Zambiya: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
Amir.Temur (munozara | hissa) Tahrir izohi yoʻq |
|||
Qator 1:
{{Zambiya_info}}
Zambiya ({{lang-en|Zambia}} {{IPA|[ˈzæmbiə]}} Zambiya Respublikasi (Republic of Zambia) — Markaziy Afrikadagi davlat. Maydoni 752,614 km<sup>2</sup>. Aholisi 14,222,233 kishi (2013). Poytaxti — [[Lusaka]] shahri. Maʼmuriy jihatdan 9 viloyat (provinsiya)ga boʻlinadi.
ZAMBIYA (Zambia) Zambiya Respublikasi (Republic of Zambia) — Markaziy Afrikadagi davlat. Mayd. 752,6 ming km2. Axoliyey 10,3 mln. kishi (2001). Poytaxti — Lusaka sh. Maʼmuriy jihatdan 9 viloyat (provinsiya)ga boʻlinadi. Davlat tuzumi. 3. — respublika. Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdoʻstlik tarkibiga kiradi. Amaldagi konstitutsiya 1996 y.da qabul qilingan. Davlat boshligi — prezident. U umumiy va toʻgʻri ovoz berish yoʻli bilan 5 y. muddatga saylanadi. Prezident Vazirlar Mahkamasi raisi hamdir. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni prezident va bir palatali parlament — Milliy assambleya, ijrochi hokimiyatni prezident va hukumat amalga oshiradi. Tabiati. 3. Sharqiy Afrika yassitogʻligida, Jan. yarim sharning subekvatorial mintaqasida joylashgan. Hududida togʻ va tepaliklar uchraydi, aksar qismining bal. — 1000—1350 m. Eng baland joyi — Muchinga togidagi Mumpu choʻqqisi (1893 m). Keng yassi botikdarining kupi Sharqiy Afrika siniklari zonasiga kiradi. Z.da mis, rux, qoʻrgʻoshin, vanadiy, temir, uran rudalari, marganets, grafit, oltin, qalay, toshkoʻmir konlari bor. Iklimi subekvatorial. Z.da yil davomida aniq uch mavsum kuzatiladi: issiq va quruq (avg .—okt.), iliq va sernam (noyab.— apr.), quruq va salqin (may—iyul). Eng issiq oy (okt.)ning oʻrtacha trasi 23—27°, eng salqin oy (iyul)niki 15—20°. Yillik oʻrtacha yogʻin jan.da 700 mm dan shim.da 1400 mm gacha. Yirik daryolari: Zambezi va uning irmoklari — Kafue va Luangva. Daryolari serostona boʻlganidan kemalar daryolarning baʼzi joylaridagina qatnaydi. Zambezi daryosida Viktoriya sharsharasi bor. Eng yirik koʻli — Bangveulu; Tanganika koʻlining jan., Mveru koʻlining sharqiy qismi ham 3. hududida. Yogʻin koʻproq yogʻadigan joylardagi qizil laterit tuprokli yerlar mavsumiy sernam tropik oʻrmon va baland oʻsadigan oʻtli savannalardan iborat. Quruq iklimli joylarida jigarrang qizil va qizilqoʻngʻir tuproklar tarqalgan. Mamlakat hududining 1/2 qismini siyrak daraxtli quruq tropik oʻrmonlar egallagan. Savannalarda fil, buyvol, karkidon (2 turi), zebra, kiyik, arslon, qoplon, chiyaboʻri va b. bor. Qush va sudraluvchilar (jumladan nil timsohi, kobra va b.) koʻp. Daryo va koʻllari baliqqa boy. Setse pashshasi chorvachilikka katta ziyon yetkazadi. 20 ga yaqin milliy bogʻi (Kafue, SiomaNgvezi, Shim. va Jan. Luangva va b.) bor.▼
== Davlat tuzumi ==
Aholisining 99% bantu oilasining turli guruhiga mansub afrikaliklar; asosiylari bemba, tonga, lozi, lunda, malavi va b. Yevropaliklarning aksariyati ingliz va afrikanerlar. Osiyoliklar ham bor. Rasmiy til — ingliz tili. Aholisining 80%i xristianlar boʻlib, ularning koʻplari mahalliy anʼanaviy dinlarga ham eʼtiqod qiladi. Shahar aholisi 42%. Yirik shaharlari: Lusaka, KitveNkana, Ndola, Mufulira.▼
Zambiya — respublika. [[Buyuk Britaniya]] boshchiligidagi Hamdoʻstlik tarkibiga kiradi. Amaldagi konstitutsiya [[1996-yil]]da qabul qilingan. Davlat boshligi — prezident. U umumiy va toʻgʻri ovoz berish yoʻli bilan 5 yil muddatga saylanadi. Prezident Vazirlar Mahkamasi raisi hamdir. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni prezident va bir palatali parlament — Milliy assambleya, ijrochi hokimiyatni prezident va hukumat amalga oshiradi.
== Tabiati ==
Tarixi. 3. hududida uzoq oʻtmishda odamlar yashagani maʼlum. Aniklangan yodgorliklar paleolit davriga mansub. Kabve sh. atrofida ibtidoiy inson suyaklari topilgan. Guisho bulogʻi yaqinida va Nachikufu gʻorida istiqomat qilgan kishilar ov va yovvoyi mevalarni terish, baliqchilik bilan shugʻullanganliklari aniklangan. 17—18a.larda Z.da bantu tilida soʻzlashuvchi qabilalar hukmronlik qilgan. Bu davrda dehqonchilik, chorvachilik va temirchilik rivojlangan. 18-a. oxirida Z.ga portugallar, keyinchalik inglizlar kirib kelgan paytda kichikkichik davlatlar va qabila uyushmalari boʻlgan. Ularning moddiy madaniyati yuqori darajada rivojlangan edi. 19a.▼
▲
== Aholisi ==
▲Aholisining 99% [[bantu
== Tarixi ==
▲
ning 90y.larida Z.ni Britaniyaning S. Rode boshchiligidagi Jan. Afrika kompaniyasi bosib olib, dastlab ikki hududga boʻlib boshqardi. 1911 y. bu ikki hudud Shim. Rodeziya nomi bilan birlashtirildi. 1924 y. Shim. Rodeziya Britaniya protektorati deb eʼlon qilindi. Yirik mis va polimetall ruda konlari topilishi bilan konchilik sanoati rivojlandi, shaharlar va t.y.lar qurila boshladi. Anʼanaviy dehqonchilik tanazzulga uchrab, dehqonlar xonavayron boʻldi. 20—30y.larda mustamlaka tuzumiga qarshi uyushgan holda kurash boshlandi. 1935 va 1940 y.lari mis konlarida yirik gʻalayonlar boʻlib oʻtdi. Noroziliklar qurol yordamida bostirildi. 2jahon urushidan soʻng Shim. Rodeziyada mustamlakachilarga qarshi kurash kuchaydi. Bunga Afrika milliy kongressi, Afrika kon ishchilari kasaba uyushmasi rahbarlik qildi. 1953 y. Rodeziya Federatsiyasi va Nyasalend tuzilib, unga Shim. Rodeziya ham qoʻshib olindi. 1958 y. 3. milliy kongressi Afrika milliy kongressidan alohida partiya boʻlib ajralib chiqdi. Keyinchalik uning asosida K. Kaunda rahbarligida Milliy mustaqillik birlashgan partiyasi tuzildi (1959). 60y.lar boshida mamlakatda federatsiyadan chiqish va mustaqil davlat tuzish uchun kurash kuchaydi. Natijada Shim. Rodeziya 1964 y. yanv.da oʻzini oʻzi idora qilish huquqini oldi. 24 okt.da esa mustaqil 3. Respublikasi deb eʼlon qilindi va prezidentlikka K. Kaunda saylandi. 1968—69 y.larda 3. hukumati mamlakat iqtisodiyotini mustahkamlash maqsadida eng yirik chet el savdo, sanoat va mis konlari kompaniyalari ustidan nazorat oʻrnatdi. 1973 y.dagi konstitutsiyaga koʻra, "Zambiya insonparvarligi" siyosiy dasturi qabul etildi. U xususiy mulkchilikni saklab qolgan holda oddiy inson ehtiyojlarini toʻliq qondirish maqsadini qoʻydi. 1991 y. koʻp partiyali asosdagi saylovda F. Chiluba prezidenta etib saylandi. 1964 y.dan BMT aʼzosi. OʻzR bilan diplomatiya munosabatlari 1994 y. 1 fev.da oʻrnatilgan. Milliy bayrami — 24 okt. — Mustaqillik eʼlon qilingan kun (1964). Asosiy siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari. Koʻp partiyali demokratiya uchun harakat, 1990 y.da tuzilgan; Milliy mustaqillik birlashgan partiyasi, 1959 y.da tuzilgan; 3. demokratik kongressi, 1995 y. tuzilgan; Milliy partiya, 1993 y. tuzilgan; 3. kun tartibi, 1996 y. asos solingan; Demokratiya va taraqqiyot uchun anjuman, 2001 y.da Koʻp partiyali demokratiya uchun harakat partiyasi parchalanishi natijasida tuzilgan. 3. kasaba uyushmalari kongressi 1965 y.da tuzilgan, Umum Afrika kasaba uyushmalari federatsiyasi aʼzosi.
| |||