20-Aprel 2013, 16:47 dagi koʻrinishi tahrirlash CoderSIBot (munozara \| hissa) Botlar 187 765 edits Maqolaga matn qoʻshildi ← Avvalgi tahrir		16-Iyun 2013, 07:08 dagi koʻrinishi tahrirlash bekor qilish CoderSIBot (munozara \| hissa) Botlar 187 765 edits k Boʻlimlarni vikifikatsiyalash Keyingi tahrir →
Qator 4: '''Malayziya''' (Persekutuan Tanah Malaysiu) — Jan.-Sharqiy Osiyodagi davlat. X,ududini Jan. Xitoy dengizi ikkiga ajratib turadi; Gʻarbiy M. (Malayya) Malakka ya. o.ning jan.da, Sharkiy M. Kalimantal o.ning shim. qismida joylashgan. Mayd. 332,8 ming km2. Aholisi 22,2 mln. kishi (2001). Poytaxti — Kuala-Lumpur sh. Maʼmuriy jihatdan 13 shtat va 2 federal hududga boʻlinadi. Davlat tuzumi. M. — federativ davlat, konstitutsiyali monarxiya. Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdoʻstlik tarkibida. Amaldagi konstitutsiyasi 1963 y.da kabul kilingan, unga Malayya federatsiyasining 1957 y.gi konstitutsiyasi asos kilib olingan va keyinchalik tuzatishlar kiritilgan. Davlat boshligʻi — oliy hukmdor (podshoh, 2001 y. 12 dek.▼ == Davlat tuzumi == dan Sulton Tuanku Sayd Sirojiddin Sayd Nutra Jamolullayl), u 9 malayya kengashida yashirin ovoz berish yoʻli bilan 5 y. muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi organi — 2 palatali parlament. Ijroiya hokimiyatini bosh vazir boshchiligidagi vazirlar mahkamasi amalga oshiradi. Tabiati. M. ekvator mintaqasida joylashgan. Malakka ya. o.ning katta qismini tepaliklar, past va oʻrtacha balandlikdagi togʻlar (bal. 1000—2000 m; eng baland joyi — Taxan togʻi, 2190 m) egallagan. Sohil qismlari (eni 90 km gacha) payettekislik. Kalimantan orolining sohillari ham tekislik, oʻrta qismi tepaliklar va 2000—2400 m balandlikdagi togʻlardir. M.dagi eng baland joy — Kinabalu togʻi (4101 m). Iklimi ekvatorga xos, shimolrogʻida subekvator mussonli iqlim. Oʻrtacha oylik t-ra yil davomida 25°—28°, Yillik yogʻin sohillarda 2000—5000 mm. Daryolari (Rajang , Paxang , Baram, Kinabatangan va b.) sersuv. Tuproklari podzollashgan laterit, payettekisliklarda allyuvial tuproklar. Yer yuzasining 3/4 qismi doim yashil nam tropik oʻrmon. Palma, bambuk, togʻlarida eman, dafna va b. oʻsadi. Oʻrmon hayvonlari koʻp. Yirik hayvonlardan fil, ikki shoxli karkidon, himolay ayigʻi, yoʻlbars, qoplon, yovvoyi buyvollar, shuningdek, maymun, timsoh, boʻgʻma ilonlar bor. Tropik oʻrmonlarning oʻsimlik va hayvonot dunyosi Taman-Negara, Bako milliy bogʻlarida qoʻriqlanadi.▼ ▲~~Davlat tuzumi.~~ M. — federativ davlat, konstitutsiyali monarxiya. Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdoʻstlik tarkibida. Amaldagi konstitutsiyasi 1963 y.da kabul kilingan, unga Malayya federatsiyasining 1957 y.gi konstitutsiyasi asos kilib olingan va keyinchalik tuzatishlar kiritilgan. Davlat boshligʻi — oliy hukmdor (podshoh, 2001 y. 12 dek. dan Sulton Tuanku Sayd Sirojiddin Sayd Nutra Jamolullayl), u 9 malayya kengashida yashirin ovoz berish yoʻli bilan 5 y. muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi organi — 2 palatali parlament. Ijroiya hokimiyatini bosh vazir boshchiligidagi vazirlar mahkamasi amalga oshiradi. == Tabiati == ▲dan Sulton Tuanku Sayd Sirojiddin Sayd Nutra Jamolullayl), u 9 malayya kengashida yashirin ovoz berish yoʻli bilan 5 y. muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi organi — 2 palatali parlament. Ijroiya hokimiyatini bosh vazir boshchiligidagi vazirlar mahkamasi amalga oshiradi. Tabiati. M. ekvator mintaqasida joylashgan. Malakka ya. o.ning katta qismini tepaliklar, past va oʻrtacha balandlikdagi togʻlar (bal. 1000—2000 m; eng baland joyi — Taxan togʻi, 2190 m) egallagan. Sohil qismlari (eni 90 km gacha) payettekislik. Kalimantan orolining sohillari ham tekislik, oʻrta qismi tepaliklar va 2000—2400 m balandlikdagi togʻlardir. M.dagi eng baland joy — Kinabalu togʻi (4101 m). Iklimi ekvatorga xos, shimolrogʻida subekvator mussonli iqlim. Oʻrtacha oylik t-ra yil davomida 25°—28°, Yillik yogʻin sohillarda 2000—5000 mm. Daryolari (Rajang , Paxang , Baram, Kinabatangan va b.) sersuv. Tuproklari podzollashgan laterit, payettekisliklarda allyuvial tuproklar. Yer yuzasining 3/4 qismi doim yashil nam tropik oʻrmon. Palma, bambuk, togʻlarida eman, dafna va b. oʻsadi. Oʻrmon hayvonlari koʻp. Yirik hayvonlardan fil, ikki shoxli karkidon, himolay ayigʻi, yoʻlbars, qoplon, yovvoyi buyvollar, shuningdek, maymun, timsoh, boʻgʻma ilonlar bor. Tropik oʻrmonlarning oʻsimlik va hayvonot dunyosi Taman-Negara, Bako milliy bogʻlarida qoʻriqlanadi. Aholisining 54% malayyalar, 34% xitoylar, 10% hindlar va b, Davlat tili — Malayziya tili, Davlat dini — islom, Shahar aholisi 43%. Yirik shaharlari: Kuala-Lumpur, Jorjtaun, Ipox, JoxorBaru va b. Tarixi. M. hududida odam ilk paleolit davridan yashaydi. Mil. av. 3—1ming yilliklarda Malakka ya. o.ga Xitoyning jan.-gʻarbidan avstronez qabilalar kelib oʻrnashgan. Mil. 1ming yillik boshlarida Markaziy Sumatradan malayyalarning ajdodlari koʻchib kelgan.▼ == Tarixi == ▲~~Tarixi.~~ M. hududida odam ilk paleolit davridan yashaydi. Mil. av. 3—1ming yilliklarda Malakka ya. o.ga Xitoyning jan.-gʻarbidan avstronez qabilalar kelib oʻrnashgan. Mil. 1ming yillik boshlarida Markaziy Sumatradan malayyalarning ajdodlari koʻchib kelgan. Malakka ya. o. aholisining Hindiston bilan savdo va madaniy aloqalari bu yerda ilk davlatlarning yuzaga kelishida katta ahamiyat kasb etgan. Bunday davlatlar Malakka ya. o.ning shi-m.da, daryolarning quyilish joyidagi shaharlarda vujudga kelgan. Bu shahardavlatlar 3—14-a.larda oʻzidan kuchliroq qoʻshni davlatlarga tobe boʻlgan. Qator 22 ⟶ 28: da UzR bilan diplomatiya munosabatlarini oʻrnatgan. M.ning milliy bayrami — 31 avg . — Milliy kun (1957). Siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari. Umummalayziya islom partiyasi, 1951 y.da tuzilgan; M. xind kongressi, 1946 y.da asos solingan; M. xitoy uyushmasi, 1949 y.da tashkil etilgan; Malayya birlashgan milliy tashkiloti (yangi), 1988 y.da asos solingan; Demokratik harakat partiyasi, 1966 y.da tuzilgan; Milliy front, 1973 y.da 12 partiyaning hukmron koaliiiyasi (ittifoqi) tarzida tashkil etilgan. M. kasaba uyushmalari kongressi, 1949 y.da tuzilgan.▼ == Siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari == Xoʻjaligi. M. — industrial-agrar mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda i.ch. sanoatining ulushi — 28,7%, konchilik sanoatining ulushi — 9,3%, q. x.ning ulushi — 17,3%. Q. h.ning asosiy ekini — sholi boʻlsa ham, mamlakat ehtiyojini qondirmaydi. Mamlakat iqtisodiyotining eng muhim tarmogʻi kauchuk i. ch.dir. Bundan tashkari, kokos palmasi, ananas, kakao, choy, murch, sabzavot, mevalar yetishtiriladi. Chorvachilik suyet rivojlangan; koramol, choʻchqa boqiladi. Dengiz qirgʻogʻi yaqinida va darelarda baliq ovlanadi. Eksport uchun yogʻoch tayyorlanadi. I. ch. sanoatining asosiy tarmoqdari: elektrotexnika, neftni qayta ishlash, kimyo, metallurgiya, avtomobil, toʻqimachilik, oziq-ovqat sanoati; konchilikning asosiy tarmoqlari: neft, tabiiy gaz, qalay, temir va mis rudalari, boksit qazib chiqarish. M. integral sxema, konditsioner, radio va teleapparaturalar i. ch. boʻyicha dunyodagi yetakchi mamlakatlardan biri. Yiliga 24,8 mlrd. kVtsoat elektr energiya hosil qilinadi. Kauchuk, palma yogʻi, qalay eksport qilishda dunyoda oldingi oʻrinlardan birida turadi. Hunarmandchilik (ganchkorlik, zargarlik, kashtachilik va b.) rivojlangan.▼ ▲~~Siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari.~~ Umummalayziya islom partiyasi, 1951 y.da tuzilgan; M. xind kongressi, 1946 y.da asos solingan; M. xitoy uyushmasi, 1949 y.da tashkil etilgan; Malayya birlashgan milliy tashkiloti (yangi), 1988 y.da asos solingan; Demokratik harakat partiyasi, 1966 y.da tuzilgan; Milliy front, 1973 y.da 12 partiyaning hukmron koaliiiyasi (ittifoqi) tarzida tashkil etilgan. M. kasaba uyushmalari kongressi, 1949 y.da tuzilgan. == Xoʻjaligi == ▲~~Xoʻjaligi.~~ M. — industrial-agrar mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda i.ch. sanoatining ulushi — 28,7%, konchilik sanoatining ulushi — 9,3%, q. x.ning ulushi — 17,3%. Q. h.ning asosiy ekini — sholi boʻlsa ham, mamlakat ehtiyojini qondirmaydi. Mamlakat iqtisodiyotining eng muhim tarmogʻi kauchuk i. ch.dir. Bundan tashkari, kokos palmasi, ananas, kakao, choy, murch, sabzavot, mevalar yetishtiriladi. Chorvachilik suyet rivojlangan; koramol, choʻchqa boqiladi. Dengiz qirgʻogʻi yaqinida va darelarda baliq ovlanadi. Eksport uchun yogʻoch tayyorlanadi. I. ch. sanoatining asosiy tarmoqdari: elektrotexnika, neftni qayta ishlash, kimyo, metallurgiya, avtomobil, toʻqimachilik, oziq-ovqat sanoati; konchilikning asosiy tarmoqlari: neft, tabiiy gaz, qalay, temir va mis rudalari, boksit qazib chiqarish. M. integral sxema, konditsioner, radio va teleapparaturalar i. ch. boʻyicha dunyodagi yetakchi mamlakatlardan biri. Yiliga 24,8 mlrd. kVtsoat elektr energiya hosil qilinadi. Kauchuk, palma yogʻi, qalay eksport qilishda dunyoda oldingi oʻrinlardan birida turadi. Hunarmandchilik (ganchkorlik, zargarlik, kashtachilik va b.) rivojlangan. Temir yoʻllari uz. 2,2 ming , avtomobil yoʻllari uz. 52,5 ming km. Dengiz savdo flotining tonnaji — 2,9 mln. t. dedveyt. D yengiz portlari: Kelang , Jorjtaun, Kuantan, Kuala-Lumpur. Jorjtaun, Kota-Kinabaluda aeroportlar bor. Qator 32 ⟶ 42: uskuna, sanoat va optika jihozlari, transport vositalari, stanoklar, oziqovqat oladi. Savdo-sotikdagi asosiy mijozlari: Yaponiya, Singapur, AKSH, Yevropa Hamjamiyati mamlakatlari, Jan. Koreya, Xitoy, Tayvan. Pul birligi — ringgit (Malayziya dollari). Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari. Xalq maorifi tizimi 6 y.lik boshlangʻich maktab (6 yoshdan 12 yoshgacha bulgan bolalar uchun), 3 y.lik kichik oʻrta maktab va 2 y.lik katta oʻrta maktab (katta oʻrta maktab huzurida ijtimoiy, tabiiy-ilmiy va texnika hamda kasb-hunar taʼlimi boʻlimlari bor) dan iborat. Hunarmandchilik maktablari, oʻrta texnika kollejlari va oshirilgan toifadagi texnika kollejlarida ham turli kas-blar oʻrgatiladi. Kuala-Lumpur unti (1962), Milliy un-t (1970), Texnologiya unti (1972), q.x. unti (1973), Jorjtaundagi un-t oliy taʼlim beradi. Kuala-Lumpurda Milliy kutubxona (1971), Milliy muzey (1963, arxeologiya, etn., zool. majmuasi b-n) bor. Tabiiy kauchukni tadqiq qilish in-ti, Q. x. ilmiy tadqiqot in-ti, oʻrmonchilik va tropik baliqchilik tadqiqot markazlari, tibbiyot i.t. instituti, Ijtimoiy fanlar tarixi jamiyati, Malayya tili va adabiyoti agentligi, Tamil tili jamiyati mavjud.▼ == Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari == ▲~~Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari.~~ Xalq maorifi tizimi 6 y.lik boshlangʻich maktab (6 yoshdan 12 yoshgacha bulgan bolalar uchun), 3 y.lik kichik oʻrta maktab va 2 y.lik katta oʻrta maktab (katta oʻrta maktab huzurida ijtimoiy, tabiiy-ilmiy va texnika hamda kasb-hunar taʼlimi boʻlimlari bor) dan iborat. Hunarmandchilik maktablari, oʻrta texnika kollejlari va oshirilgan toifadagi texnika kollejlarida ham turli kas-blar oʻrgatiladi. Kuala-Lumpur unti (1962), Milliy un-t (1970), Texnologiya unti (1972), q.x. unti (1973), Jorjtaundagi un-t oliy taʼlim beradi. Kuala-Lumpurda Milliy kutubxona (1971), Milliy muzey (1963, arxeologiya, etn., zool. majmuasi b-n) bor. Tabiiy kauchukni tadqiq qilish in-ti, Q. x. ilmiy tadqiqot in-ti, oʻrmonchilik va tropik baliqchilik tadqiqot markazlari, tibbiyot i.t. instituti, Ijtimoiy fanlar tarixi jamiyati, Malayya tili va adabiyoti agentligi, Tamil tili jamiyati mavjud. Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. Mamlakatda nashr etiladigan yirik gaz.lar: "Berita harian" ("Kun yangiliklari", Malayziya tilida chiqadigan kundalik gaz., 1957 y.dan), "Biznes tayms" ("Biznes vaqti", ingliz tilida chiqadigan kundalik gaz., 1976 y.dan), "Malay meyl" ("Malayya pochtasi", ingliz tilida chiqadigan kechki gaz., 1896 y.dan), "Mingguan Malayziya" ("Malayziya hafta ichida", Malayziya tilida chiqadigan yakshanbalik gaz., 1964 y.dan), "Nanyan shanbao" ("Janubiy dengizlar savdo gazetasi", xitoy tilida chiqadigan kundalik gaz., 1923 y.dan), "Star" ("Yulduz", ingliz tilida chiqadigan kundalik gaz., 1971 y.dan), "Tamil nesan" ("Tamillar posboni", taʼmil tilida chiqadigan kundalik gaz., 1924 y.dan) va b. Bernama axborot agentligi, 1967 y.da taʼsis etilgan. M. radiosi 1946 y. dan, M. televideniyesi 1963 y.dan ishlaydi. Qator 46 ⟶ 58: M.da tamil (S. Vadivel, J. Perumal, G. S. Shanmugam), xitoy (Sun Ya, Szyan Jen) va ingliz (Li Kok-Yang , Uy Bun-Seng) tillarida ham adabiyot rivojlanayotir. Meʼmorligi va tasviriy sanʼati. M. hududida mil. av. 1ming yillikning 2-yarmiga oid guldor sopol idish va haykallar (Alor-Gajax va Berxallimadagi tosh yodgorliklar), Klangda va Tembeling daryosi boʻyida harsang terrasalar, sagʻanalar, jez buyumlar topilgan. 7—8-a.largacha hind namunalariga taqlid qilingan: Budda ibodatxonalari va haykallari tiklangan. Bezak sanʼatida oltin va kumushdan, shoyi, sopoldan foydalanilgan, kashtachilik rivojlangan. 14-a.dan islom dini kirib kelishi munosabati bilan musulmon inshootlari qurish urf boʻldi (Perax, Kedax va Joxorda 17— 18-a.larda mayejid va maqbaralar qurilgan). 15—19-a.▼ == Meʼmorligi va tasviriy sanʼati == ▲~~Meʼmorligi va tasviriy sanʼati.~~ M. hududida mil. av. 1ming yillikning 2-yarmiga oid guldor sopol idish va haykallar (Alor-Gajax va Berxallimadagi tosh yodgorliklar), Klangda va Tembeling daryosi boʻyida harsang terrasalar, sagʻanalar, jez buyumlar topilgan. 7—8-a.largacha hind namunalariga taqlid qilingan: Budda ibodatxonalari va haykallari tiklangan. Bezak sanʼatida oltin va kumushdan, shoyi, sopoldan foydalanilgan, kashtachilik rivojlangan. 14-a.dan islom dini kirib kelishi munosabati bilan musulmon inshootlari qurish urf boʻldi (Perax, Kedax va Joxorda 17— 18-a.larda mayejid va maqbaralar qurilgan). 15—19-a. larda, ayniqsa, kulolchilikda xitoylarning taʼsiri kuchaydi. 16-a.da mustamlakachilar bostirib kelgach, qad. madaniyat tanazzulga uchrab, yevropacha meʼmorlik va sanʼat shakllari joriy etila boshladi. 19-a. 2-yarmida shaharlar (Pinang , Kuala-Lumpur) rivojlandi. Yevropa, Xitoy, Hindiston, musulmon uslublari krrishmasidan iborat imoratlar qurildi. Turar joylar qoziq va toshlar ustiga, yerga yogʻoch hamda bambuk sinchlardan bar-po etildi. Qator 56 ⟶ 70: M.ning zamonaviy tasviriy sanʼatida rassomlik, haykaltaroshlik rivojlangan. Hunarmandchilikning kulolchilik, toʻquvchilik, savat toʻqish kabi turlari saqlangan. Kinosi. Har yili mamlakatga 1000 tagacha xorijiy film keltiriladi. Bunday sharoitda milliy kinematografiyaning rivojlanishi juda qiyin. M.da dastlabki chinakam milliy kinofilmlar 50-y.larning oxirlarida yaratidsi. Ularning aksariyati anʼanaviy musiqiy dramalardan iborat. Rej., ssenariychi, kompozitor, aktyor va xonanda P. Remli shunday dramalarni saxnalashtirishga ixtisoslashgan. Keyingi yillardagi anchagina kinokartinalar Tailand, Singapur, Filippin, Indoneziya kabi mamlakatlar bilan birgalikda yaratildi. 1981 y.da kinoni rivojlantirish tashkiloti tuzilgan. Badiiy filmlar orasida quyidagilar bor: "Xang Tuan" (rej. F. Mejundar), "Se-merax Padi" (rej. P. Remli), "Yigʻlama" (rej. R. Timoer), "Muhabbat va qoʻshiq" (rej. D. Sulong), "Ertangi kun umidida" (rej. D. Shamsuddin), "Ona, onajon" (rej. A. Mahmud).▼ == Kinosi == Oʻzbekiston — M. munosabatlari. Iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirish uchun avvalo huquqiy negiz yaratildi. 1992 y. iyunida OʻzR Prezidenti I. A. Karimovning M.ga tashrifi vaqtida "Madaniy va ilmiy hamkorlik", "Iktisodiy va texnikaviy hamkorlik" toʻgʻrisida bitimlar imzolandi. 1993 y. mart—apr. oylarida M. bosh vazirining Oʻzbekistonga tashrifi yakunida ham bir qancha hujjatlar qabul etildi. Natijada ikkala mamlakat oʻrtasida tovar ayirboshlashga kirishildi. 1999 y.da tovar aylanmasi 4,9 mln. AKSH dollarini tashkil etdi.▼ ▲~~Kinosi.~~ Har yili mamlakatga 1000 tagacha xorijiy film keltiriladi. Bunday sharoitda milliy kinematografiyaning rivojlanishi juda qiyin. M.da dastlabki chinakam milliy kinofilmlar 50-y.larning oxirlarida yaratidsi. Ularning aksariyati anʼanaviy musiqiy dramalardan iborat. Rej., ssenariychi, kompozitor, aktyor va xonanda P. Remli shunday dramalarni saxnalashtirishga ixtisoslashgan. Keyingi yillardagi anchagina kinokartinalar Tailand, Singapur, Filippin, Indoneziya kabi mamlakatlar bilan birgalikda yaratildi. 1981 y.da kinoni rivojlantirish tashkiloti tuzilgan. Badiiy filmlar orasida quyidagilar bor: "Xang Tuan" (rej. F. Mejundar), "Se-merax Padi" (rej. P. Remli), "Yigʻlama" (rej. R. Timoer), "Muhabbat va qoʻshiq" (rej. D. Sulong), "Ertangi kun umidida" (rej. D. Shamsuddin), "Ona, onajon" (rej. A. Mahmud). == Oʻzbekiston — Malayziya munosabatlari == ▲~~Oʻzbekiston — M. munosabatlari.~~ Iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirish uchun avvalo huquqiy negiz yaratildi. 1992 y. iyunida OʻzR Prezidenti I. A. Karimovning M.ga tashrifi vaqtida "Madaniy va ilmiy hamkorlik", "Iktisodiy va texnikaviy hamkorlik" toʻgʻrisida bitimlar imzolandi. 1993 y. mart—apr. oylarida M. bosh vazirining Oʻzbekistonga tashrifi yakunida ham bir qancha hujjatlar qabul etildi. Natijada ikkala mamlakat oʻrtasida tovar ayirboshlashga kirishildi. 1999 y.da tovar aylanmasi 4,9 mln. AKSH dollarini tashkil etdi. OʻzR da malayziyalik sarmoyadorlar ishtirokida tuzilgan 10 ta qoʻshma korxona mavjud. "Otel Oʻzbekiston", "OʻzMalOyl" (neft konlarini ishlatish), "OʻzMakom" (telefon xizmati), "Oʻzbeklizing Interneyshnl" (kichik va oʻrta biznesni moliyaviy qoʻllabquvvatlash) ularning eng yiriklaridir.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>

Malayziya: Versiyalar orasidagi farq