Tuzlar: Versiyalar orasidagi farq

'''Tuzlar''' — [[kimyoviy birikmalarbirikma]]lar sinfi; oddiy sharoitda ionli tuzilishga ega boʻlgan [[kristall]] moddalar. Ularga [[metall]] [[kation]]lari (yoki [[ammoniy-kation|ammoniy]] <math>~\mathrm{NH_4^+}</math>; [[fosfoniy]] <math>~\mathrm{PH_4^+ }</math>; [[gidroksoniy]] <math>~\mathrm{H_3O^+}</math> kationlari) va [[kislota]] qoldigʻi [[anion]]laridan tashkil topgan [[modda]]lar kiradi. [[Elektrolitik dissotsiatsiya]] nazariyasiga muvofiq, T.tuzlar eritmada[[eritma]]da musbat zaryadlangan ionlar — kationlar (asosan, metallar) va manfiy zaryadlangan iondar — anionlarga dissotsilanadigan kimyoviy birikmalardir. T.Tuzlar quyidagi turlarga boʻlinadi: oʻrta (yoki neytral) T.tuzlar, nordon (yoki gidro) T.tuzlar, asosli (yoki gidrokso) T.tuzlar, aralash T.tuzlar, qoʻsh T.tuzlar, kompleks T.tuzlar — natriy sulfat, K4R2O7 — kaliy pirofosfat, CH3COONa — natriy atsetat. Nordon T.tuzlar gʻosil boʻlganida kislotadagi vodorod atomlari metallga batamom almashinmaydi: mas., NaHSO4 — natriy gidrosulfat, Sa(NSO3)2 — kaltsiy gidrokarbonat. Asosli T.tuzlar hosil boʻlganida asosning barcha gidroksil guruxlari metallga toʻliq almashinmaydi: mas., ZnOHCl — pyx gidroksoxlorid, [Fe(OH)2]SO4 — temir (P)gidroksosulfat. Asosli T.dantuzlardan tashqari oksotuzlar .gʻam maʼlum. Ular asosli T.nituzlarni suvsizlantirish natijasida olinadi; mas., magniy gidroksoxlorid MgOHCl suvsizlantirilsa, magniy oksoxlorid MgOCl2 hosil boʻladi. Aralash T.tuzlar — asos gidroksidlarining boshqaboshqa kislota krldiklariga almashinishi natijasida hosil boʻladigan mahsulotlar, mas., Sa(ON)2 dagi ON~ guruxlarining birini xlor ioni S1~ ga, ikkinchisini SYU" ga almashtirilsa, aralash T.tuzlar Sa(OS1)S1 kelib chiqadi. Qoʻsh T.tuzlar — biror kislotadagi vodorod atomlarining turli metallarga almashinish mahsulotlari; mas., KNaCO3, KA1(SO4)2. Bularni Na2CO3K2CO3, K2SO4A12(SO4)3 shaklida ham yozish mumkin. Agar biror qoʻsh T.tuzlar garkibidagi metallardan biri anion tarkibiga kirsa, bunday qoʻsh T.nituzlarni kompleks T.tuzlar deb qarash kerak; mas., agar KClMgCl2 tarkibidagi magniy metali anion tarkibiga kirsa, K [MgCl3] shaklli kompleks T.tuzlar, 3NaFAlF3 tarkibidagi alyuminiy metali anion tarkibiga oʻtsa, Na3[AlF6] shaklli kompleks T.tuzlar kelib chiqadi. Umuman qoʻsh T.tuzlar bilan kompleks T.tuzlar orasida anik, chegara yoʻq: qoʻsh T.tuzlar atsidokomplekslar jumlasiga kiritiladi.

T.Tuzlar lab.laboratoriya usulida kislota va asoslarni bir-biriga taʼsir ettirib olinadi. T.ningTuzlarning tavsifli xossalaridan biri uning qutbli eritmalarda, ayniqsa, suvda eruvchanligidir. Tabiatda T.tuzlar koʻl, dengiz va okean suvlariga yigʻila boradi. Suv havzalari quriganida oʻsha joylarda osh tuzi (NaCl) va boshqa T.tuzlar konlari paydo boʻladi.

Oʻzbekiston va Qozogʻiston hududlaridagi tuz konlari 1943—48 y.larda-yillarda ilk oʻzbek kimyogarlaridan S. Muqimov (1899—1956) ragʻbarligidagi ilmiy ekspeditsiya tomonidan oʻrganildi. "Dengizkoʻl" (Buxoro), "Tuzkon" (Jizzax), "Shoʻrkon" (Fargʻona), "Xoʻjakon" (Surxondaryo) shoʻr suv havzalarining mineral, tuzli eritmalarning gidrokimyoviy tarkibi, tuzli qatlamlarning hosil boʻlish qonuniyatlari aniklandi. Bu havzalar osh tuzi bilan bir katorda qimmatli natriy sulfat, shuningdek, kaliyli, magniyli va bromli T.gatuzlarga boy ekanligi, tuzli qatlamlarda natriy xloriddan tashqari, tarkibida magniy va natriy boʻlgan astraxonit va eleolit koʻrinishidagi minerallar borligi koʻrsatib beriddi. Tajribalar natijasida tuzli konlardan amalda foydalanish, tuzli eritmalar va suv havzalari tubidagi balchikdarni mahalliy shifoxonalarda muolajalar uchun qoʻllash tavsiya etildi.

T.Tuzlar tabiat va texnikada juda katta ahamiyatga ega. T.Tuzlar hayvon va oʻsimlik organizmining muhim tarkibiy qismidan biri. Osh tuzi qadim zamonlardan beri ovqatga ishlatib kelinadi. Tibbiyotda ham turli T.tuzlar ishlatiladi. Metallurgiya, shisha, toʻqimachilik, koʻn, lokboʻyoq sanoatlarida, qishloq xoʻjaligi va b. sohalarda T.tuzlar keng qoʻllanadi. Baʼzi T.tuzlar (mas., ammoniy nitrat, kaliy nitrat, kaliy sulfat) mineral oʻgʻitlar sifatida ishlatiladi.<ref>Rustam Maʼrupov. [[OʻzME]]. Toshkent</ref>

{{no iwikireflist}}