Moldova: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
CoderSIBot (munozara | hissa) Maqolaga matn qoʻshildi |
CoderSIBot (munozara | hissa) k Boʻlimlarni vikifikatsiyalash |
||
Qator 4:
'''Moldaviya''', Moldova Respublikasi (Republika Moldova) — Yevropaning jan.-sharqiy qismidagi davlat. Mayd. 33,7 ming km2. Aholisi 4,432 mln. kishi (2001). Poytaxti — Kishinyov sh. Maʼmuriy jihatdan 40 tuman, 21 shahar va 48 shaharchaga boʻlinadi.
Davlat tuzumi. M. — respublika. 1994 y. 29 iyulda kabul etilgan konstitutsiya amal qiladi. Davlat boshligʻi — parlament tomonidan saylanadigan prezident (2000 y.dan V. Voronin). Qonun chiqaruvchi oliy organi — bir palatali parlament (Majlis), ijrochi organi — hukumat (Vazirlar kengashi).▼
== Davlat tuzumi ==
Tabiati. M. Sharqiy Yevropa tekisligining jan.-gʻarbiy qismida joylashgan. Yer yuzasi oʻrqirli tekislik, dare vodiylari va jarliklar bor. Markaziy qismida Kodru qirlari joylashgan. Eng baland joyi 429,5 m. Dnestrning oʻng sohilini Dnestr boʻyi qirlari (bal. 250—300 m, eng baland joyi 347 m) egallagan. Shim. Moldaviya tekisligi (250—300 m), Jan. Moldaviya tekisligi bor. Ohaktosh, gips, shisha qumi, shagʻal, shuningdek, neft va gaz konlari topilgan.▼
▲
== Tabiati ==
▲
Iqlimi — moʻʼtadil kontinental. Qishi qisqa, iliq, qor kam yogʻadi, yozi uzoq va iliq. Iyulning oʻrtacha t-rasi — shim.da 19,5° va jan.da 22°; eng yuqori t-ra 41°; yanv.ning oʻrtacha t-rasi shim.
Qator 14 ⟶ 18:
Aholisining 65% moldavanlar; ukrainlar, ruslar, ruminlar, gagauz va bolgarlar ham bor. Davlat tili — moldavan tili. Koʻpchilik aholi (95%) xristian dinining pravoslaviye oqimiga mansub. Shahar aholisi 47%. Yirik shaharlari: Kishinyov, Tiraspol, Bels, Tiginya.
Tarixi. Hozirgi M. hududidagi Brinzeni, Rashkov, Chutuleshti va b. joylardan topilgan koʻxna manzilgohlarning dalolat berishicha, bu yerda aholi paleolit davridayoq oʻtroklashgan. Neolit davrining manzilgohlaridan Bug-Dnestr madaniyati yodgorliklari topilgan (mil. av. 6—5 ming yilliklar). Bu davrda odamlar urugʻchilik jamiyatiga birlashib, ovchilik, dehqonchilik, baliqovlash bilan shugʻullangan. Mil. av. 4ming yillikda hukmronlik qilgan Tripoli madaniyati davrida koʻpgina manzilgoqlar (Varvarovka, Karaku-shan, Kuban) barpo etilgan, kulolchilik rivojlangan.▼
== Tarixi ==
▲
Mil. av. 1ming yillikdan mil. 1ming yillikkacha M. qududida daklarning qabilaviy birlashmalari va davlatlari mavjud boʻlgan. Mil. 2-a. boshlarida rimliklar Dakiyani bosib oldi va uni asta-sekin Rimning viloyatiga aylantirdi. Lotin tili yoyilib, u sharkiy roman, shuningdek, moldavan tillariga asos boʻldi. 2—4-a.larda bu yerda sarmatlar, skiflar, hunnlar, gotlar yashaganligi taxmin qilinadi. 10—12-a. boshlarida M. ning bir qismi Qad. Rus davlati taʼsir doirasiga, soʻng Galitsiya va Galitsiyavolin knyazligi tarkibiga kirgan. Lekin 12-a.da koʻchmanchi bijanaq va qipchoklarning hujumidan keyin slavyanlar deyarli barham topdi. 13—14-a.
Qator 22 ⟶ 28:
Siyosiy partiyalari. Agrardemokratik partiya, Kommunistlar partiyasi, Sotsialistik partiya, Xristiandemokratik xalq partiyasi, Tiklanish va inoklik partiyasi.
Xoʻjaligi. M. — industrial-agrar mamlakat. Milliy daromad tarkibida sanoatning ulushi 38%, q.x.ning ulushi 42%, qurilish, transport va aloqaning ulushi 11%.▼
== Xoʻjaligi ==
▲
Sanoati’. Oziq-ovqat sanoatida mevasabzavot konservalari tayyorlash, vinochilik, qand-shakar, yogʻmoy i.ch. asosiy tarmoqlardir. Ogʻir sanoat maj-muasida mashinasozlik, elektron, kimyo, metallurgiya sanoati yetakchi oʻrinda. Yengil sanoat (tikuvchilik, toʻqimachilik va b.) tarmoqlari x.am mavjud. Konserva sanoatida 20 dan ortiq korxona bor, ular meva va sabzavotdan 100 xildan koʻproq konserva tayyorlaydi. Qand-shakar sanoati mamlakatning shim.da joylashgan. Tamaki-fermentatsiya, parfyumeriya, farmatsevtika va qandolatchilik, shuningdek, goʻsht, moy-pishloq, un-yorma sanoati tarmoqlari ham rivojlangan. Mashinasozlik va metallsozlik korxonalari avtomatlashtirish vositalari, temirchilik-press mashinalari, oziqovqat sanoati uchun texnologiya uskunalari, elektr yuk ortkichlar, traktor, q.x. mashina-mexanizmlari, nasoslar, oʻzgaruvchan tok elektr dvigatellari, sovitkichlar, kir yuvish mashinalari, past voltli elektr apparatlari, kabel ishlab chiqaradi. Sunʼiy teri, rezinatexnika buyumlari, lok-boʻyoq, kimyo, biokimyo, binokorlik ashyolari, oʻrmon va yogochsozlik, poligrafiya korxonalari bor. Yiliga oʻrtacha 15,7mlrd. kVtsoat elektr energiyasi hosil qilinadi.
Qator 34 ⟶ 42:
Sogʻliqni saqlash. 2001 y. M.da 12,8 ming vrach, 545 tibbiyot muassasasi, 25 mingoʻrinli kasalxonalar ishladi. Chemal togʻ iqlimiy kurorti, bolalar sanatoriylari bor.
Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari. 2001/2002 oʻquv yilida 1577 maktab, gimnaziya, litseylarda 618,4 ming oʻquvchi taʼlim oldi, 42,5 ming oʻqituvchi ishladi. 82 oʻrta hunar taʼlim tizimida 23 ming , 67 kollejda 17 ming bola oʻqidi. 47 oliy oʻquv yurtida 86,4 ming talaba taʼlim oldi, shu jumladan, davlatga qarashli boʻlmagan 31 in-tda 22,9 ming talaba oʻqidi. 2001 y. M.da doktoranturaga ega boʻlgan 45 i.t. muassasasi ishladi. Res-publikada i.t.larni muvofiqlashtiruvchi M. Fanlar akademiyasi faoliyat koʻrsatadi. Milliy tabiat va etn. muzeyi, Tarix, Arxeologiya, Etn., Tasviriy sanʼat, Xalq hunarmandchiligi, Gagauz tarix-etn. muzeylari bor. Hammasi boʻlib 71 ta muzey, 1,4 ming kutubxona, 1,2 ming klub muassasasi mavjud.▼
== Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari ==
▲
Matbuoti, radio-eshittirishi va telekursa guvi. M.da 2001 y. 1,7 ming nomdagi kitob va risola 0,8 mln. nusxada, gaz.lar 1,2 mln., jur. va b. davriy nashrlar 3,4 mln. nusxada nashr etildi. M.da nashr etiladigan asosiy gaz.lar: "Moldova suverane" ("Suveren Moldaviya"), "Nezavisimaya Moldova" ("Mustaqil Moldaviya"), "Sara" ("Vatan"). "Moldpress" axborot agentligi ishlaydi. 1930 y.dan radioeshittirish, 1958 y.dan telekoʻrsatuv olib boriladi.
Adabiyoti. Dastlabki yozma yodgorliklar boy xalq ogʻzaki ijodi (ertak, qahramonlik eposlari, afsona, qoʻshiq, balladalar) asosida 9—10-a.larda yaratilgan. Cherkov-slavyan (oʻrta bolgar) tilidagi birinchi moldavan kitobi "Kazaniya" (Injilning izohi) 1643 y.da nashr etildi. 17-a.da yilnomalar, 18-a.▼
== Adabiyoti ==
▲
da D. Kantemir (1673— 1723) tomonidan badiiytarixiy asarlar yaratildi. 19-a.
Qator 44 ⟶ 56:
ning 2-yarmida Y. Kryange (1837—1889) va M. Eminesku (1850—1889) ijodi realistik nasr va sheʼriyat rivojida katta rol oʻynadi. 20-a. boshlarida A. Mateyevich, T. Roman oʻz sheʼrlari bilan adabiyotga kirib keldi. 2-jahon urushigacha ijod qilganlar orasida D. Milev, L. Barskiy, N. Markov, L. Kornyaku, M. Andriyesku va b. yozuvchilarni koʻrsatish mumkin. Urush davrida E. Bukov, B. Istru, A. Lupan, T. Menkj kabi adiblar bosqinchilarga qarshi kurashga bagʻishlangan asarlar yozishdi. 50-y.larda poeziya yetakchi janr boʻlgan boʻlsa (Ye. Bu-kovning "Andriyesh", "Mening mamlakatim", A. Lupanning "Yuzma-yuz", L. Delyanuning "Mangu yoshlik", F. Po-nomarning "Doʻstlik" dostonlari va sheʼriy toʻplamlari), keyingi yillarda salmokli nasriy asarlari yaratildi (Ye. Damian, V. Vasilake, R. Lungu, L. Damian, G. Viyeru, P. Botsu, E. Lotyanu va b.ning roman hamda qissalari). Andrey Lupan, Samson Shlyaxu, Yemelyan Bukov va b. larning ayrim asarlari, moldavan yozuvchilarining "Hajviy hikoyalar" toʻplami oʻzbek tilida nashr etilgan.
Meʼmorligi. M. hududidan mil. av. 3—2-ming yilliklarga oid madaniyat yodgorliklari topilgan. 10— 11-a.larda yogʻoch, tosh va loydan imorat hamda inshootlar qurilgan shaharlar paydo boʻldi. 14-a. oʻrtalaridan meʼmorlik rivojlana boshladi, shahar atroflari tosh devor bilan oʻrab olindi. 16-a.dan minorali va ravokli qalʼalar qurildi. Saharna, Jabkadagi gʻormonastirlarning qoldiqlari saqlangan. 18-a.da shaharlar tez rivoj topdi, mahalliy meʼmorlar loyihasi asosida goʻzal va gʻaroyib ibodatxona binolari qurilishi avj oldi. Anʼanaviy shahar va qishloq uylari yogʻoch va toshdan, jamoat binolari zamonaviy konstruk-siyalardan barpo etila boshladi. 19-a. oxiri va 20-a. boshlarida M.ning Rossiyaga qoʻshib olingan qismida klassitsizm uslubi, Ruminiyaga karam qismida modern uslubi ustunlik qildi. 20-a. 2-yarmida qurilgan bino va in-shootlarda milliy meʼmorlik anʼanalaridan foydalanildi (Kishinyovning Mirva Velskiy koʻchasidagi turar joylar, "Inturist" mehmonxonasi va b.).▼
== Meʼmorligi ==
Tasviriy sanʼati. M. hududida mil. av. 2—1ming yilliklarga mansub metall taqinchoklar, mil. 1ming yillikka doyr qurollar, sopol, jez, ku-mush, oltin idish va buyumlar topilgan. Ular zargarlik va metallni badiiy ishlash rivojlanganidan darak beradi. 13—14a.larda xalq amaliy sanʼatida Vizantiya va musulmon Sharqining taʼsiri kuchli boʻlgan. 14— 17-a.larda zardoʻzlik, 18—19-a.larda gilamchilik yuksaldi. 19-a.dan boshlab dunyoviy tasviriy sanʼat, ayniqsa, portret rassomligi rivoj topdi, rassomlik oʻquv yurtlari ochildi. 19-a. oxiri va 20-a. boshlarida hayotiy manzaralar, turli janrlardagi rasmlar, psixologik portretlar yaratildi (V. Okushko, Ye. Maleshevskaya va b.). 20-a. 2-yarmida rangtasvirchilardan M. Gamburd, V. Russu-Chobanu, portretchilardan K. Kitayka, I. Bogdesko, G. Sainchuk, haykaltaroshlardan K. Kobize-va, B. Marchenko kabilar tasviriy sanʼat rivojiga hissa qoʻshdilar. Xalq sanʼatida tosh oʻymakorligi, gilam toʻqish, kashtadoʻzlik, kulollik, yogʻochsozlik ravnaq topdi.▼
▲
== Tasviriy sanʼati ==
▲
Musiqasi oʻziga xos milliy folklor asosida shakllangan va qoʻshni xalqlar badiiy madaniyati bilan hamohang rivojlangan. Xalq qoʻshiqlari, asosan, bir ovozli, ohanglari xilma-xil. Afsonaviy voqeiy qoʻshiklarda qahramonlik va ozodlik gʻoyalari aks etgan. Mehnat, marosim, muhabbat, hazil, davra qoʻshiklari bor. Eng koʻp tarqalgan xalq musiqasi doyna deb ataladi. Jok, moldovenyaska deb atalgan joʻshqin va oʻynoqi xalq raqslari dunyoga tanilgan. Torli cholgʻulardan kobza, simbala, tilchali asboblardan d-rimba (vargan), puflab chalinadigan asboblardan flu-yer va kaval (nay), chimpa, buchum kabilar bor. 19-a.da ilk kompozitorlar (G. Muzichesku, K. Mikuli, E. Kaudelli, Ch. Porumbesku) ijod qila boshladilar. Zamonaviy kompozitorlar orasida A. Stircha, G. Nyaga, E. Lazarev, Ch. Tkach, Ye. Doga, dirijyorlardan T. Gurtovoy, D. Gʻoya, A. Samoile, xonandalardan T. Cheban, T. Alyoshina, M. Biyeshu va b. mashhur. 1955 y. Kishinyovda M. opera va balet teatri ochilgan, davlat filarmoniyasi (1940) qoshida simfonik orkestr, "Doyna" xor kapellasi, "Jok", "Leutarlar", "Fluyerash" kabi ansambllar faoliyat koʻrsatadi. Oʻzbekistonda T. Cheban, M. Biyeshu va qator ansambllar gastrolda boʻlgan.
Qator 52 ⟶ 68:
Teatr sarchashmalari xalq oʻyinlaridan boshlanadi. Kolinde-kolada deb atalgan qad. xalq marosimlari, xeitul deb atalgan yangi yil kuglovlari va turli-tuman oʻyinlarda teatr sanʼati unsurlari boʻlgan. Iroziy (irodi) deb atalgan tomo-shalar, polvon, akrobat (pehlivan, soptar)larning mahoratlarini namoyish etishlari va gayduklarning oʻziga xos teatri mashhur boʻlgan. Oʻrta asrlarda saroy va sayyor truppalari tomosha koʻrsatishgan. 1816 y.da yozuvchi va maʼrifatchi G. Asaka rahbarligida moldavan tilida birinchi spektakl koʻrsatilgan. Professional teatrni barpo etishda V. Aleksandri, K. Negrutssi, A. Russo, M. Kogelnichanu va b. dramaturglar katta xizmat qildilar. 20-a.ning 20-y.larida tashkil topgan drama toʻgaraklari asosida Balta sh.da musiqali drama truppasi (keyinchalik drama studiyasi) tuzildi. Shu studiyani bitirib chiquvchilar 1933 y.da Tiraspolda tashkil etilgan drama teatri (hoz. M. akademik musiqali teatri)ning oʻzagi boʻldi. Endilikda M.da 14 teatr, shu jumladan, "Luchaferul" teatri, "Likurich" qoʻgʻir-choq teatri, Bels musiqali drama teatri, filarmoniya, sirk va b. ishlab turibdi. Ularda A. Lupan, L. Kornyanu, E. Bukov kabi mahalliy mualliflarning pyesalari bilan bir qatorda jahon mumtoz dramaturgiyasining asarlari ham sahnalashtirilgan. Teat_r arboblari orasida D. Dariyenko, N. Massalskaya, Ye. Ureke, K. Shtirbu, I. Shkuryalarni koʻrsatish mumkin. Teatrlar uchun kadrlarni Kishinyovdagi G. Muzichesku nomidagi sanʼat in-ti tayyorlaydi. s Kino tarixi 1927 y.dan boshlanadi. Oʻsha yili birinchi hujjatli film yaratildi. 1940 y.dan Kishinyovda ish boshlagan kinovakillik punkti 1952 y.da xronika (voqeiy) filmlar ki-nostudiyasi (1957 y. dan "Moldovafilm")ga aylantirildi. 1955 y. da birinchi moldavan filmi — "Moldaviya taronalari" (rej. A. Zolotnitskiy) dunyo yuzini koʻrdi. Shundan keyin "Ataman Kodr" (1958), "Kuzning soʻnggi kuni" (1965, rej. V. Derbenyov), "Qotillikda ayblanadi" (1969, rej. B. Volchek), "Lautari" (1971, rej. E. Lotyanu), "Yoningda erkak boʻlsa" (1978, rej. V. Gajiu) va b. yaratildi. Kino aktyorlaridan D. Dariyenko, M. Volontir, K. Tirseu, S. Toma, M. Sagaydak, G. Grigoriular mashhur. M.da 100 kinoteatr bor.
Oʻzbekiston — M. munosabatlari. Mustaqillik yillarida OʻzR bilan M. oʻrtasida Doʻstlik va hamkorlik toʻgʻrisida, Erkin savdo, Ikkiyoklama soliq solishga yoʻl qoʻymaslik, Xalqaro avtomobil qatnovi, Moliyasanoat guruxlari tuzish qoidalari, i.ch. kooperatsiyasi, Savdo-iqtisodiy hamkorlik qoidalari toʻgʻrisida shartnomalar tuzilgan. Koʻp tomonlama hamkorlik masalalari boʻyicha Oʻzbekiston — M. qoʻshma komissiyasi ishlab turibdi. Ikki mamlakat oʻrtasidagi tovar aylanmasi 2000 y.dagi 4,2 mln. AQSH dollaridan 2001 y.da 7,7 mln. dollarga yetdi. OʻzR da M. sarmoyasi ishtirokidagi 1 korxona roʻyxatga olingan. <ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>▼
== Oʻzbekiston — Moldova munosabatlari ==
▲
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri -->
| |||