Vengriya: Versiyalar orasidagi farq

Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
DastyorBot (munozara | hissa)
k imlo
CoderSIBot (munozara | hissa)
k Boʻlimlarni vikifikatsiyalash
Qator 6:
Aholisi 10,44 mln. kishi (2000). Poyta[[x]]ti — Budapesht sh. Maʼmuriy jihatdan 19 viloyat (mede) ga boʻlinadi. Budapesht alohida maʼmuriy birlik qilib ajratilgan.
 
Davlat tuzumi. V. — demokratik davlat. Amaldagi konstitutsiyasi 1949 y. 20 avg .da qabul qilingan (keyinchalik oʻzgarish va qoʻshimchalar kiritilgan). Davlat boshligʻi — prezident (2000 y.dan F. Madl). Prezident mamlakat qurolli kuchlarining bosh qoʻmondoni hisoblanadi, hukumat boshligʻini tayinlaydi, qamal yoki favqulodda holat eʼlon qilish huquqiga ega. Uning vakolat muddati — 5 y. Qonun chiqaruvchi organi — parlament — Davlat majlisi. Uni aholi yalpi teng va yashirin ovoz berish yoʻli bilan 4 y. muddatga saylaydi. Ijroiya hokimiyat organi Vazirlar Kengashi boʻlib, unga bosh vazir boshchilik qiladi.
 
== Davlat tuzumi ==
Tabiati. Mamlakat hududi asosan te-kislikdan iborat. Dunay daryosining soʻl sohili — Katta Oʻrta Dunayning bir qismida 100 — 200 m balandlikdagi tepaliklar uchraydi. Dunayning oʻng sohili 150—200 m balandlikdagi Dunantul oʻrqir tekisligi va Oʻrta Venger togʻlarining massivlari (Bakon, Vertesh, Pilish, Mechek va b.) dan iborat. Mamlakatning shim.-gʻarbida Kichik Oʻrta Dunay pasttekisligining jan. qismi (Kishalfyold), shim.sharqda Karpat togʻlarining etaklari (mamlakatning eng baland nuqtasi — Matra massividagi Kekesh togʻi, 1015 m), gʻarbda Alp togʻlarining yon bagʻri (bal. 500—800 m) joylashgan. Asosiy foydali qazilmalari: boksit, qoʻngʻir va toshkoʻmir, neft, tabiiy gaz, uran, marganes, temir rudalari. Balaton koʻli qirgʻoqlarida shifoba[[x]]sh termal va maʼdanli issiq suv buloqlari bor. Iqlimi — moʻtadil, kontinental. Yanv. da oʻrtacha t-ra — 2, —4°, iyulda 20, 22,5°. Yillik yogʻin miqdori sharqda 450 mm dan jan.-gʻarbda 900 mm gacha. Shar-qida qurgʻoqchilik boʻlib turadi. Yogʻinning koʻpi yoz boshida va kuzda yogʻadi. Dunay daryosi V. ni va uning poyta[[x]]ti — Budapeshtni kesib oʻtadi. Uning irmoqlari — Tisa, Raba. V. da koʻllar kam, eng kattasi Balaton koʻli. Yerlarining koʻp qismi — qora tuproq. Togʻ va adirlarda qoʻngʻir oʻrmon va karbonatli chim. Tisa va Dunay vodiylarida allyuvial tuproqpar. Alfyoldda shoʻrlangan kam unum tuproqlar uchraydi. V. hududining 17,6 % oʻrmon bilan qoplangan. Oʻrmonlar asosan togʻ yon bagʻirlarining 300— 400 m dan baland qismlarida saqlanib qolgan. Hayvonlardan quyon, dala sichqoni, yumronqoziq, tulki, tipratikan, qushlardan toʻrgʻay. qorayaloq, qizilishton, boyqush. qamishzorlarda suv parrandalari uchraydi. V. da Qishbalaton qoʻriq[[x]]onasi, Ti[[x]]an, Xortobad va b. milliy bogʻlar bor.
Davlat tuzumi. V. — demokratik davlat. Amaldagi konstitutsiyasi 1949 y. 20 avg .da qabul qilingan (keyinchalik oʻzgarish va qoʻshimchalar kiritilgan). Davlat boshligʻi — prezident (2000 y.dan F. Madl). Prezident mamlakat qurolli kuchlarining bosh qoʻmondoni hisoblanadi, hukumat boshligʻini tayinlaydi, qamal yoki favqulodda holat eʼlon qilish huquqiga ega. Uning vakolat muddati — 5 y. Qonun chiqaruvchi organi — parlament — Davlat majlisi. Uni aholi yalpi teng va yashirin ovoz berish yoʻli bilan 4 y. muddatga saylaydi. Ijroiya hokimiyat organi Vazirlar Kengashi boʻlib, unga bosh vazir boshchilik qiladi.
 
 
== Tabiati ==
Tabiati. Mamlakat hududi asosan te-kislikdan iborat. Dunay daryosining soʻl sohili — Katta Oʻrta Dunayning bir qismida 100 — 200 m balandlikdagi tepaliklar uchraydi. Dunayning oʻng sohili 150—200 m balandlikdagi Dunantul oʻrqir tekisligi va Oʻrta Venger togʻlarining massivlari (Bakon, Vertesh, Pilish, Mechek va b.) dan iborat. Mamlakatning shim.-gʻarbida Kichik Oʻrta Dunay pasttekisligining jan. qismi (Kishalfyold), shim.sharqda Karpat togʻlarining etaklari (mamlakatning eng baland nuqtasi — Matra massividagi Kekesh togʻi, 1015 m), gʻarbda Alp togʻlarining yon bagʻri (bal. 500—800 m) joylashgan. Asosiy foydali qazilmalari: boksit, qoʻngʻir va toshkoʻmir, neft, tabiiy gaz, uran, marganes, temir rudalari. Balaton koʻli qirgʻoqlarida shifoba[[x]]sh termal va maʼdanli issiq suv buloqlari bor. Iqlimi — moʻtadil, kontinental. Yanv. da oʻrtacha t-ra — 2, —4°, iyulda 20, 22,5°. Yillik yogʻin miqdori sharqda 450 mm dan jan.-gʻarbda 900 mm gacha. Shar-qida qurgʻoqchilik boʻlib turadi. Yogʻinning koʻpi yoz boshida va kuzda yogʻadi. Dunay daryosi V. ni va uning poyta[[x]]ti — Budapeshtni kesib oʻtadi. Uning irmoqlari — Tisa, Raba. V. da koʻllar kam, eng kattasi Balaton koʻli. Yerlarining koʻp qismi — qora tuproq. Togʻ va adirlarda qoʻngʻir oʻrmon va karbonatli chim. Tisa va Dunay vodiylarida allyuvial tuproqpar. Alfyoldda shoʻrlangan kam unum tuproqlar uchraydi. V. hududining 17,6 % oʻrmon bilan qoplangan. Oʻrmonlar asosan togʻ yon bagʻirlarining 300— 400 m dan baland qismlarida saqlanib qolgan. Hayvonlardan quyon, dala sichqoni, yumronqoziq, tulki, tipratikan, qushlardan toʻrgʻay. qorayaloq, qizilishton, boyqush. qamishzorlarda suv parrandalari uchraydi. V. da Qishbalaton qoʻriq[[x]]onasi, Ti[[x]]an, Xortobad va b. milliy bogʻlar bor.
 
Aholining 97% vengerlar, shuningdek nemislar, slovaklar, [[x]]orvatlar, ruminlar, yahudiylar, serblar, slovenlar, polyaklar, loʻlilar va b. ham yashaydi. Aholining oʻrtacha zichligi: 1 km: ga 115 kishi toʻgʻri keladi, 62% aholi shaharlarda istiqomat qiladi. Dindorlar asosan katoliklar (64%) va protestantlar (23%). Rasmiy tili — venger tili. Yirik shaharlari: Budapesht, Mishkols, Debresen, Seged, Pech.
Qator 20 ⟶ 24:
1 -jahon urushi natijasida bu monar[[x]]iya parchalandi. 1918 y. okt.dagi inqilob natijasida V. mustaqil davlatga aylandi (16 noyab.da respublika deb eʼlon qilindi). 1919 y. 21 martda V. Sovet Respublikasi boʻldi. U 1919 y. 1 avg .da agʻdarilgach, mamlakatda Xorti diktaturasi (1920—44) oʻrnatiddi. V. Italiya va Germaniya bilan yaqinlashdi. Mamlakat iqtisodiyoti Germaniya fashizmiga [[x]]izmat qildirildi. 2-jahon urushida Germaniyaning ittifoqchisi sifatida qatnashdi. 1944 y. martda gitlerchilar V. ni bosib oldilar. Ular hokimiyat tepasiga F. Salashini qoʻydilar. 1944 y. sent.da V. nemis qoʻshinlaridan ozod qilina boshladi. 1944 y. 22 dek.da tuzilgan V. muvaqqqat milliy hukumati oradan 6 kun oʻtgach, Germaniyaga qarshi urush eʼlon qildi. 1945 y. 4 apr.da V. nemis koʻshinlaridan butunlay ozod etildi. 1946 y. 1 fev.da V. respublika deb eʼlon qilindi. 1949 y. dan Vengriya Xalq Respublikasi deb ataldi. Mamlakatda sanoat, banklar, transport davlat i[[x]]tiyoriga olindi, yer islohoti oʻtkazildi. Kompartiyaning bir partiyali rejimi keng miqyosda ijtimoiy norozilikka sabab boʻldi. 1956 y. okt.dagi [[x]]alq isyonida demokratik erkinliklar berilishi talab qilindi. Shoʻro qurolli kuchlari bu isyonni shafqatsizlarcha bostirdi. Varshava shartnomasidan chiqmoqchi ekanini eʼlon qilgan I. Nad huqumati qamoqqa olindi. Shundan keyingi yillarda Ya. Kadar boshchiligidagi mamlakat rahbariyati mafkuraviy murosa va [[x]]oʻjalik islohoti oʻtkazish yoʻli bilan Vengriya sotsialistik ishchi partiyasining mavqeini mustahkamlashga urindi. 1989 y. da 1949 y. gi konstitutsiya oʻzgartirilib, V. demokratik huquqiy davlat deb eʼlon qilindi. 1989 y. 18 okt.da mamlakat V. Respublikasi deb ataldi. V. 1955 y.dan BMT aʼzosi. OʻzR bilan diplomatiya munosabatlarini 1992 y. 3 martda oʻrnatgan. Milliy bayramlari: 15 mart — 1848—49 y. burjua inqilobining boshlanishi; 20 avg . — V. davlati asoschisi Avliyo Ishtvan kuni; 23 okt.—1956 y. inqilob va ozodlik kurashi boshlangan kun va 1989 y. V. Respublikasi eʼlon qilingan kun.
 
Asosiy siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari. V. ishchi partiyasi (1918 y.da asos solingan V. Kommunistik partiyasining vorisi, 1948 y.dan V. mehnatkashlar partiyasi deb atalgan. 1989 y. 7 okt.dagi 14-sʼezdda partiya faoliyatini toʻ[[x]]tatish va uning negizida sotsialistik ishchi partiyasini tuzishga qaror qilindi. Bu partiya 1993 y. martidan V. ishchi partiyasi deb ataladigan boʻldi), V. sotsialistik partiyasi (1989 y.da tashkil etilgan), V. demokratik forumi (siyosiy tashkilot sifatida 1987 y.da tuzilgan), Erkin demokratlar ittifoqi (1988 y. da asos solingan va siyosiy partiya tarikasida 1989 y.da shakllangan). Kasaba uyushmalari: Mustaqil kasaba uyushmalari demokratik ligasi (1988 y.da mustaqil kasaba uyushmalarini birlashtirish maqsadida tuzilgan), V. kasaba uyushmalari federatsiyasi (Umumvengriya kasaba uyushmalari negizida barpo etilgan; Taʼsis sʼezdi 1990 y.da boʻlgan).
 
== Asosiy siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari ==
Xoʻjaligi. V. — industrial-agrar mamlakat. Sanoati ilgʻor te[[x]]nika bilan qurollangan, q.[[x]]. yuksak darajada rivojlangan. Yalpi ichki mahsulotda sanoatning ulushi 35,5%, qishloq va oʻrmon [[x]]oʻjaligining ulushi 12%.
Asosiy siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari. V. ishchi partiyasi (1918 y.da asos solingan V. Kommunistik partiyasining vorisi, 1948 y.dan V. mehnatkashlar partiyasi deb atalgan. 1989 y. 7 okt.dagi 14-sʼezdda partiya faoliyatini toʻ[[x]]tatish va uning negizida sotsialistik ishchi partiyasini tuzishga qaror qilindi. Bu partiya 1993 y. martidan V. ishchi partiyasi deb ataladigan boʻldi), V. sotsialistik partiyasi (1989 y.da tashkil etilgan), V. demokratik forumi (siyosiy tashkilot sifatida 1987 y.da tuzilgan), Erkin demokratlar ittifoqi (1988 y. da asos solingan va siyosiy partiya tarikasida 1989 y.da shakllangan). Kasaba uyushmalari: Mustaqil kasaba uyushmalari demokratik ligasi (1988 y.da mustaqil kasaba uyushmalarini birlashtirish maqsadida tuzilgan), V. kasaba uyushmalari federatsiyasi (Umumvengriya kasaba uyushmalari negizida barpo etilgan; Taʼsis sʼezdi 1990 y.da boʻlgan).
 
 
== Xoʻjaligi ==
Xoʻjaligi. V. — industrial-agrar mamlakat. Sanoati ilgʻor te[[x]]nika bilan qurollangan, q.[[x]]. yuksak darajada rivojlangan. Yalpi ichki mahsulotda sanoatning ulushi 35,5%, qishloq va oʻrmon [[x]]oʻjaligining ulushi 12%.
 
Sanoati ning yetakchi tarmoklari: mashinasozlik, qora va rangli metallurgiya, elektronika, oziq-ovqat, mebel va yengil sanoat. Yoqilgʻi-energetika balansida koʻmir asosiy oʻrin egallaydi (Tatabanya, Oroslan, Borshod, Mechek va b. konlar). Neft va tabiiy gaz qazib olish rivojlangan. Elektr energiya asosan issiqpik elektr stansiyalarida hosil qilinadi (yiliga oʻrtacha 32,5 mlrd. kVtsoat elektr energiya hosil qilinadi). Qora metallurgiya asosan chetdan keltiriladigan ruda va koks asosida ishlaydi. Bu tarmoqning asosiy markazlari: Mishkols, Ozd va Dunayvarosh. Boksit-alyuminiy sanoati hal qiluvchi ahamiyatga ega (Almashfyuzit, Ayka, Tatabanya, Inot, Nirad-Deaki va b.). Mashinasozlikning asosiy tarmoqlari — elektr te[[x]]nika, priborsozlik, aloqa vositalari, hisoblash te[[x]]nikasi, tibbiyot asbob-uskunalari i.ch., shuningdek transport vositalari, ayniqsa kemasozlik, t.y. vagonlari, avtobus i. ch. ("Ikarus" z-dlari) rivojlangan. Metall qirqish stanoklari, kimyo, yengil, oziq-ovqat sanoati uchun asbob-uskunalar, q.[[x]]. mashinalari, yoritish priborlari ham ishlab chiqariladi. Mashinasozlikning asosiy markazlari: Budapesht, Dyor, Mishkols, Sekeshfe[[x]]ervar va Debresen. Farmatsevtika kor[[x]]onalari Budapesht va Debresenda joylashgan. Kimyo sanoati (maʼdanli oʻgʻitlar, organik sintez mahsulotlari i.ch.) muhim ahamiyatga ega. Yengil sanoat tarmoqlari orasida toʻqimachilik, tikuvchilik, poyabzal i.ch. (Budapesht, Dyor, Seged, Pech va b. shaharlarda), oziq-ovqat sanoati (vinochilik, meva-sabzavot konserva, un tortish, qand-shakar, goʻsht sanoati va b.) rivojlangan.
Qator 28 ⟶ 36:
Qishloq [[x]]oʻjaligida asosiy oʻrinni dehqonchilik oladi. Haydaladigan yerning 2/3 qismiga gʻalla ekiladi. Te[[x]]nika ekinlaridan qand lavlagi, kungaboqar, tamaki, shuningdek kartoshka yetishtiriladi. Sabzavotchilik, bogʻdorchilik va uzumchilik mahsulotining anchagina qismi chet ellarga chiqarib sotiladi. Chorvachilikning asosiy tarmoqlari— choʻchqachilik va parrandachilik. Qoramolchilik, qoʻychilik va sut mahsulotlari yetishtirish ham rivojlangan. Balaton koʻlida va Dunay daryosida baliq ovlanadi.
 
 
Transporti. T. y. va avtomobil transporti V. transportining asosini tashkil kiladi. T. y.larning uz. — 7752 km (2277 km elektrlashtirilgan), avtomobil yoʻllarining uz. —30 ming km dan ortiq, ichki suv yoʻllarining uz. 1,6 ming km ni tashkil etadi. Dunay daryosida kemalar katnaydi; u kanal orqali Balaton koʻli bilan tutashtirilgan. Asosiy porti — Budapesht sh.
== Transporti ==
Transporti. T. y. va avtomobil transporti V. transportining asosini tashkil kiladi. T. y.larning uz. — 7752 km (2277 km elektrlashtirilgan), avtomobil yoʻllarining uz. —30 ming km dan ortiq, ichki suv yoʻllarining uz. 1,6 ming km ni tashkil etadi. Dunay daryosida kemalar katnaydi; u kanal orqali Balaton koʻli bilan tutashtirilgan. Asosiy porti — Budapesht sh.
 
V. chetga asosan mashinalar va asbobuskunalar, [[x]]imikatlar, elektr ashyolari, boksit, dori-darmon, kiyim-kechak, q. [[x]]. va oziq-ovqat sanoati mahsulotlari chiqaradi. Chetdan [[x]]om ashyo, yoqilgʻi, yengil va yuk avtomobillari, traktorlar, don kombaynlari, maʼdanli oʻgʻitlar va b. sotib oladi. Chet el sayyohligi rivojlangan. V. iktisodiyotiga [[x]]orijiy sarmoya jalb etish surʼatlari ancha yuqori. V. ningtashqi savdodagi mijozlari — Gʻarbiy va Sharqiy Yevropa mamlakatlari. Pul birligi — forint.
Qator 42 ⟶ 52:
Venger adabiyotiga shoir E. Adi katta hissa qoʻshdi. Uning "Venger dashtida", "Venger yakobinchisi qoʻshigʻi", "Dyord Doji nevarasi", "Jangovar yoʻl" kabi asarlari jamiyatni qayta qurish ruhi bilan sugʻorilgan. 1- va 2-jahon urushlari orasidagi davrda venger inqilobiy lirikasining yirik vakili A. Yojef asarlari keng tarqaldi. Ispan milliy ozodlik kurashida general Lukach nomi bilan shuhrat qozongan yozuvchi Mate Zalka qator asarlarida, shuningdek "Doberdo" romanida ozodlik yoʻlidagi kurashchilar obrazini yaratdi, mehnatkashlar ongining uygʻonishini haqqoniy tasvirladi. V. adabiyotining yirik vakillari L. Meshter[[x]]azi, A. Berkeshi, I. Dobozi, L. Erdyosh asarlari yangi insonning shakllanishi masalalariga bagʻishlangan. Tanikli shoirlardan D. Iyesh, I. Shimon, G. Garai lirik asarlari, Y. Darvashning "Badmast yomgʻir" romani va D. Fekyotning "Vrach oʻlimi", F. Shantining "Soat yigirma", I. Erkenning "Totovlar [[x]]onadoni" qissalari ijtimoiy mavzuning chuqur tahlil etilishi, ruhiy holat tasvirining teran falsafiyligi bilan V. adabiyotida alohida oʻrin oladi.
 
Meʼmorligi. V. hududida paleolit va neolit davrlariga oid manzilgo[[x]]larning qoldiqlari, skif-sarmat va antik madaniyatlarning yodgorliklari topilgan. Milodning dastlabki asrlariga mansub Qad. Rim meʼmoriy yodgorliklari saqlangan. 11—12-a. larda Pech, Estergomda meʼmorlik maktablari vujudga keldi. 11 —13-a. larda roman va gotika uslubidagi qoʻrgʻonlar, qasrlar va turar joylar qurildi. 15-a. ning 2-yarmidan Uygʻonish davri tamoyillari vujudga kela boshladi. 17-a. o[[x]]irlarida avstriyaliklar taʼsirida barokko uslubi yoyildi. 19-a. da klassitsizm uslubi tarkib topdi. 19-a. o[[x]]irida Budapeshtni qurish avj oldi (parlament binosi, opera teatri va b.). 19—20-a. boʻsagʻasida venger "moderni" meʼmorligida [[x]]alq meʼmorligi usullaridan foydalanildi. 20-a. oʻrtalaridagi V. meʼmorlari salobatli sanoat, turar joy, maʼmuriy binolar barpo etishga kirishdilar. Komlo, Varianati, Budapesht sh. larida jahonning eng kurkam meʼmoriy majmualari barpo etildi. Budapeshtdagi markaziy stadion (meʼmor K. David vab.), binokorlik sanoati kasaba uyushmasi [[x]]odimlari uyi (meʼmor L. Gardorash va b.), Dunay daryosiga qurilgan Erjebet koʻprigi (meʼmor P. Shali), Balaton koʻli boʻyidagi mehmon[[x]]onalar va b. binolar V. meʼmorligining muvaffaqiyati boʻlib, industrial asosda barpo etilgan.
 
== Meʼmorligi ==
Tasviriy sanʼati. V. hududida sopol haykallar (neolit davri), kelt va skiflarning sanʼat yodgorliklari saqlanib qolgan. Rim davri manzilgohlarida turli rasmlar, haykalchalar, guldonlar topilgan. Oʻrta asrlardagi rassomlik, haykaltaroshlik (Avliyo Georgiyning otga minib turgan haykali, bronza, 14-a., Marton va Derd Kolojvarlar ishlagan) hamda badiiy hunarmandlik buyumlari saqlangan. Uygʻonish davrida (15-a. o[[x]]irlari, 16-a. boshlari) V. sanʼati yuksak bosqichga koʻtarildi. Oʻtmish anʼanalari turklar hukmronligi davrida ham mahalliy tusda davom etdi. Bu narsa yozma kitoblarni bezashda, amaliy-bezak sanʼatida namoyon boʻldi. 17-a. o[[x]]iri, 18-a. boshlarida barokko uslubidagi portret rassomligi rivojlandi (A. Manoki). 19-a. da portret (M. Barabash), manzara (ota-bola Markolar), rassomlik, haykaltaroshlik (I. Ferensi), suratkashlik (M. Zichi) rivojlandi. 1848—49 y.lardagi inqilobdan keyin ozodlik gʻoyalari bilan sugʻorilgan tari[[x]]iy kartinalar yaratildi (V. Madaras, B. Sekey). Mashhur rassom M. Munkachi esa ijtimoiy hayotni ifodalovchi chuqur gʻoyali kartinalar yaratdi. 19-a. o[[x]]iri, 20-a. boshlarida I. Reves, A. Fenesh, Ya. Tornyai, K. Kerishtok, D. Rudnai kabi rassomlar venger rassomligi anʼanalarini davom ettirdilar. M. Ijo, A. Shtrobl kabi haykaltaroshlar realistik asarlar yaratdilar. Shu davr V. sanʼatida Sh. Xolloshi asos solgan Nadban realistik rassomlik maktabi katta rol oʻynadi. V. ning 20—30-y.lar sanʼatida Dyula Derkovich va Ishtvan Deshi-Xuber kabi mashhur rassomlar ijod qildilar. Fashizm tartibi oʻrnatilgandan keyin koʻpgina taraqqiyparvar rassomlar chet ellarda ishladilar, mamlakatda qolganlari ijtimoiy oʻtkir taʼsirchan asarlar yaratdilar. Rassomlardan Bertalan Por, Aurel Bernat, Ishtvan Syoni, haykaltaroshlardan Beni Ferensi, Jigmond Kishfaludi-Shtrobl, Yojef Shomodi, Tamash Viga, Dyord Shegeshdi, Ferens Kovach va b. Vengriya tasviriy sanʼatini boyitdilar. V. da amaliy sanʼat ham qad. anʼanalarga ega; Noemi Ferens yaratgan gobelenlar, Margit Kovach yaratgan sopol buyumlar eʼtiborli.
Meʼmorligi. V. hududida paleolit va neolit davrlariga oid manzilgo[[x]]larning qoldiqlari, skif-sarmat va antik madaniyatlarning yodgorliklari topilgan. Milodning dastlabki asrlariga mansub Qad. Rim meʼmoriy yodgorliklari saqlangan. 11—12-a. larda Pech, Estergomda meʼmorlik maktablari vujudga keldi. 11 —13-a. larda roman va gotika uslubidagi qoʻrgʻonlar, qasrlar va turar joylar qurildi. 15-a. ning 2-yarmidan Uygʻonish davri tamoyillari vujudga kela boshladi. 17-a. o[[x]]irlarida avstriyaliklar taʼsirida barokko uslubi yoyildi. 19-a. da klassitsizm uslubi tarkib topdi. 19-a. o[[x]]irida Budapeshtni qurish avj oldi (parlament binosi, opera teatri va b.). 19—20-a. boʻsagʻasida venger "moderni" meʼmorligida [[x]]alq meʼmorligi usullaridan foydalanildi. 20-a. oʻrtalaridagi V. meʼmorlari salobatli sanoat, turar joy, maʼmuriy binolar barpo etishga kirishdilar. Komlo, Varianati, Budapesht sh. larida jahonning eng kurkam meʼmoriy majmualari barpo etildi. Budapeshtdagi markaziy stadion (meʼmor K. David vab.), binokorlik sanoati kasaba uyushmasi [[x]]odimlari uyi (meʼmor L. Gardorash va b.), Dunay daryosiga qurilgan Erjebet koʻprigi (meʼmor P. Shali), Balaton koʻli boʻyidagi mehmon[[x]]onalar va b. binolar V. meʼmorligining muvaffaqiyati boʻlib, industrial asosda barpo etilgan.
 
 
Musiqasi. Venger [[x]]alq qoʻshiqlari bir ovozlidir; qad. ohanglari esa mari,udmurt, chuvash kuylarini eslatadi. Igrits deb ataluvchi venger [[x]]alq ba[[x]]shidostonchilari haqidagi dastlabki maʼlumot Yu-a.ga taalluqli. Xristianlik rasmiy din boʻlib qolgach (10-a.), Grigoriyem [[x]]oralining taʼsiri kuchaydi. Professional V. musiqasi (13-a. dan) zodagonlar orasida ravnaq topdi. Unda Gʻarbiy Yevropa musiqasi bilan venger [[x]]alq musiqa ohanglari qoʻshildi. 16-a. da lyutnya ijrochisi va [[x]]onanda Sh. Tinodining tari[[x]]iy mavzudagi dastlabki dunyoviy qoʻshiklari, B. Bakfarq kabi sozandakompozitorlarning cholgʻu asarlari nashr etildi. 17—18-a. larda V. zodagonlarining koʻpchiligi oʻzlarining [[x]]or hamda cholgʻu kapellalari bilan nom chiqarishdi.
== Tasviriy sanʼati ==
Tasviriy sanʼati. V. hududida sopol haykallar (neolit davri), kelt va skiflarning sanʼat yodgorliklari saqlanib qolgan. Rim davri manzilgohlarida turli rasmlar, haykalchalar, guldonlar topilgan. Oʻrta asrlardagi rassomlik, haykaltaroshlik (Avliyo Georgiyning otga minib turgan haykali, bronza, 14-a., Marton va Derd Kolojvarlar ishlagan) hamda badiiy hunarmandlik buyumlari saqlangan. Uygʻonish davrida (15-a. o[[x]]irlari, 16-a. boshlari) V. sanʼati yuksak bosqichga koʻtarildi. Oʻtmish anʼanalari turklar hukmronligi davrida ham mahalliy tusda davom etdi. Bu narsa yozma kitoblarni bezashda, amaliy-bezak sanʼatida namoyon boʻldi. 17-a. o[[x]]iri, 18-a. boshlarida barokko uslubidagi portret rassomligi rivojlandi (A. Manoki). 19-a. da portret (M. Barabash), manzara (ota-bola Markolar), rassomlik, haykaltaroshlik (I. Ferensi), suratkashlik (M. Zichi) rivojlandi. 1848—49 y.lardagi inqilobdan keyin ozodlik gʻoyalari bilan sugʻorilgan tari[[x]]iy kartinalar yaratildi (V. Madaras, B. Sekey). Mashhur rassom M. Munkachi esa ijtimoiy hayotni ifodalovchi chuqur gʻoyali kartinalar yaratdi. 19-a. o[[x]]iri, 20-a. boshlarida I. Reves, A. Fenesh, Ya. Tornyai, K. Kerishtok, D. Rudnai kabi rassomlar venger rassomligi anʼanalarini davom ettirdilar. M. Ijo, A. Shtrobl kabi haykaltaroshlar realistik asarlar yaratdilar. Shu davr V. sanʼatida Sh. Xolloshi asos solgan Nadban realistik rassomlik maktabi katta rol oʻynadi. V. ning 20—30-y.lar sanʼatida Dyula Derkovich va Ishtvan Deshi-Xuber kabi mashhur rassomlar ijod qildilar. Fashizm tartibi oʻrnatilgandan keyin koʻpgina taraqqiyparvar rassomlar chet ellarda ishladilar, mamlakatda qolganlari ijtimoiy oʻtkir taʼsirchan asarlar yaratdilar. Rassomlardan Bertalan Por, Aurel Bernat, Ishtvan Syoni, haykaltaroshlardan Beni Ferensi, Jigmond Kishfaludi-Shtrobl, Yojef Shomodi, Tamash Viga, Dyord Shegeshdi, Ferens Kovach va b. Vengriya tasviriy sanʼatini boyitdilar. V. da amaliy sanʼat ham qad. anʼanalarga ega; Noemi Ferens yaratgan gobelenlar, Margit Kovach yaratgan sopol buyumlar eʼtiborli.
 
 
== Musiqasi ==
Musiqasi. Venger [[x]]alq qoʻshiqlari bir ovozlidir; qad. ohanglari esa mari,udmurt, chuvash kuylarini eslatadi. Igrits deb ataluvchi venger [[x]]alq ba[[x]]shidostonchilari haqidagi dastlabki maʼlumot Yu-a.ga taalluqli. Xristianlik rasmiy din boʻlib qolgach (10-a.), Grigoriyem [[x]]oralining taʼsiri kuchaydi. Professional V. musiqasi (13-a. dan) zodagonlar orasida ravnaq topdi. Unda Gʻarbiy Yevropa musiqasi bilan venger [[x]]alq musiqa ohanglari qoʻshildi. 16-a. da lyutnya ijrochisi va [[x]]onanda Sh. Tinodining tari[[x]]iy mavzudagi dastlabki dunyoviy qoʻshiklari, B. Bakfarq kabi sozandakompozitorlarning cholgʻu asarlari nashr etildi. 17—18-a. larda V. zodagonlarining koʻpchiligi oʻzlarining [[x]]or hamda cholgʻu kapellalari bilan nom chiqarishdi.
 
18-a. o[[x]]iridan cholgʻu musiqasining yangi raqsbop janri — verbunkosh taraqqiy etdi. Uning shakllanishida V. loʻli sozandalari katta rol oʻynadi. Keyinchalik milliy musiqaning asosiy uslubi darajasiga koʻtarllgan verbunkosh barcha janrlarga taʼsir qildi. Kompozitor Y. Ruzichka shu uslub zaminida birinchi V. operasi ("Belaning qochishi", 1822) ni yozdi. Oʻz ijodida verbunkosh bilan Italiya operanavislik tajribasini qoʻshgan 19-a. atoqli kompozitori F. Erkel "Bank ban", "Laslo Xunyadi", "Dyord Doja" singari milliy ozodlik harakati ruhidagi operalarni yaratdi. Verbunkosh ohanglari Gaydn, Motsart. Bet[[x]]oven, Shubert, Brams, Berlioz, List singari kompozitorlarni ilhomlantirdi. 1834 y. da dastlabki Milliy musiqa maktabi tashkil topdi. Shuning zaminida F. List Musiqa akademiyasini barpo qildi (1918 y. dan List nomidagi Oliy musiqa sanʼati maktabiga aylangan). Peshtda opera teatri (1837), Milliy konservatoriya (1840, keyinchalik oliy musiqa maktabi deb iomlangan) barpo boʻldi. 1853 y. Filarmoniya jamiyati tashkil topdi. Mashhur pianinochi, kompozitor F. List faoliyati 19-a. V. musiqa taraqqiyotida katta rol oʻynadi. B. Bartok, 3. Koday singari kompozitor va musiqashunoslar [[x]]alq ijodi asarlarini oʻrganib, V. musiqa madaniyati rivojiga katta hissa qoʻshdilar. 20-a. da F. Legar, I. Kalman, V. Yakobi operettalari olamga mashhur boʻldi. V. musiqasi taraqqiyotida A. Mi[[x]]ay, P. Kadosha, R. Marosh, E. Servanskiy, F. Farqash, D. Ranki. P. Yardani, Sh. Sokolai, J. Durko singari kompozitor va musiqashunoslarning [[x]]izmatlari katta.
 
 
Teatri. Teatr kurtaklari 9-a.dagi koʻchmanchi vengerlarning uyinlari va marosimlariga borib taqaladi. Qiziqchimasharabozlar va ba[[x]]shilar oʻziga [[x]]os [[x]]alq madaniyatining namoyandalari edi. 17-a. o[[x]]iri — 18-a. boshlarida maktab teatrlari rayem boʻldi. 18-a. boshida saroy teatr truppalari yuzaga keldi. 1790 y.da birinchi professional teatr tashkil qilindi. 1837 y.da Peshtda "Peshti madyar sin[[x]]az" nomli doimiy teatr (1840 y. dan Venger milliy teatri) ochildi. V. teatrining shakllanishida aktyorlardan M.’Lendvai, G. Egreshshi, R. Laborfalvi, M. Yasai, rej. E. Paulai katta rol oʻynadilar. 19-a. o[[x]]irida yana bir qator viloyatlarda teatrlar tashkil etildi. 1-va 2- jahon urushi orasida V. teatri chuqur tushkunlikka uchradi. Urushdan keyin yangi teatrlar ishga tushirildi: Budapeshtda Sh. Petyofi nomidagi teatr, M. Yokai nomidagi teatr, Seged, Pech va b. shaharlardagi teatrlar. Rej. lardan T. Mayor, E. Gellert, K. Kazimir, L. Vamosh, aktyorlardan G. Bayor, K. Tolnai, A. Shomlai, M. Gabor, £. Rutkai, L. Bashti mashhur.
== Teatri ==
Teatri. Teatr kurtaklari 9-a.dagi koʻchmanchi vengerlarning uyinlari va marosimlariga borib taqaladi. Qiziqchimasharabozlar va ba[[x]]shilar oʻziga [[x]]os [[x]]alq madaniyatining namoyandalari edi. 17-a. o[[x]]iri — 18-a. boshlarida maktab teatrlari rayem boʻldi. 18-a. boshida saroy teatr truppalari yuzaga keldi. 1790 y.da birinchi professional teatr tashkil qilindi. 1837 y.da Peshtda "Peshti madyar sin[[x]]az" nomli doimiy teatr (1840 y. dan Venger milliy teatri) ochildi. V. teatrining shakllanishida aktyorlardan M.’Lendvai, G. Egreshshi, R. Laborfalvi, M. Yasai, rej. E. Paulai katta rol oʻynadilar. 19-a. o[[x]]irida yana bir qator viloyatlarda teatrlar tashkil etildi. 1-va 2- jahon urushi orasida V. teatri chuqur tushkunlikka uchradi. Urushdan keyin yangi teatrlar ishga tushirildi: Budapeshtda Sh. Petyofi nomidagi teatr, M. Yokai nomidagi teatr, Seged, Pech va b. shaharlardagi teatrlar. Rej. lardan T. Mayor, E. Gellert, K. Kazimir, L. Vamosh, aktyorlardan G. Bayor, K. Tolnai, A. Shomlai, M. Gabor, £. Rutkai, L. Bashti mashhur.
 
1925 y.da Budapeshtda turgʻun operetta teatri (1949 y. dan Milliy teatr) tashkil qilindi. Balet sanʼati 19-a. o[[x]]irida paydo boʻlib, 20-a. boshida rivojlandi. Budapeshtdagi Milliy teatr qoshida balet maktabi bor. V. da estrada, qoʻgʻirchoq teatri, sirk va sirk maktabi ham mavjud.
 
 
Kinosi. 19-a. o[[x]]irida dastlabki [[x]]ronika filmlari suratga olina boshladi. 1896 i. Budapeshtda birinchi kinoteatr ochildi. 1901 y. da venger filmi "Rake" (rej. B. Jitkovskiy) yaratildi. Shu filmdan ilmiy-ommabop kino tari[[x]]i boshlangan. 1912 y. 14 okt.da milliy badiiy kinematografiya yuzaga keldi. 1912 y. dan V. filmlari muntazam suratda ishlab chiqarila boshladi. Keyingi yillarda V. da yaratilgan filmlar haqqoniyligi, jiddiy masalalarni koʻtarib chiqqanligi bilan ajralib turadi. V. kinematografiya ilmiy tadqiqot in-ti (1956), Teatr va kino in-ti bor. V. da ishlab chiqarilgan koʻpgina badiiy va qisqa metrajli filmlar [[x]]alqaro kinofestivallarda mukofotlangan. 60—80-y. lardagi eng ya[[x]]shi filmlar: "20 soat" (rej. 3. Fabri), "Ota" (rej. I. Sabo), "Noumid" (rej. M. Yancho), "Fotosurat" (rej. P. Zolnai) va b. I. Pechi, K. Tolnai, M. Gabor, L. Bashti, Ye. Rutkai kabilar V. kinosining mashhur aktyorlaridir.
== Kinosi ==
Kinosi. 19-a. o[[x]]irida dastlabki [[x]]ronika filmlari suratga olina boshladi. 1896 i. Budapeshtda birinchi kinoteatr ochildi. 1901 y. da venger filmi "Rake" (rej. B. Jitkovskiy) yaratildi. Shu filmdan ilmiy-ommabop kino tari[[x]]i boshlangan. 1912 y. 14 okt.da milliy badiiy kinematografiya yuzaga keldi. 1912 y. dan V. filmlari muntazam suratda ishlab chiqarila boshladi. Keyingi yillarda V. da yaratilgan filmlar haqqoniyligi, jiddiy masalalarni koʻtarib chiqqanligi bilan ajralib turadi. V. kinematografiya ilmiy tadqiqot in-ti (1956), Teatr va kino in-ti bor. V. da ishlab chiqarilgan koʻpgina badiiy va qisqa metrajli filmlar [[x]]alqaro kinofestivallarda mukofotlangan. 60—80-y. lardagi eng ya[[x]]shi filmlar: "20 soat" (rej. 3. Fabri), "Ota" (rej. I. Sabo), "Noumid" (rej. M. Yancho), "Fotosurat" (rej. P. Zolnai) va b. I. Pechi, K. Tolnai, M. Gabor, L. Bashti, Ye. Rutkai kabilar V. kinosining mashhur aktyorlaridir.
 
Oʻzbekiston-V. munosabatlari. Venger va oʻzbek [[x]]alklari oʻrtasidagi aloqalar tari[[x]]i oʻtgan asrdan boshlanadi. Bir necha mashhur venger sayyohining Oʻrta Osiyoga qilgan safarini bu yoʻldagi dastlabki odim deyish mumkin. 19-a. da Turkistonga venger sayyohlari G. Vamberi, Yenyo Zichi, 20-a. boshida Dyord Almashi kelib, soʻngra oʻz sayohatlari toʻgʻrisida kitoblar nashr qildirishgan. V. 1991 y. 26 dek.da OʻzR ning mustaqilligini tan oldi. 1992 y. ikki davlat oʻrtasida diplomatiya munosabatlari oʻrnatilgach, shu yili mart oyida Oʻzbekistan Bosh vaziri rahbarligidagi delegatsiya V. Respublikasiga tashrif buyurdi, ikki mamlakat oʻrtasida savdo-iqtisodiy munosabatlar toʻgʻrisidagi hukumatlararo bitim imzolandi. Mazkur hujjat ikki davlatning teng huqukli va oʻzaro manfaatli asosda hamkorligi uchun ilk asos boʻlib [[x]]izmat qila boshladi.