sanʼati. 3— 9-a.larda G. hududida mayya indeyslarining madaniyati va sanʼati gullab yashnagan. Tikal, Kaminaliuyu, Kirigua markazlarida oʻsha davrga mansub piramida yoki minora shaklidagi poydevorga qurilgan ibodatxonalar, saroylar, ehromlar, boʻrtma tasvirli toshlar saqlanib qolgan. Mustamlaka davrida bir qavatli uylardan tashkil topgan toʻgʻri koʻchali yangi shaharlar (Antigua, Chichikastenango) barpo etildi. Qalin devorli azim binolar qurilib, barokko uslubiga xos ganchkorlik va oʻymakorlik naqshlari b-n bezatildi. Teatr, prezident saroyi, hukumat saroyi va b. shular jumlasiga kiradi. Keyingi yillarda zamonaviy binolar qad koʻtardi.
== Meʼmorligi va tasviriy sanʼati ==
Meʼmorligi va tasviriy sanʼati. 3— 9-a.larda G. hududida mayya indeyslarining madaniyati va sanʼati gullab yashnagan. Tikal, Kaminaliuyu, Kirigua markazlarida oʻsha davrga mansub piramida yoki minora shaklidagi poydevorga qurilgan ibodatxonalar, saroylar, ehromlar, boʻrtma tasvirli toshlar saqlanib qolgan. Mustamlaka davrida bir qavatli uylardan tashkil topgan toʻgʻri koʻchali yangi shaharlar (Antigua, Chichikastenango) barpo etildi. Qalin devorli azim binolar qurilib, barokko uslubiga xos ganchkorlik va oʻymakorlik naqshlari b-n bezatildi. Teatr, prezident saroyi, hukumat saroyi va b. shular jumlasiga kiradi. Keyingi yillarda zamonaviy binolar qad koʻtardi.
 
Tasviriy sanʼatida xal k, ijodi anʼanalari davom etib kelmokda (qizil, oq va qora gazlamalardagi geometrik naqshlar, roʻmol va sholchalardagi odam, hayvon tasvirlari va har xil naqshlar, loy va sopol idishlarga ishlangan turli bezaklar va b.). Rassomlik sanʼati liniy anʼanalar taʼsirida rivojlandi. 19—20-a.