Hindiston: Versiyalar orasidagi farq

Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
DastyorBot (munozara | hissa)
k un-t → universitet
DastyorBot (munozara | hissa)
k yanv. → yanvar
Qator 7:
 
== Davlat tuzumi ==
H. — federativ respublika. Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdoʻstlik tarkibiga kiradi. Amaldagi konstitutsiyasi 1950 y. 26 yanv.danyanvardan kuchga kirgan; keyinchalik oʻzgartishlar kiritilgan. Davlat boshligi —- prezident (2002 y.dan A.P.J. Abdul Kalam). U parlamentning ikki palagasi va shtatlarning qonun chiqaruvchi organlari aʼzolaridan iborat saylovchilar hayʼati tomonidan 5 y. muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni prezident pa ikki palata — Shtatlar kepgashi (Raja sabxa) hamda Xalq palatasi (Log sabxa)dam iborat parlament, ijroiya hokimiyatni prezident va bosh vazir boshchili-gidagi hukumat amalga oshiradi.
 
 
Qator 13:
H. qirgʻoqlari kam parchalangan, past, qumli. Asosan, Hindiston ya.o. va Hindgangtekisligida joylashgan; Himolay va Qoraqurum togʻlarining bir qismini oʻz ichiga olali. H. hududining 3/4 qismi tekislik va yassitogʻlik. Hindiston ya.o.ning deyarli hammasini Dekan yassitogʻligi egallagan (sharqqa tomom 900 m dan 300 m gacha pasayib boradi). Hindis-tom ya.o. shimolida allyuvial Hindgang tekisligi joylashgan. Yer sharidagi eng baland togʻ tizmasi — Himolay (H.da balandligi 8126 m, Nangaparbat togʻi) va Qoraqurum togʻlari H.ni shim.dan toʻsib turadi. H.da foydali qazilmalardap toshkoʻmir, temir rudasi, titam, oltin, tabiiy gaz, marganets, xromit, boksit, olmos, qimmatbaho toshlar, mis, meft, slyuda, qoʻrgʻo-shin konlari bor. Iqlimi, asosan, tropik iqlim, shim.da tropik mus-sonli iqlim. Iyun — okt.da issiq va nam, noyab.— fev.da quruq, salqin, mart — mayda juda issiq va quruq iqlim. Nam mavsumda yillik yogʻinning 70—90% yogʻadi. Yillik yogʻin Gʻarbiy Gat va Himolay togʻlarining shamolga roʻpara yom bagʻirlarida 5000— 6000 mm, Shillong platosida 12000 mm (Yer yuzidagi eng seryogʻin joy), Hindgang tekisligida 100 mm, Hindiston ya.o.ning markaziy qismida 300—500 mm. Yanv.ning oʻrtacha t-rasi tekisliklarda 15° (shim.
 
da), 27° (jan. da), may oyiniki hamma joyda 28— 35°, ayrim vaqtlarda 48°. Togʻlarda oʻrtacha t-ra yanv.dayanvarda — G, —8°, iyulda 18—23°. Asosiy daryolari: Gang, irmogʻi Jamna, Hind (gʻoqori oqimi), Braxma-putra (quyi oqimi), Narmada, Goda-vari, Krishna. Daryolari yozda sersuv (musson yomgʻirlari davrida toshadi), sugʻorishda keng foydalaniladi, ayrimlarida kema qatnaydi. Tuproqlari H. hududining aksari qismida qizil, Dekan yassitogʻligida qora, Hindgang tekisligi va dengiz boʻyi pasttekisliklarida jigarrang tuproq. Himolay togʻlari yom bagʻrida togʻ-jigar rang , sariq, togʻ qoʻngʻir-oʻrmon. podzol, togʻ-oʻtloqi tuproqlar pastdan yuqoriga almashinib boradi. Oʻsimliklardan akatsiya, bambuk, kokos va xurmo palmasi keng tarqalgan. Mamlakatning 25% oʻrmon. Himolay togʻlarinish quyi yon bagʻirlarida terak, yuqorida tik, sandal, himolay kedri, qoraqaragay, oqqaragʻay oʻsadi. Gʻarbiy Gat togʻlari yon bagʻri, Gang va Braxmaputra del-talari, Sharqiy Himolay togʻ oldi doim yashil oʻrmonlardan iborat. H.da oʻsimliklarming 21 ming turi tarqalgan. Unda Yer yuzida mavjud boʻlgan barcha oʻsimlikning yarmidan koʻpini uchratish mumkin.
 
Hayionot dunyosi xilma-xil. Sut emizuvchi hayvonlarning 350 turi, qushlarning 1600 dan ziyod turi bor. H. hududida fil, maymun, karkidon, sher, qoplon, yoʻlbars, mangusg va b. hayvonlar yashaydi, ilomning deyarli barchaturi mavjud. Mamlakatda 75 milliy bogʻ va 420 dam ortiq qoʻriqxona mavjud. Iirik milliy bogʻlari: kaziranga, Manas, Dachigan, Dadva, "Gullar vodiysi" (UttarPradesh), Sariska va b.
Qator 27:
da Baxmoniy sul-tonligi paydo boʻldi. Afgʻonlarning Loʻdiylar sulolasi hukmronligi davri (1451 — 1526)da Gang daryosi vodiysining talaygina qismi sultonlikka qoʻshib olindi. 15-a. oxirida H.ga dastlabki yev-ropalik mustamlakachilar — portugallar kirib keldi va 16-a.ning 1-yarmida ular dengiz sohiliga joylashib oldilar. 1526 y. apr.
 
da Zahiriddin Muhammad Bobur panipatdagi jangda Ibrohim Loʻdiyni yengib, Dehli sultonligini egalladi va H.da Boburiylar davlatiga asos soldi (bu davlat 1858 y.gacha mavjud boʻldi). 17-a. boshlarida H.ga Angliya va Gollandiyaning Ost-Indiya kompaniyalari suqilib kirdi va portugallarni H. bilan olib borayotgan dengiz savdosidan mahrum qilib, mamlakatda qator faktoriya (savdo-sotiq punktlari) ocha boshladi. 1664 y. fran-suzlarning Ost-Indiya kompaniyasi ham tashkil etildi. Boburiylar oʻrtasidagi oʻzaro ichki kurash ingliz va fransuzlarning Ost-Indiya kompaniyalariga H.da harbiy ekspansiya uyushtirish imkonini berdi. H.da ustunlikka erishish uchun bu ikki kompaniya oʻrtasida Jaiubiy H.da boʻlib oʻtgan janglar (1756—63) natijasida Angliyaning OstIndiya kompaniyasi gʻolib chiqib, Bengaliyani zabt etdi, Karnatik va Aud xonliklarini oʻz vassallariga aylantirdi. 1803 y. Dehli bosib olingach, boburiy podsholar inglizlar Ost-Indiya kompaniyasiga mutlaq qaram boʻlib qoldi. 1833 y. Ost-Indiya kompaniyasi savdotashkiloti sifatida gugatilib, unga H.ni mustamlakachilik asosida boshqarish vazifasi yuk-latildi. H. sskin-asta Buyuk Britani-yaga q.x. xom ashyosi yetkazib beradigan bazaga aylanib qoldi. 19-a. oʻrtalarida mustamlakachilarga qarshi xalq qoʻzgʻo-lonlari boʻlib oʻtdi. 1857—59 y.larda boʻlib oʻtgan mashhur sipohiylar qoʻzgʻo-loni (q. [[Hindiston xalq qoʻzgʻoloni]]) H.ning keyingi taraqqiyotiga taʼsir koʻrsatdi. 1858 y. Ost-Indiya kompani-yasi tugatilib, H.ni bevosita Buyuk Britaniya idora qila boshladi. 19-a.ning 80-y.laridan mamlakatda xalqning norozilik namoyishlari, mitinglar, ish tashlashlar avj oldi. 1885 y. qator millii tashkilotlar birlashib, Hindiston milliy kongressi (HMK)ga uyushdi. 20-a. boshlari unda B. Tilak boshchili-gida soʻl demokratik oqim shakllandi. 1905-08 y.larda milliy ozodlik harakati yanada avj oldi. Ayniqsa, 1908 y.gi Bombay ish tashlashi muhim ahamiyatga ega boʻldi. Buyuk Britaniya hukumati milliy ozodlik harakatini diniy jamoa belgilari boʻyicha boʻlib tashlashga harakat qildi va 1906 y. Musulmonlar ligasi partiyasining paydo boʻlishiga koʻmaklashdi. Unga qarshi hindularning Hindu maxasabxa (hindularning buyuk ittifoqi) siyosiy tashkiloti tuzildi. 1-jahon urushi davri (1914— 18)da H. metropoliya tomonida urushda qatnashdi. 1918 y.dan mustamlakachilikka qarshi kurash yanada avj oldi. Bu davrda HMK rahbarlaridan biri boʻlgan M.K.Gandi mustamlakachilarga qarshi kurashning satʼyagraxa (kuch ishlatmasdan qarshilik koʻrsatish) shaklini targʻib qildi. Gandi taʼlimoti — gandizm HMK partiyasining rasmiy mafkurasiga aylandi. Ingliz mustamlakachilarining Amritsar qirgʻini (1919 y. apr.)dan soʻng dek.da HMK itoat qilmaslik kampaniyasini avj oldirdi. 1918—22 y.larda ishchilar harakati kuchaydi. 1920 y. Bugun Hin-distop kasaba uyushmalari kongressi tashkil etildi. 1923—27 y.larda milliy ozodlik harakati vaqgincha susaydi. 1927 y. HMKda antiimperialistik kurashni faollashtirish tarafdorlarini birlashtirgan soʻl qanot vujudga keldi. Unga J. Neru va S.Ch.Bos rahbarlik qildilar. 1929—30 y.lardagi jahon iqtisodiy boʻhroni antiimperi-alistik harakatni yangi bosqichga koʻtardi. 1930 y. HMK M.Gandi rah-barligida yana boʻysunmaslik kam-paniyasini boshlab yubordi. 1931 y. martda HMK rah-barlari mustamla-kachi hukmron doi-ralar bilan muzokara boshladi. Har ikki tomon kelisha olmagach, boʻysun-maslik kampaniyasi davom ettirildi (1934 y.gacha). 1935 y. Angliya parla-menti H.ni boshqarish toʻgʻrisida hujjat (qonun) qabul qildi. Bunga koʻra, viloyatlarning muxtor huquqlari bir oz kengaytirildi, ularda mahalliy hukumat tuzildi, lekin hokimiyat ilgarigidek ingliz mustamlakachilari qoʻlida qolaverdi. Mamlakatda bu reaksion hujjatga qarshi namoyishlar boʻlib oʻtdi. 1936 y. HMK imperialistik kuchlarga qarshi yagona front tuzish vazifasini ilgari surdi. 2-jahon urushi (1939—45) davrida H. antifashistik koalitsiya tomonida boʻldi. Urush soʻnggida H. bilan Angliya imperializmi oʻrtasida iqtisodiy va siyosiy ziddiyatlar keskin kuchaydi. 1946 y. boshida armiya, flot va aviatsiyada inglizlarga qarshi ommaviy chiqishlar boʻlib oʻtdi. 1946 y. 18—23 fev.da Bombaydagi harbiy dengizchilar qoʻzgʻoloni inqilobiy harakatning yuqori choʻqqisi boʻldi. Angliya huku-mati milliy harakat rahbarlari bilan muzokara boshlab, 1946 y. bahorda H.ga dominion maqomini berishga qaror qilganligini eʼlon qildi. 1946 y. avg . da J.Neru boshchiligida muvaqqat huku-mat tuzildi. Milliy ozodlik haraka-tining avj olib ketishi natijasida ingliz mustamlakachilari H.dan chiqib ketishga majbur boʻldi. 1947 y. 15 avg .da H. hududida ikki mustaqil davlat — H. (asosan, hindulardan iborat) va Pokiston (asosan, musulmonlardan iborat) dominionlari vujudga keldi. H.ning birinchi bosh vaziri HMK yetakchisi J. Neru boʻldi. 1950 y. 26 yanv.dayanvarda H. suveren respublika deb eʼlon qilindi. Mamla-katda agrar islohotlar oʻtkazila boshlandi. Sanoatda davlat sektorini yaratish va uni rivojlantirish, q.x.da zamindorlik yer egaligini tugatish yoʻllari bel-gilandi. 1964 y. mayda J. Neru vafotidan soʻng HMK partiyasining ahvoli ogʻirlashdi. 1965 y. kuzda H. — Pokiston mojarosi yuz berdi. 1966 y. Toshkent uchrashuvitsya imzolangan Toshkent deklaratsiyasi ikki mamlakat oʻrtasidagi nizolarni hal qilinishiga asos boʻldi. 1966 y. yanv.dayanvarda L.B.Shastri vafotidan soʻng J.Neruning qizi — I.Gandi H. Bosh vaziri boʻldi. 1977 y. martda parlamentga oʻtkazilgan saylovda Janata parti (partiyasi) gʻolib chiqdi. Bu HMKning keyingi 30 y. (1947— 77) mobaynidagi birinchi yirik magʻ-lubiyati edi. Janata parti yetakchisi M.Desai H. Respublikasining toʻrtinchi Bosh vaziri boʻldi. 1977 y. martdagi magʻlubiyatdan keyin HMK partiyasi inqiroz davrini boshidan kechirdi. Partiyaning bir qancha koʻzga koʻringan rahbarlari Janata partiga oʻtib ketdi. 1978 y. yanv.dayanvarda sobiq Bosh vazir I.Gandi va uning bir qancha tarafdorlari HMK dan chiqib, yangi partiya — HMK(I)ni tuzdilar. 1980-89, 1991-96 y.lar va 2004 y.dan HMK [1978 y.dan HMK (I)] hokimiyat tepasida. H - 1945 y.dan BMT aʼzosi. 1991 y. 26 dek.da UzR suverenitetini tan olgan va 1992 y. 18 martda diplomatiya munosabatlari oʻrnatgan. Milliy bayramlari: 26 yanv.yanvar — Respublika kuni (1950) va 15 avg . — Mustaqillik kuni (1947).
 
Asosiy siyosiy partiya va kasaba uyush-malari. H. milliy kongressi (I) partiyasi, HMK (1885 y. 28 dek.da tashkil etilgan)dagi boʻlinishdan keyin 1978 y. yanv.dayanvarda tuzilgan; Bxaratiya janata parti, Janata parti (1977 y. tuzilgan)ning boʻlinishi natijasida 1980 y. apr.
 
da tashkil etilgan; Janata dal partiyasi, 1988 y. 11 okt.da tuzilgan; H. Kommunistik partiyasi, 1925 y. 26 dek.da asos solingan; H. Kommunistik partiyasi (marksistik), 1964 y. noyab.da tuzilgan. Umumhindiston kasaba uyushmalari kongressi, 1920 y. tuzilgan; H. kasaba uyushmalari milliy kongressi, 1947 y. asos solingan; Hind kasaba uyushmalari markazi, 1970 y. tashkil etilgan.