Shvetsiya: Versiyalar orasidagi farq

Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
DastyorBot (munozara | hissa)
k yanv. → yanvar
DastyorBot (munozara | hissa)
k hoz. → hozirgi
Qator 22:
 
== Tarixi ==
Mil. av. 8—9ming yillikdan boshlab Sh. hududida odam yashab keladi. Mil.ning 1-asr oʻrtalarida german qabilalari (sve, gyot va boshqalar) kelib joylashgan: ular hoz.hozirgi shvedlarning etnik asosini tashkil qilgan. 6—7-asrlarda shved qabilalarining birlashish jarayoni boshlandi. 8 —11-asrlarda shvedlar vikinglar yurishlarida qatnashdilar. 11asr boshlarida xristianlik tarqaldi. 11-asrda birlashgan shved qirolligi tashkil topdi. 12— 14-asrlarda Sh. Finlyandiyani bosib oldi (1809 yilgacha Sh. tarkibida boʻlgan). 1397 yilda Sh.ning Daniya va Norvegiya bilan birlashishi natijasida Sh. Daniyaga tobe boʻlib qoldi. 15-asr — 16-asr boshlarida Daniya hukmronligiga qarshi milliy ozodlik harakati avj oldi. 1521—23 yillarda dvoryan Gustav Erikson rahbarligida koʻtarilgan gʻalayon Daniya hukmronligiga barham berdi. G. Erikson 1523 yil Gustav I nomi bilan Sh. qiroli etib saylandi va Vaza sulolasiga asos soldi. 16-asrning 30-y.larida reformatsiya harakati avj oldi va lyuterchilik joriy etildi. 16—19-asrlarda Sh., ayniqsa, Gustav II Adolf davrida Boltiq dengizida oʻz hukmronligini oʻrnatish uchun urush olib bordi (1558—83 yillardagi Livon urushi, 1618—48 yillardagi Oʻttiz yillik urush, 17-asr boshida Rus davlatiga qarshi urush, 17-asr 2-yarmida Polsha, Daniya, Rossiya bilan boʻlgan urushlar). 1700—21y.lardagi Rossiya bilan boʻlgan Shimoliy urusht Karl XII boshchiligidagi shved armiyasi tormor keltirildi; Sh. oʻz hududining bir qismidan mahrum boʻldi. 19-asr boshlarida Sh. antifransuz koalitsiyasi tarkibida Napoleon I ga qarshi urushlarda ishtirok etdi. 1809 yil Sh.da demokratik islohotlar oʻtkazildi, konstitutsiya qabul qilindi (ayrim oʻzgarishlar bilan 1975 yilgacha amalda boʻldi). 1814 yil Daniya bilan tuzilgan Kil shartnomasiga muvofiq, Norvegiya Sh. tarkibiga oʻtdi (1905 yil Sh.dan ajralib chiqdi). 1-jahon urushi (1914—18) davrida betaraf Sh. amalda Germaniyaga yon bosdi. 2-jahon urushi (1939—45) davrida qatʼiy betaraflik eʼlon qildi. 2-jahon urushidan keyin tashqi siyosatda harbiysiyosiy bloklarda ishtirok etmaslik yoʻlini tutdi. 193276, 198291 yillarda va 1994 yildan hokimiyatni Sotsial-demokratik ishchi partiyasi egallab kelmoqda. Sh. 1946 yildan BMT aʼzosi. OʻzR suverenitetini 1992 yil 16 yanvarda tan olgan va 1992 yil 8 apr.da diplomatiya munosabatlari oʻrnatgan. Milliy bayramlari: 30 apr. — Qirol tugʻilgan kun (1946), 6 iyun — Shvetsiya bayrogʻi kuni (1523, 1809).
 
Asosiy siyosiy partiyalari va kasaba uyushma birlashmalari. Soʻl partiya, 1917 yil tuzilgan; Xalq partiyasiliberallar, 1895 yil tashkil etilgan; Atrofmuhitni muhofaza qilish partiyasi ("Koʻkatparvarlar") yoki "Milyepartiyet", 1981 yil asos solingan; Markaz partiyasi, 1910 yil tuzilgan; Sh. sotsialdemokratik ishchi partiyasi, 1889 yil tashkil etilgan; Moʻʼtadil koalitsion partiya, 1904 yil asos solingan; Xristiandemokratik partiya, 1964 yil tuzilgan. Sh. kasaba uyushmalari markaziy birlashmasi, 1898 yil tuzilgan, 20 tarmoq kasaba uyushmalarini birlashtiradi.
Qator 38:
Vrachlar 6 untning tibbiyot ftlarida tayyorlanadi. Sh.da aholiga tibbiy xizmat koʻrsatish bepul. Stryomstad balchiqli, Rannebyu balneolbgikbalchiqli, Marstrand dengiz boʻyi iqlimiy va boshqalar kurortlar bor.
 
Maorifi, ilmiy va madaniymaʼrifiy muassasalari. Mamlakatda 7 yoshdan 9 yillik majburiy taʼlim joriy etilgan boʻlib, u 3 bosqich (3+3+3) dan iborat. 9 yillik maktabni tugatganlar oʻqishni gimnaziyada davom ettiradi. Sh.da ZOdan ortiq oliy oʻquv yurti bor. Yiriklari: Upsala universiteti, Stokgolm universiteti, Gyoteborg unti (1891), Stokgolmdagi Qirollik oliy texnika maktabi (1827), Gyoteborgdagi Politexnika unti (1829). Sh.dagi mashhur ilmiy muassasalar: Shvetsiya qirollik fanlar akademiyasi, Muhandislik akademiyasi (1919), Upsaladagi qirollik gumanitar fanlar jamiyati (1889), Upsaladagi qirollik tabiiy fanlar jamiyati (1710), Gyoteborgdagi qirollik sanʼat va fan jamiyati (1778), Stokgolmdagi tibbiyotjarrohlik inti, Stokgolmdagi Sh. akademiyasi (1786). Yirik kutubxonalari: Stokgolmdagi qirollik kutubxonasi, Upsala, Gyoteborg untlarining kutubxonalari, Stokgolm va Gyoteborg shahri kutubxonalari. Muzeylari: Milliy muzey, hoz.hozirgi zamon sanʼat muzeyi, ent. muzeyi, Stokgolm shahri muzeyi, Tarix muzeyi, Shim. muzey, Milliy dengiz muzeyi, Kronan qalʼasidagi harbiy muzey, arxeologiya muzeyi va boshqalarMatbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. Sh.da bir qancha gaz. va jur. nashr etiladi. Yiriklari: "Arbetet" ("Mehnat", kundalik gaz., 1887 yildan), "Aftonbladet" ("Kechki gazeta", kundalik kechki gaz., 1830 yildan), "Vi" ("Biz", haftalik ijtimoiysiyosiy bezakli jur., 1913 yildan), "Gyotebergsposten" ("Gyoteborg pochtasi", kundalik gaz., 1858 yildan), "Dagens nyuxeter" ("Kun yangiliklari", kundalik gaz., 1864 yildan), "Kvellsposten" ("Kechki pochta", kundalik kechki gaz., 1948 yildan), "Metallarbetaren" ("Metallurg", haftalik jur., 1888 yildan), "Svenska dagbladet" ("Shvetsiya haftalik gazetasi", kundalik gaz., 1884 yildan), "Syudsvenska dagbladet snellposten" ("Janubiy Shvetsiya haftalik gazetasi", kundalik gaz., 1848 yildan), "Ekspressen" ("Ekspress", kundalik kechki gaz., 1944 yildan). Sh. telegraf byurosi 1921 yil tuzilgan; Sh.dagi gaz.larning aksiyadorlik jamiyati. Sh. radiosi hamda Sh. televideniyesi aksiyadorlik jamiyatlari sifatida 1993 yil tashkil etilgan. Sh.da radioeshittirishlar 1924 yildan, telekoʻrsatuvlar 1956 yildan olib boriladi.
 
 
Qator 60:
 
== Teatri ==
Shved professional teatri tarixi universitet va maktablarda drama teatr truppalari paydo boʻlganvaqt (1ba.)dan boshlanadi. 1682 yil dramaturg Urban Yernening Upsala unti qoshida tuzgan teatr truppasi Sh.ning birinchi professional teatri hisoblanadi. 1779 yildan Gyoteborgda doimiy teatr, 1788 yildan Stokgolmda Kirollik drama teatri ishlay boshladi. 19-asrning yetakchi aktyorlari: L.Yurtsberg , E.Xyogkvist, N.Almlyof, G. Dalkvist. 19-asr oxiri — 20-asr boshlarida Yu.A.Strindber ijodi tufayli Sh. teatri Yevropada shuhrat qozondi. Uning pyesalarini rej. va aktyor Yu.Lindberg va rej. G.Mulander sahnalashtirdilar. 1907 yil Strindberg tashabbusi bilan Stokgolmda Intim teatri ochildi. 20-asrning 20—30-y.larida rej. P.Lindbergning faoliyati muhim oʻrin egalladi; u turli davrlarda Gyoteborgdagi "Lorensberg teatr", Stokgolmdagi "Teatr Ekman" va "Vasateatr"ga rahbarlik qildi. P. Lindberg ijodi Sh.da hoz.hozirgi zamon rej. larining shakllanishiga taʼsir koʻrsatdi (A.Shyoberg , I.Bergman, S.Malkvist va boshqalar). Sh.ning yirik teatrlari: Qirollik drama teatri, Gyoteborg , Xelsingborg , Malmyodagi teatrlar. 20-asrning 60—80-y.
 
laridagi yetakchi aktyorlar: T.Xammaren, I.Xedkvist, L. Xanson, E.Dalbek, G.Volgren, Ya. Kulle, S.Miliander, M. Ekstryom K. Xanning , U. Palme.