Panama: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
CoderSIBot (munozara | hissa) k Boshqa maʼnolari qoʻshildi |
CoderSIBot (munozara | hissa) k Boʻlimlarni vikifikatsiyalash |
||
Qator 5:
'''Panama''' (Panama), Panama Respublikasi (Republica de Panama — Markaziy Amerikaning Panama boʻynida joylashgan davlat. Shim.dan Karib dengizi, jan.dan Tinch okean oʻrab turadi. Mayd. 78,2 ming km2. Axrlisi 2,88 mln. kishi (2002). Poytaxti — Panama sh. Maʼmuriy jihatdan 9 viloyat (provincia) va 5 muxtor indeys rezervatsiyasiga boʻlinadi.
Davlat tuzumi. P. — respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1972 y.da kabul qilingan, unga 1978 va 1993 y.larda tuzatishlar kiritilgan. Davlat boshligʻi — prezident, u umumiy toʻgʻri va yashirin ovoz berish yoʻli 6-n 5 y. mud-datga saylanadi va ikkinchi muddatga qayta saylanish huquqiga ega emas. Kr-nun chiqaruvchi hokimiyatni Konun chiqaruvchi assambleya (bir palatali parlament), ijrochi hokimiyatni prezident va hukumat amalga oshiradi.▼
== Davlat tuzumi ==
Tabiati. P. hududi Markaziy Amerikaning eng kambar (48—200 km) qis-mida. Qirgʻoqlari, asosan, past. Tinch okean va Karib dengiziga tutash sohillarida anchagina qoʻltiq bor. Mayda orol koʻp. P.ning butun hududi orqali gʻarbdan sharq tomon Kordilyera-de-Veragua, Kordilyera-de-San-Blas, Serraniyadel-Daryen togʻ tizmalari choʻzilgan, mamlakatning eng baland nuqtasi va harakatdagi vulkani Baru (bal. 3475 m). Oltin, simob, temir va mis rudalar, boksit, binokorlik ma-teriallarining kichikroq konlari bor. Tez-tez zilzila boʻlib turadi. Iqlimi subekvatorial, issiq va sernam. Oʻrtacha yillik t-ra 25—28°. Yogʻin jan. togʻ yon bagʻirlarida 1500 mm dan shim. yon bagʻirlarida 5000 mm gacha. Daryolari qisqa (200 km gacha), kema qatnamaydi, qurgʻoqchil mavsumda koʻpincha qurib qoladi. Panama boʻynining eng kambar joyida Panama ka-nali qurilgan. Qizilsariq laterit tuproqlarda qimmatbaho daraxt turlari oʻsadigan oʻrmonlar, jan.-gʻarbdagi jigarrang-qizil tuproklarda savannalar uchraydi. Hayvonot dunyosi: zirhli, yovvoyi mushuklar (puma, otselot), chumolixoʻr, yalqov, bugʻu, koata maymuni va b. Daryey va b. milliy boglari, oʻrmon qoʻriqxonalari bor.▼
▲
== Tabiati ==
▲
Aholisi, asosan, panamaliklar — metislar (60%), negrlar (15%), indeyslar (7%). Shaharlarda yamaykaliklar, xitoylar, amerikaliklar ham yashaydi. Shahar aholisi 54%. Rasmiy til — ispan tili. Koʻpchilik dindorlar katolik, bir qismi protestant. Yirik shaharlari — Panama, Kolon.
Tarixi. P.ni ispanlar mustamlaka qilib olgunga qadar bu yerda kuna, guaymi, chokova va b. 60 dan ortiq in-deys qabilasi yashagan. P.nidastlab 16-a.da ispan konkistadorlari zabt etgan. Mustamlakachilar tub aholiga zulm oʻtkazgan va koʻpchiligini qirib tashlab, plantatsiyalar va konlarda ishla-tish uchun Afrikadan negr qullarni keltirgan. Amerikadagi ispan mustamlakalarining mustaqilligi uchun urush davomida (1810—26) Panama oʻzini mu-staqil deb (1821) eʼlon qildi va S Bolivar tuzgan Buyuk Kolumbiya respublikasi tarkibiga kirdi. 1830 y.da Buyuk Kolumbiya parchalangach, 1831 y.dan Yangi Granada (1886 y.dan Kolumbiya) respublikasi tarkibiga departament huquqida kirdi. 1903 y. P. Ko-lumbiyadan ajralib chiqib, mustaqillik eʼlon qildi. Ammo oʻsha yili 18 noyab. da AQSH bilan P. oʻrtasida tuzilgan shartnomaga binoan, Panama kanali qurish moʻljallangan hudud AQShga "abadiy foydalanish, egallash va nazorat qilish" uchun berilishi oqiba-tida P. AQShga butunlay qaram boʻlib qoldi. Amerikaliklar bu yerda harbiy baza qurib, oʻz qoʻshinlarini joylashtirdi. P. xalqi koʻp yil oʻz yerini ozod qilish uchun kurashdi (1958, 1959, 1964 y.lardagi harakatlar). 1968 ‘y. general O. Torrixos Errera boshchiligidagi milliy gvardiya davlat toʻntarishi qilib, iqtisodiy mustaqillikni mu-stahkamlash, siyosiy hayotni demokra-tiyalash tadbirlarini oʻtkazdi. 1977 y. P. hukumati AQSH bilan tuzgan ikki shartnomaga koʻra, 1903 y.gi shartnoma bekor qilindi, 1979 y. 1 okt.▼
== Tarixi ==
▲
dan kanal zonasi ustidan P. suvereniteti tiklandi, 2000 y. 1 yanv.dan kanalning oʻzi ham P. tasarrufiga oʻtdi. P. 1945 y.dan — BMT aʼzosi. OʻzR suverenitetini 1992 y. 2 yanv.da tan oldi. Milliy bayrami —3 noyab. — Mustaqillik kuni (1903).
Siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari. Arnulfista partiyasi, 1990 y. tuzilgan; "Papa Egoro" harakati, 1991 y. asos solingan; Leyboristlar partiyasi, 1982 y. tashkil etilgan; Liberal respublikachilar partiyasi, 1993 y. tuzilgan; P.xalq partiyasi, 1930 y.da asos solingan; Liberal milliy partiya, 1979 y. tashkil etilgan; Liberal respublikachilar milliy harakati, 1981 y. tuzilgan; Inqilobiy demokratik partiya, 1978 y. asos solingan; Demokratik xristian partiyasi, 1963 y. tashkil etilgan. P. mehnatkashlari konfe-deratsiyasi, 1956 y. asos solingan; Meh-natkashlar milliy kengashi, 1971 y. tuzilgan; P. boʻyni mehnatkashlari kasaba uyushma markazi, 1971 y. tashkil etilgan.▼
== Siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari ==
Xoʻjaligi. P. — agrar mamlakat. 20-a.ning 70-y.larida P. hukumati baʼzi ijtimoiy-iqtisodiy tadbirlarni — q.x. sohasida, mehnat qonunchiligi va soliq sohasida islohotlar oʻtkazdi, barcha foydali qazilmalarga egalik qilish va ulardan foydalanish huquqini eʼlon qildi.▼
▲
== Xoʻjaligi ==
▲
Qishloq xoʻjaligida iqtisodiy faol aholining 25% band boʻlib, yalpi ichki mahsulotning 15% hosil qilinadi. Yangi q.x. kooperativlari tuzilgan boʻlsa ham, latifundiyalar ustun mavqeda turibdi. Asosiy eksport ekinlari: banan, shakarqamish, kofe. Ichki isteʼmol uchun sholi, makkajoʻ-xori, kartoshka, dukkaklilar ekiladi. Goʻsht chorvachiligi va parrandachilik rivojlangan: qoramol, choʻchqa, ot, echki va xachir boqiladi. Oʻrmonlarda qimmatbaho tur yogʻoch tayyorlanadi. Dengizda qisqichbaqa va baliq ovlanadi.
Qator 25 ⟶ 35:
Tibbiy xizmati, maorifi, ilmiy va madaniymaʼrifiy muassasalari. Vrachlar Panama un-tining tibbiyot f-tida tayyorlanadi. 1946 y.dan majburiy 8 yliktaʼlim toʻgʻrisidagi qonun amal qiladi. Boshlangʻich maktab shaharlarda 6 y.lik (7 yoshdan 13 yoshgacha), qishloq joylarda —3 va 4 y.lik. Oʻrta maktab 6 y.lik boʻlib, 2 turkum, yaʼni 3 y.lik ijtimoiy fanlar va 3 y.lik tabiiyotmat. fanlari litseylaridan iborat. Hunartexnika taʼlimi texnika, q.x., tijorat bilim yurtlari va boshlangʻich maktab yoki oʻrta mak-tabning bir turkumi negizida amalga oshiriladi. Oliy taʼlim Panama un-ti (1935 y.da asos solingan) va Santamariya la Antigua xususiy katolik un-tida (1965) beriladi. Mamlakatdagi i.t.lar Milliy fan kengashi (1963) tomonidan muvofiklashtirib turiladi. P. milliy FA (1942), P. til akademiyasi, P. tarix akademiyasi (1942), Milliy arxeologiya va tarixiy yodgorliklar akademiyasi (1946), Indeys xalklar madaniyatini oʻrganish in-ti (1952), Iktisodiy rivojlanish in-ti (1953), Panamerika tarix va geogr. in-ti, Panama un-ti huzuridagi i.t. muassasalari i.tlar olib boradi. P. un-ti kutubxonasi (1935), Milliy kutubxona (1892), P. milliy muzeyi (1925) va b. bor.
Matbuoti, radioeshittirishi, telekoʻrsatuvi. P. da bir qancha gaz. va jur.lar nashr etiladi. Muqimlari: "Matutino" ("Tonggi xabarlar", kundalik hukumat gaz., 1969 y.dan), "Panama —Amerika" (kundalik gaz., 1989 y.dan), "Prensa" ("Matbuot", kundalik gaz., 1980 y.dan), "Siglo" ("Asr", kundalik gaz., 1985 y.dan), "Unidad" ("Birlik", oyiga 2 marta chiqadigan gaz., 1973 y.dan), "Kritika libre" ("Erkin tan-qid", kundalik gaz., 1925 y.dan), "Analisis" ("Tahlil", iqtisodiyot va siyosat masalalarini yorituvchi oylik jur.). Milliy axborot agentligi yoʻq. P. ra-dioeshittirish uyushmasi mavjud. Radioeshittirish va telekoʻrsatuv xususiy boʻlib, tijorat asosida ishlaydi.▼
== Matbuoti, radioeshittirishi, telekoʻrsatuvi ==
▲
Adabiyoti ispan tilida rivojlanib kelmoqda. Dastlab Kolumbiya adabiyoti tarkibida vujudga keldi. 19-a.
Qator 33 ⟶ 45:
1-jahon urushidan keyin adiblar 2 oqimga boʻlinib ketdi. R. Sinan, R. Laurens kabi shoirlar "avangardizm" tarafdori boʻlib, formalizm yoʻliga oʻtdi. D. Korei, D. Errera Sevilyano ijtimoiy zidsiyatlarni aks ettirdi. I. de X. Valdes va b. adiblar shahar va qishloq turmushini haqqoniy tasvirladi. 2-jahon urushidan soʻng yozuvchilar ijodida ijtimoiy adolatsizlikni fosh etish mavzui muhim oʻrin oldi (M. Riyera, P. Rivera, X. Franko va b.). Zamo-naviy yozuvchilar orasida D. Moran, A. Menendes Franko kabi shoirlar, E. Chues, X. M. Bayyard Lerma, X. Beleno kabi prozachilar, dramaturg X. de X. Martines asarlari mashxur.
Meʼmorligi va tasviriy sanʼati. Qad. P. madaniyati Meksika, Kolumbiya va b. qoʻshni mamlakatlar madaniyati bilan oʻzaro hamohang shakllangan. Mahalliy indeyslar mahobatli inshootlar qurmagan. Mustamlakachilik davrida Panama, Portobelo sh.larida mudofaa istehkomlari, bozor, bojxona, omborlar bilan bir qatorda hashamdor zarhal oʻymakorlik uslubidagi cherkovlar barpo etildi. 20-a.da Panama, Kolon sh.larida zamonaviy Amerika meʼmorligi ruhida qurilgan meʼmoriy majmualarga mahalliy anʼana unsurlari singdirildi (G. de Ru, I. Galindo Valyarino, O. Mendes Guardiya kabi meʼmorlarning loyihalari).▼
== Meʼmorligi va tasviriy sanʼati ==
▲
Tasviriy sanʼati 16-a.gacha indeyslar yasagan tosh haykallar, odam va hayvon surati tushirilgan ustunlar, rang-barang sopol idishlardan iborat boʻlgan. Mustamlaka yillarida zamonaviy sanʼat vujudga kela boshladi. Zamonaviy rassomlardan R. Lyuis, X. M. Uloa, X. F. Arosemena, F. R. Karcherini koʻrsatish mumkin. Hoz. P. tasviriy sanʼatida kubizm (S. Oduber), syurrealizm (P. Runʼyan) va b. oqimlar yoyilgan.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>
| |||