Gvineya: Versiyalar orasidagi farq

Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
DastyorBot (munozara | hissa)
k imlo
CoderSIBot (munozara | hissa)
k Boʻlimlarni vikifikatsiyalash
Qator 4:
'''Gvineya''' (Guinee), Gvineya Respublikasi (Republique de Guinee) — Gʻarbiy Afrikadagi davlat. Mayd. 246 ming km2. Aholisi 7,4 mln. kishi (1990-y.lar oxiri). Poytaxti — Konakri sh. Maʼmuriy jihatdan 8 viloyat (provinsiya)ga, viloyatlar 35 prefekturaga boʻlinadi.
 
Davlat tuzumi. G.— respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1991 y. 23 dek.da kuchga kirgan. Davlat va hukumat boshligʻi — prezident (L. Konte; 1998 y. qayta saylangan). U umumiy yashirin ovoz berish yoʻli b-n 5 y. muddatga saylanadi va yana bir marta qayta saylanishi mumkin. Konun chiqaruvchi hoki-miyatni Millat majlisi (bir palatali parlament), ijroiya hokimiyatni prezident boshchiligidagi hukumat amalga oshiradi.
 
== Davlat tuzumi ==
Tabiati. G. hududi subekvatorial mintaqada. Qirgʻoqlari parchalangan. Relyefi, asosan, oʻrtacha baland (800—1000 m) va past togʻlar, yassi platolardan (300—400 m) iborat. Eng baland joyi — Nimba togʻi, 1752 m. Okean sohili tor pasttekislik. Foydali qazilmalardan boksit, temir, olmos, oltin va b. bor. Iklimi ekvatorial-musson, issiq, yozi sernam. Eng issiq oyning (mart yoki apr.) oʻrtacha t-rasi 27—30°, eng baland joylarida 23° gacha, eng salqin oyniki (avg .) 24—26°, balandliklarda 18° gacha. Oʻrtacha yillik yogʻin 1200—4000 mm. Yomgʻirli mavsum mamlakat shim.da 5 oy, jan.da 7—10 oy. Daryolari koʻp va sersuv. Asosiy daryolari: Gambiya, Bafing , Niger va Konkure. G. hududi qizil, qizil-sariq tuproqli. Eng koʻp oʻsimligi — savanna. Sohilda mangra oʻrmonlari bor. G. da tartibsiz ovlash natijasida fil, gippopotam, kiyik, yovvoyi choʻchqa, qoplon, gepard kabi hayvonlar kam qolgan. Maymun, ilon, har xil qush, baliq, hasharotlar (jumladan, sese pashsha) juda koʻp.
Davlat tuzumi. G.— respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1991 y. 23 dek.da kuchga kirgan. Davlat va hukumat boshligʻi — prezident (L. Konte; 1998 y. qayta saylangan). U umumiy yashirin ovoz berish yoʻli b-n 5 y. muddatga saylanadi va yana bir marta qayta saylanishi mumkin. Konun chiqaruvchi hoki-miyatni Millat majlisi (bir palatali parlament), ijroiya hokimiyatni prezident boshchiligidagi hukumat amalga oshiradi.
 
Aholisi. G.da fulbe, malinke, susu va b. xalqlar yashaydi. Davlat tili — fransuz tili. Aholining 89% musulmon, 1,5% xristian, qolgani mahalliy dinlarda. Shahar aholisi 25,6%. Yirik shaharlari: Konakri, Kindia.
 
== Tabiati ==
Tarixi. Hoz. hududining bir qismi Gana (taxm. 4—13-a.lar) va Mali (taxm. 13—16 a lar) kabi oʻrta asr davlatlari tarkibiga kirgan. 1725 y.da Gʻarbiy Afrikaning shim.dan kirib kelgan koʻchmanchi chorvador fulbe kabilasi Futa-Jallonda harbiy feodal davlat tuzgan. 15-a. oʻrtalarida G.da dastlabki yevropaliklar paydo boʻlgan. Koʻp oʻtmay uning qirgʻoq boʻyi yerlari mustamlakachilar qoʻl ostiga oʻtgach, ular 19-a. gacha minglab mahalliy aholini qul qilib Amerikaga olib borib sotgan.
Tabiati. G. hududi subekvatorial mintaqada. Qirgʻoqlari parchalangan. Relyefi, asosan, oʻrtacha baland (800—1000 m) va past togʻlar, yassi platolardan (300—400 m) iborat. Eng baland joyi — Nimba togʻi, 1752 m. Okean sohili tor pasttekislik. Foydali qazilmalardan boksit, temir, olmos, oltin va b. bor. Iklimi ekvatorial-musson, issiq, yozi sernam. Eng issiq oyning (mart yoki apr.) oʻrtacha t-rasi 27—30°, eng baland joylarida 23° gacha, eng salqin oyniki (avg .) 24—26°, balandliklarda 18° gacha. Oʻrtacha yillik yogʻin 1200—4000 mm. Yomgʻirli mavsum mamlakat shim.da 5 oy, jan.da 7—10 oy. Daryolari koʻp va sersuv. Asosiy daryolari: Gambiya, Bafing , Niger va Konkure. G. hududi qizil, qizil-sariq tuproqli. Eng koʻp oʻsimligi — savanna. Sohilda mangra oʻrmonlari bor. G. da tartibsiz ovlash natijasida fil, gippopotam, kiyik, yovvoyi choʻchqa, qoplon, gepard kabi hayvonlar kam qolgan. Maymun, ilon, har xil qush, baliq, hasharotlar (jumladan, sese pashsha) juda koʻp.
 
 
== Aholisi ==
Aholisi. G.da fulbe, malinke, susu va b. xalqlar yashaydi. Davlat tili — fransuz tili. Aholining 89% musulmon, 1,5% xristian, qolgani mahalliy dinlarda. Shahar aholisi 25,6%. Yirik shaharlari: Konakri, Kindia.
 
 
== Tarixi ==
Tarixi. Hoz. hududining bir qismi Gana (taxm. 4—13-a.lar) va Mali (taxm. 13—16 a lar) kabi oʻrta asr davlatlari tarkibiga kirgan. 1725 y.da Gʻarbiy Afrikaning shim.dan kirib kelgan koʻchmanchi chorvador fulbe kabilasi Futa-Jallonda harbiy feodal davlat tuzgan. 15-a. oʻrtalarida G.da dastlabki yevropaliklar paydo boʻlgan. Koʻp oʻtmay uning qirgʻoq boʻyi yerlari mustamlakachilar qoʻl ostiga oʻtgach, ular 19-a. gacha minglab mahalliy aholini qul qilib Amerikaga olib borib sotgan.
 
19-a.da fransuzlar G.ni tobe etish uchun keskin kurash olib bordi. Fransiya bu kurashda gʻalaba qozondi va 1880—90-y.
Qator 20 ⟶ 28:
Siyosiy partiyalari, kasaba uyushmasi. G. xalqi birlashmasi (1992 y.da tuzilgan), Birlik va taraqqiyot partiyasi (1992 y.da tuzilgan), Taraqqiyot va yangilanish uchun ittifoq partiyasi (1998 y.da tuzilgan). G. mehnatkashlari kon-federatsiyasi (1984 y. tuzilgan) mamlakatning yagona kasaba uyushmasi markazidir.
 
 
Xujaligi. G.— kon sanoati nisbatan rivojlangan agrar mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda q.x. ulushi 28%, sanoat ulushi 27,5% (jumladan, kon sanoati ulushi 23,9%)ni tashkil etadi. Mustaqillikka erishgach, G. milliy iqtisodiyoti ancha tez oʻsa boshladi. Ajnabiylarga qarashli kompaniyalar, banklar, elektr st-yalar, bir qancha korxonalar davlat ixtiyoriga olindi .
== Xoʻjaligi ==
Xujaligi. G.— kon sanoati nisbatan rivojlangan agrar mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda q.x. ulushi 28%, sanoat ulushi 27,5% (jumladan, kon sanoati ulushi 23,9%)ni tashkil etadi. Mustaqillikka erishgach, G. milliy iqtisodiyoti ancha tez oʻsa boshladi. Ajnabiylarga qarashli kompaniyalar, banklar, elektr st-yalar, bir qancha korxonalar davlat ixtiyoriga olindi .
 
Qishloq xoʻjaligi — G. iqtisodiyotining negizi. Mehnatga qobiliyatli aholining 74% q.x.da band. Asosiy q.x. ekinlari — kofe, banan, ananas, sholi; shuningdek oqjoʻxori, makkajoʻxori, tariq, maniok, batat, yer yongʻoq va b. ekinlar ham ekiladi. Eng muhim texnika ekini — yogʻli palma. Chorvachilik — q.x.da qoloq tarmoq; qoramol, qoʻy va echki boqiladi, baliq ovlanadi. Elektr energiyaning koʻpini GESlar beradi. Yiliga 521 mln. kVtsoat elektr energiya hosil qilinadi. G.da gugurt-tamaki va toʻqimachilik k-tlari, gʻisht, mebel, avtomobil va velosiped yigʻish, konserva, yogʻ, sabzavot-meva konservalash, yogʻoch tilish zavodlari bor. T. i. uz.—662 km, avtomobil yoʻllari uz.—28,4 ming km. Muhim avtomagistrali Konakri, Kindia, Kankan, Beyla, Nzerekore sh.lari orqali oʻtadi. Yirik dengiz portlari: Konakri, Kamsar. Mamlakat ichkarisida yuklarning kupi Milo daryosida tashiladi. G. chetga alyuminiy oksidi, kofe, banan, olmos, oltin, boksit, palma yogʻi, ananas, temir ruda chiqaradi. Chetdan asbob-uskuna, q.x. mashinalari, avtomobil, neft mahsulotlari, metall buyumlar, oziq-ovqat va b. oladi. AQSH, Fransiya, Germaniya, Ispaniya, Kamerun b-n savdo qiladi. Pul birligi — G. franki .
Qator 28 ⟶ 38:
Matbuoti, radioeshittirishi va telekursatuvi. G.da bir qancha gaz. va jur.lar nashr etiladi. Yiriklari: "Jur-nal ofisyel de Gine" ("Gvineya rasmiy gazetasi", fransuz tilidagi hukumat xabarnomasi, oyiga 2 marta chiqadi), "Xoroyya" ("Qadr-qimmat", fransuz tilidagi haftalik gaz., 1961 y.dan chikadi), "Fonike" (oylik jur., 1974 y.da asos solingan). G. matbuot agentligi 1960 y.da tuzilgan. G. radioeshittirish va telekursatuvi xizmati hukumatga qarashli. Milliy telekursatuv 1977 y. maydan buyon berib boriladi.
 
 
Adabiyoti. G. xalklari folklor namunalariga boy. Yozma adabiyotida qasida tarzida yozilgan dostonlar keng tarqalgan. Tarixiy va diniy mavzulardagi qasidalardan baʼzilari (Muhammad Ali Tyamning "Xoja Umar hayoti", 1935) xalq orasida mashhur.
== Adabiyoti ==
Adabiyoti. G. xalklari folklor namunalariga boy. Yozma adabiyotida qasida tarzida yozilgan dostonlar keng tarqalgan. Tarixiy va diniy mavzulardagi qasidalardan baʼzilari (Muhammad Ali Tyamning "Xoja Umar hayoti", 1935) xalq orasida mashhur.
 
G. adabiyotida yangi poeziya qad. anʼanalar asosida fransuz tilida tarkib topdi. Keyta Fodeba siyosiy mavzudagi "Afrikada tong", "Yarim kecha" (1950) dostonlarini xalq afsonalari asosida yaratgan. Ray Otra (Mamadu Traore) mustamlakachilikka karshi sheʼrlar yezdi ("Ozodlik sari" tuplami). Oʻz ijodini avtobiografik qissa ("Qora bola", 1953) b-n boshlagan Kamara Ley "Qirolning qarashi" modernistik romanini, "Haykal koʻzlari" hikoyasini nashr ettirdi. "Faralako", "Assiatu sentyabrda" romanlarining muallifi E. Sisse mustaqillik uchun kurash gʻoyasini ilgari surgan. A. Fanturening "Tropiklar doirasi" va "Saxel qoʻshinidagi kishi" romanlarida mustamlakachilikdai keyingi voqelik muammolari koʻtarilgan.
 
 
Meʼmorligi va tasviriy sanʼati. G. xalqlarining qad. turar joylari yumaloq shaklda qurilib (oʻtovga oʻxshash), tomi qamish b-n yopilgan. 2-jahon urushidan keyingi binolar qurilishida zamonaviy meʼmorlik namunalari yaqqol koʻrindi. Bu binolarda xonalarni quyoshdan saklovchi bugʻot, panjaralardan foydalanilgan. Mustaqillik yillarida Konakrida jamoat va sanoat binolari: politexnika in-ti, stadion, radiomarkaz, bosmaxona va b. qurildi.
== Meʼmorligi va tasviriy sanʼati ==
Meʼmorligi va tasviriy sanʼati. G. xalqlarining qad. turar joylari yumaloq shaklda qurilib (oʻtovga oʻxshash), tomi qamish b-n yopilgan. 2-jahon urushidan keyingi binolar qurilishida zamonaviy meʼmorlik namunalari yaqqol koʻrindi. Bu binolarda xonalarni quyoshdan saklovchi bugʻot, panjaralardan foydalanilgan. Mustaqillik yillarida Konakrida jamoat va sanoat binolari: politexnika in-ti, stadion, radiomarkaz, bosmaxona va b. qurildi.
 
G. hududidan odam va hayvonlarning haykalchalari, uyma bezakli va buyalgan yogʻoch buyumlar, odamlarning yogʻoch shakllari (afsonaviy hayvon boshli, geometrik shaklli), yogʻoch va suyakdan yasalib turli rangga boʻyalgan niqoblar (diniy marosimlarda kiyilgan) topilgan. Qamishdan buyum yasash (turli rangga boʻyalgan sumka, yelpigʻich, savat va b.), geometrik hoshiyali rangdor matolar tuqish rivojlangan. G.da professional sanʼat rivojlanmagan .