Mali: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
CoderSIBot (munozara | hissa) Maqolaga matn qoʻshildi |
CoderSIBot (munozara | hissa) k Boʻlimlarni vikifikatsiyalash |
||
Qator 5:
'''Mali''' (Mali), Mali Respublikasi (Republique du Mali) — Gʻarbiy Afrikadagi davlat. Mayd. 1,24 mln. km2, aholisi 11 mln. kishi (2001). Poytaxti — Bamako sh. Maʼmuriy jihatdan Bamako hududi va 8 viloyat (region)ga boʻlingan.
Davlat tuzumi. M. — respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1992 y. 12 yanv.▼
== Davlat tuzumi ==
dagi referendumda maʼqullangan. Davlat boshligʻi — prezident (1992 y.dan Alfa Umar Konare). Umumiy toʻgʻri ovoz berish yoʻli bilan 5 y. muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi xrkimiyatni Milliy majlis (bir palatali parlament), ijroiya hokimiyatni prezident bilan hukumat amalga oshiradi.
Tabiati. M. hududinshg koʻp qismi Shim. yarim sharning tropik mintaqasida. Yer yuzasining 90% dan koʻprogʻi tekislik, qolgan qismi togʻlardan va qoyalar orasidagi oʻyiq kamarlardan iborat. M.ning shim. qismida Gʻarbiy va Markaziy Sahroi Kabirning tosh, qumtosh va shagʻalli choʻllari joylashgan. Niger daryosining oʻrta oqimi keng allyuvial tekislik. M.da boksit, temir va marganets rudalari, tuz, ohaktosh, fosforit, kaolin, olmos, oltin, qalay, polimetall rudalar, uran konlari bor.▼
== Tabiati ==
▲
Iqlimi — tropik, issiq va quruq; jan. chekkasida — subekvatorial. Yillik oʻrtacha t-rasi 28—29°. Oʻrtacha yillikyogʻin 150—1500 mm. Daryolari — Senegal, Niger va ularning irmoqlari.
Qator 15 ⟶ 19:
M. hududining 1/2 qismi butazor, savanna; qizgʻish-qoʻngʻir tuproqli yerlarda boshokli oʻsimliklar, akatsiya, palma va baobab, qizil laterit tuprokdi yerlarda Senegal kayyasi, terminaliya va b. daraxtlar usadi. Jan. chekkasida savanna oʻrmonlari, daryo boʻylarida galereya oʻrmonlari bor. Shim. choʻl va chala choʻllarda ohu, gʻizol, jirafa, gepard, sirtlon, savannalarda kiyik, arslon, qoplon, chiyaboʻri, fil, timsoh, begemot, qushlar yashaydi. Daryo va koʻllarda baliq koʻp. Termitlar, yovvoyi asalari, setse pashshasi va b. hasharotlar tarqalgan. Oʻsimliklar va hayvonlarni qoʻriklash uchun Bukl-dyu-Baule milliy bogi tashkil etilgan.
Aholisi. M.da bambara, soninke, malinke, fulbe, diula, sanu, shuningdek, xasonke, kachoro, senufo, dogon, bobo, moyey, Sahroi Kabirda tuareglar, arablar yashaydi. Aholisining 80% islom, qolganlari xristian va mahalliy dinlarga eʼtiqod qiladi. Rasmiy til — fransuz tili. Aholining qariyb 70% mahalliy bambara tilida soʻzlashadi. Aholining 25,5% shaharlarda yashaydi. Yirik shaharlari: Bamako, Mopti, Segu, Sikaso.▼
== Aholisi ==
Tarixi. M. — Gʻarbiy Afrikada oʻrta ayerlarda vujudga kelgan davlatlardan biri. Mamlakatga Shim. Afrika savdogarlari kirib kelishi bilan islom dini yoyilgan (8-a.). 19-a.ning oxiridan Gʻarbiy Afrikaning markaziy hududi Fransiya mustamlakasiga aylandi. Mahalliy aholi mustamlakachilarga qarshi qattiq kurashdi. 1894 y. Niger va Senegal daryolarining yuqori va oʻrta oqimlaridagi yerlari Fransiya Sudani nomi bilan Fransiya mustamlakasi. 1895 y.dan Fransiya Sudani Fransiya Gʻarbiy Afrikasi tarkibiga kirdi.▼
▲
== Tarixi ==
▲
2-jahon urushidan keyin Fransiya Sudanida ozodlik harakati kuchaydi. 1946 y. oxirida tashkil topgan Afrika demokratik birlashmasi seksiyasi — Sudan Ittifoqi partiyasi milliy ozodlik harakatiga boshchilik qildi, demokratik islohotlar oʻtkazish uchun kurash boshladi. Sudan Ittifoqi Fransiya Gʻarbiy Afrikasi mamlakatlariling taraqqiyparvar kuchlari va Fransiya Umummehnat konfederatsiyasi tarkibidagi kasaba uyushmalari koʻmagida mamlakatda yetakchi siyosiy kuch boʻlib qoldi. 1957 y. uning deputatlari Territorial assambleyada birinchi marta koʻp ovoz olishga muvaffaq boʻldilar.
Qator 25 ⟶ 33:
1991 y. 25 martda davlat toʻntarishi sodir boʻldi. Hokimiyatni qoʻlga olgan A. T. Ture boshchiligidagi Xalqni qutqarish qoʻmitasi demokratik islohotlar oʻtkazishga kirishdi. 1992 y. 1-yarmida oʻtkazilgan koʻp partiyali asosdagi parlament va prezident saylovi fuqarolar boshqaruviga oʻtishni nihoyasiga yetkazdi. M. Respublikasi OʻzR suverenitetini 1992 y. 24 yanv.da tan oldi. Milliy bayrami — 22 sent. — Mustaqil kuni (1960).
Siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari. M.da demokratiya uchun alyans — Panafrika ozodlik, birdamlik va adolat partiyasi (ADEMA), 1990 y.da tuzilgan; M. taraqqiyot va tiklanish partiyasi, 1991 y.da tashkil etilgan; Demokratiya va rivojlanish partiyasi, 1991 y.da asos solingan; Demokratik tashabbus milliy kongressi partiyasi, 1991 y.da tuzilgan; Demokratiya va taraqqiyotuchun birlashma, 1991 y.da tashkil etilgan; Demokratiya va mehnat uchun birlashma partiyasi, 1991 y.da tuzilgan; Taraqqiyot uchun demokratik kuchlar ittifoki partiyasi, 1991 y.da asos solingan; Demokratiya va tarak,qiyot partiyasi, 1991 y. tashkil etilgan; Sudan ittifoqi — Afrika demokratik birlashmasi partiyasi, 1946 y.da tuzilgan, 1968 y. da taqikdangan, 1992 y.dan yana oshkora ishlay boshlagan. M. mehnatkashlari milliy birlashmasi kasaba uyushmasi, 1963 y.da asos solingan.▼
== Siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari ==
Xoʻjaligi. M. — afar mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda q.x.ning ulushi — 55%, sanoatning ulushi — 12%. Iqtisodiy faol ahvolining 75% q.x.da band. Teztez boʻlib turadigan qurgʻoqchilik mamlakat iqtisodiyotiga katta zarar yetkazadi. Q.x.da yerga jamoa egaligi us-tun. Mamlakat hududining salkam 9% haydaladigan va boʻz yerlar, koʻp yillik ekinzorlar, 24% yaylov va pichanzorlar, 3,6% oʻrmon va butazorlar, qolgan qismi choʻllardan iborat. 90 ming ga yer sugʻoriladi. Haydaladigan yerlarda donli ekinlar, yer yongʻoq va paxta, shuningdek, kanop, makkajoʻxori, choy, tamaki, sholi, shakarqamish, shahar atroflarida sabzavot va meva, hamma joyda oq joʻxori, fonio, yams, maniok yetishtiriladi. M. — Gʻarbiy Afrikadagi yirik chorvachilik mamlakatlaridan biri. Qoramol, qoʻy, echki, tuya, yilqi boqiladi. Oʻrmonlarda mebel va b. ehtiyojlar uchun yogʻoch tayyorlanadi. Daryolar, irmoklar va koʻllarda baliq ovlanadi.▼
▲
== Xoʻjaligi ==
▲
Mustaqillik yillarida maʼdan qazib olish yoʻlga qoʻyilib, qayta ishlash sa-noatining 30 dan koʻproq korxonasi barpo etildi. Biroq mahsulot i.ch. hajmi jihatidan hunarmandchilik hamon ustun. Sanoat i.ch.ning yarmiga yaqini q.x. xom ashyosini qayta ishlash tarmogʻiga toʻgʻri keladi. Paxta tozalash, sholi oqlash, yer yongʻoq va chigit yogʻi, sabzavot va meva konservalari z-dlari bor. Toʻqimachilik k-tlari, kanop, koʻn-poyabzal, sement z-dlari barpo etilgan. Keyingi yillarda velosiped va moped, tranzistor yigʻish, metall kon-sturkiiyalar, mebel, kemasozlik korxonalari, traktor taʼmirlash ustaxonalari barpo etildi. Yiliga oʻrtacha 200 mln. kVtsoat dan koʻproq elektr energiya hosil qilinadi.
Qator 33 ⟶ 45:
M.da asosiy transport turi — avtomobil. Avtomobil yoʻllari uz. — 18 ming km, shundan 3 ming km qattiq qoplamali. Temir yoʻllari uz. — 720 km. M.ning dengizga chiqish yoʻli yoʻq. Tashqi savdo yuklari Senegal va Kot-d’Ivuar orqali tashiladi. Mamlakatda 10 aeroport, jumladan, Bamakoda xa-lqaro aeroporti bor. M. chetga paxta, yeryongʻoq, chorva va baliq mahsulotlari, gazlama, kalava ip, oltin, olmos sotadi. Chetdan neft mahsulotlari, oziq-ovqat, mashina va uskunalar, qurilish materiallari, kimyoviy mollar va b. oladi. Savdo-sotiqdagi mijozlari: Fransiya, Germaniya, Yaponiya, Kot-d’Ivuar, Senegal, Gana. Pul birligi — Afrika franki.
Tibbiy xizmati. Tibbiy yordam davlat muassasalarida amalga oshiriladi. Vrachlar Milliy tibbiyot maktabida tayyorlanadi.▼
== Tibbiy xizmati ==
Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari. M. hududida dastlabki diniy maktablar 14-a.da paydo boʻldi. 15—16-a.larda Tombuktu va Jen-neda Afrikadagi eng koʻhna musulmon untlari ishlay boshlagan. Dastlabki dunyoviy maktablar 19-a.ning 2-yarmida ochildi, ammo ular juda oz boʻlgan.▼
▲
== Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari ==
▲
Mamlakat mustaqilligi eʼlon qilingan (1960) paytda fransuzcha uslubda tashkil etilgan maktab tizimi 6 y.lik boshlangʻich, 7 y.lik oʻrta va kasb-xunar taʼlimidan iborat edi. 1962 y. da 6 yosh dan boshlab 5 y.lik, 1968 y.da 9 y.lik majburiy taʼlim joriy qilindi. Quyi kasb-hunar taʼlimi boshlangʻich maktab negizida 3 y. davomida amalga oshiriladi. Boshlangʻich maktab oʻquvchilari ped. in-tlarida, toʻliqsiz oʻrta maktab oʻqituvchilari normal maktablarda, toʻliq oʻrta maktab oʻqituvchilari Oliy normal maktabda tayyorlanadi. Oliy oʻquv yurtlari: Bamakoda ped. in-ti (Oliy normal maktab), Milliy oliy maʼmuriy maktab, Milliy muhandislar maktabi, Milliy tibbiyot maktabi, Katibugudagi q.x. politexnika in-ti.
Qator 43 ⟶ 59:
Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. M.da nashr etiladigan yirik gaz.lar: "Jurnal ofisyel de la Repyublik dyu Mali" ("Mali Respublikasi rasmiy gazetasi", hukumatning fransuz tilida chiqadigan xabarnomasi), "Kibaru" ("Yangiliklar", bambara tilida chiqadigan oylik gaz., 1972 y.dan), "Oror" ("Tong", fransuz tilida oyiga 2 marta chikadigan gaz., 1990 y.dan), "Essor" ("Yuksalish", fransuz tilida chikadigan kundalik gaz., 1949 y.dan; bambara va fransuz tillarida ilovalari chiqariladi). M. mat-buot va reklama agentligi (AMAPP), 1977 y. da tashkil etilgan. M. radio-eshittirish va televideniye xizmati, davlat nazoratida, 1957 y.da asos solingan.
Adabiyoti. M. xalq ogʻzaki ijodi boy va rangbarang . Xalq afsonalarini toʻplash va nashr etishga 20-a.ning 30-y.▼
== Adabiyoti ==
▲
larida kirishildi. Hoz. adabiyoti, asosan, ‘ fransuz tilida. Tarixchi I. M.Uan oʻzining tarixiy romanlari ("Fadimata, choʻl malikasi" va b.) bilan hoz. zamon M. adabiyotining asoschisi hisoblanadi. 20a. 2-yarmidagi yirik yozuvchilaridan biri, jamoat arbobi Fili-Dabo Sissokoning "Qizil Savanna" romanida 1jahon urushi davrida mahalliy ziyolilarning vujudga kelishi, tuareglarning fransuz bosqinchilariga qarshi qoʻzgʻoloni bayon qilingan. M.da yosh shoirlar yetishib chikdi. 60-y.lar oxiri va 70-y.lar boshlarida M. adabiyotida folklor asarlari (tarixiy afsonalar, ertaklar va h.k.)ni qayta ishlash davom ettirildi ("Kala Jata" va b.). M. mustaqillikka erishgach, proza va poeziya gurkirib rivojlana boshladi.
Qator 53 ⟶ 71:
Musiqasi mamlakatda yashovchi turli xalqpar musiqiy madaniyati krrishmasidan tarkib topgan. Baʼzilari qad. anʼanalarga ega boʻlib, oʻrta asrlardagi Mali imperiyasi davridan boshlangan. Saroy musiqasi belgilari saqlanib qolgan. M. xalqdarining cholgʻu as-boblari orasida koʻra deb ataluvchi 21 torli arfa, nʼgoni deb ataluvchi 4 torli gitara, bala deb ataluvchi yogʻoch chang , shuningdek doʻmbira, tabele kabilar bor. Senufo xalqi xor usulida qoʻshiq aytishni sevadi, yogʻoch chang orkestrlari, turli ansambllar mavjud. Anʼanaviy musiqa ijrochilaridan S. Bazumana, F. Dembe mashhur. 20-a.da I. So-umaro, A. Soumaro kabi bastakorlar yetishib chiqqan.
Teatri. M. xalqlarida qadimdan sahna tomoshalari (niqobda rake tushish, qoʻshiqlar kuylash, turmush hangomalari), dehqonchilik ishlari, qishloqlardagi bayramlar, udumlar bilan bogʻliq tomoshalar koʻrsatish odat boʻlgan. Bambaralarning koteb xalq teatri guruhlari 20-a.▼
== Teatri ==
▲
ning 30—40-y. larida Bamako koʻchalarida tomoshalar koʻrsatgan. 50-y.lardan zamonaviy shakldagi havaskorlar teatri vujudga kela boshladi. M. mustaqillikka erishgach, bu teatr ommaviy tus oldi. Uning sahnasida respublika turmushi dolzarb mavzularidagi pyesalar qoʻyila boshladi. 1962 y.dan havaskor sanʼatkorlarning musobaqa koʻrigi muntazam oʻtkazib kelinadi. 1963 y.da Bamakoda Milliy sanʼat in-ti tashkil topdi. In-t huzuridagi drama boʻlimi teatrlar uchun kad-rlar tayyorlaydi.
Kinosi. 1963 y.da haftalik kinoxronikalar tayyorlash uchun guruxlar tuzildi. 1977 y.da tashkil etilgan Milliy kino markazi badiiy va hujjatli filmlar chiqara boshladi. M.da 1960-y.larning boshidan xronik filmlar suratga olingan. 1965 y. S. Sissening "Inson va sanamlar" hujjatli filmi yaratildi. 70-y.larda yaratilgan qisqa metrajli filmlar: "Tyemanning kaytishi" (rej. D. Kuyate), "Bir umrning besh kuni", "Qita janubida qora bayroq", "Baara" (hammasining rej. S. Sisse). M.ning yetakchi rej. hisoblangan S. Sissening "Mehnat" filmi ijtimoiy muammolarga bagishlangan. Keyingi yillarda yaratilgan filmlar: "Mahbus" (rej. S. Kulibali), "Hammasi tamom boʻldi" (rej. K. Dyente), "Biz hammamiz aybdormiz", "Kryadagi duel" (rej. I. Traore) va b. Mamlakatda 20 ga yaqin kinoteatr bor. Yiliga 1—2 badiiy film yaratiladi. <ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>▼
== Kinosi ==
▲
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri -->
| |||