|
[[File:Plates tect2 en.svg|thumb|right|350px|Yer litosferasining tektonik taxtasi]]
'''Litosfera''' (lito... va ... sfera) — Yerning tashqi sferasi, bunga [[Ye[[r pusti]], mantiya (substrat)ning yuqori qatlami, atmosferaning ustki chegarasi kiradi (q. [[Ye[[r pusti]]). <ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>
'''Litosfera ''' — grek[[yunon tilidatili]]da «tosh„tosh o’ram»oʻram“ ma’nosinimaʼnosini anglatadi. Yerning[[Yer]]ning qattiq holatdagi tosh o’raminingoʻramining qalinligi [[okean ]] tubida 5-7 km, quruqlikda 30-40 km va tog’litogʻli o’lkalardaoʻlkalarda 70-80 km gacha boradi, u cho’kindichoʻkindi, metamorfik va magmatik tog’togʻ jinslaridan tashkil topgan. Yer sathida, asosan, cho’kindichoʻkindi tog’togʻ jinslari tarqalgan bo’libboʻlib, ularning qalinligi 20 km gacha, okean tublarida esa bir necha yuz metrga etadi. Ular tarkibi bo’yichaboʻyicha chaqiq. kimyoviy va organik chuqindilardan tashkil topgan bo’lishiboʻlishi mumkin. Chuqindilarning ostida 10-40 km qalinlikdagi granit qobig’iqobigʻi joylashgan bo’ladiboʻladi, okean tubida ular uchramaydi. Granit va okean chuqindilari kobig’ikobigʻi ostida bazal’t qobig’iqobigʻi joylashgandir. Uning qalinligi okean tubida 5-7 km va quruqlikda 20-30 km ga boradi. ▼
Yerning tosh uramioʻrami satxining tashqi tuzilishiga rel’ef deyiladi. Rel’efning shakllanishi uning yoshini, morfologik tuzilishini, o’zgarishioʻzgarishi va tarqalishi konuniyatlariniqonuniyatlarini [[gemorfologiya ]] fanini o’rganadioʻrganadi<ref>{{cite journal|doi=10.1038/274544a0|title=Composition and development of the continental tectosphere|year=1978|last1=Jordan|first1=Thomas H.|journal=Nature|volume=274|issue=5671|pages=544|bibcode = 1978Natur.274..544J }}</ref><ref name="Doilithos">{{cite journal|doi=10.1016/j.lithos.2009.04.028|title=Ultradeep continental roots and their oceanic remnants: A solution to the geochemical "mantle reservoir" problem?|year=2009|last1=O'Reilly|first1=Suzanne Y.|last2=Zhang|first2=Ming|last3=Griffin|first3=William L.|last4=Begg|first4=Graham|last5=Hronsky|first5=Jon|journal=Lithos|volume=112|pages=1043|bibcode = 2009Litho.112.1043O }}</ref>. Yer sathining tuzilishi, tarixiy taraqqiyoti, unda hayotning rivojlanishi asosan yerning ichki qismida vujudga keladigan tektonik jarayonlarga va iklimgaiqlimga bog’likdirbogʻlikdir. ErningYerning muz k.oplamaganqoplamagan kuruklikquruqlik satxdosatxi 133,4 mln km - bulibboʻlib, uning 55,7 mln km2 ikm<sup>2</sup> [[tropik ]], 24,3 mln G’sh2ikm<sup>2</sup> subtropik, 22,5 mln km1 ikm<sup>2</sup> mu’tadil, 21,2 mln km2 ikm<sup>2</sup> qutb mintaqalariga tug’ritugʻri keladi. Quruqlikning 10-11 % i dehqonchilikda[[dehqonchilik]]da va 20 % i yaylovlar o’rnidaoʻrnida ishlatiladi. [[Dunyo aholisi ]] jon boshiga 0,4 gektar dehqonchilik qiladigan er tug’ritugʻri keladi. Yer tekis, namlik va harorati yetarli bo’lganboʻlgan gil, tog’togʻ jinslaridan tashkil topgan bo’lsaboʻlsa, u yerda o’simlikoʻsimlik, g’asharotlarhasharotlar va mikroorganik qoldiq chiqindilariga boyib, tuproq qatlamining hosil bo’lishiboʻlishi tezlashadi. Tuproq qatlamining qalinligi taxminan 1-3 metr bo’libboʻlib, u A, V, S qavatlardan iborat bo’ladiboʻladi. Yuqorida joylashgan chirindiga boy bo’lganboʻlgan eng unumdor qismi A-gumusli qavat hisoblanadi. Uning ostida tepadan yuvilib tushgan karbonat tuzli Villyuvial qavat joylashgan bo’libboʻlib, 1,5-2 metr chuqurlikgacha kam o’zgarganoʻzgargan eng quyida S-ona jinsli kabatqavat yotadi. Tuproq . turlari qutblardan ekvatogga[[ekvator]]ga hamda tekisliklardan tog’largatogʻlarga qarab iqlim uzgarishioʻzgarishi bilan qonuniy ravishda o’zgariboʻzgarib boradi. Mo’tadilMoʻtadil mintaqaning yillik yog’ingarchiligiyogʻingarchiligi 500-600 mm bo’lganboʻlgan o’rmonoʻrmon cho’llaridachoʻllarida chirindi(gumus) ga boy (10 % gacha) eng unumdor, ko’ng’irkoʻngʻir, qora tuproqlar tarqalgan. [[Markaziy OsiyoningOsiyo]]ning dasht va yarim dashtlarida o’simliklarningoʻsimliklarning tabiiy sharoitda rivojlanishi uchun namlik etish-maganligietishmaganligi sababli <ref>{{cite journal|doi=10.1016/j.epsl.2004.09.015|title=Derivation of Large Igneous Provinces of the past 200 million years from long-term heterogeneities in the deep mantle|year=2004|last1=Burke|first1=Kevin|last2=Torsvik|first2=Trond H.|journal=Earth and Planetary Science Letters|volume=227|issue=3–4|pages=531|bibcode = 2004E&PSL.227..531B }}</ref>, kam (1-2 %) gumusli kul rang, buz tuproqlar tarqalgan. Geologik zamin, rel’ef va iqlimning o’zgarishigaoʻzgarishiga qarab, har erningyerning o’zigaoʻziga xos tuproqlari, o’simoʻsimlik turlari va hayvonot dunyosi rivojlanadi <ref>{{cite journal|author=Parsons, B. and McKenzie, D. |year=1978|title= Mantle Convection and the thermal structure of the plates|journal= Journal of Geophysical Research|url=http://www.earth.ox.ac.uk/~johne/teaching/pdfs/parsons-mckenzie78.pdf|volume=83|issue=B9|page=4485|bibcode = 1978JGR....83.4485P |doi = 10.1029/JB083iB09p04485 }}</ref>. ▼▲Litosfera grek tilida «tosh o’ram» ma’nosini anglatadi. Yerning qattiq holatdagi tosh o’ramining qalinligi okean tubida 5-7 km, quruqlikda 30-40 km va tog’li o’lkalarda 70-80 km gacha boradi, u cho’kindi, metamorfik va magmatik tog’ jinslaridan tashkil topgan. Yer sathida, asosan, cho’kindi tog’ jinslari tarqalgan bo’lib, ularning qalinligi 20 km gacha, okean tublarida esa bir necha yuz metrga etadi. Ular tarkibi bo’yicha chaqiq. kimyoviy va organik chuqindilardan tashkil topgan bo’lishi mumkin. Chuqindilarning ostida 10-40 km qalinlikdagi granit qobig’i joylashgan bo’ladi, okean tubida ular uchramaydi. Granit va okean chuqindilari kobig’i ostida bazal’t qobig’i joylashgandir. Uning qalinligi okean tubida 5-7 km va quruqlikda 20-30 km ga boradi.
Insoniyatning dehqonchilik va qurilish faoliyatlari bilan shug’ullanishishugʻullanishi natijasida tabiiy landshafti uzgaroʻzgargan xududlarhududlar maydoni yildan-yilga oshib bormokdabormoqda. Hozirgi vaqtda quruqlikning 10-11 % i xaydabhaydab dehqonchilik qilinadigan va 2 % i ҳarhar xil inshootlar qurib band qilingan madaniy landshaftlarga aylantirilgan. yevropada[[yevropa]]da bu nisbat 30-10 % ni, Osiyoda[[Osiyo]]da 21-2 %ni, Avstraliyada[[Avstraliya]]da 5-2 %ni tashkil qilsa, O’zbekistonda[[Oʻzbekiston]]da 12,5-6,5 %ni tashkil qiladi. Quruqlikning 0,3 %iga shaharlar joylashgan. Shaharlar maydoni [[Germaniya ]] hududining 10 %ini, [[Buyuk BritaniyaningBritaniya]]ning 12 %ini, O’zbekistonningOʻzbekistonning 2,2 %ini egallaydi <ref>Daly, R. (1940) ''Strength and structure of the Earth''. New York: Prentice-Hall.</ref>. ▼▲Yerning tosh urami satxining tashqi tuzilishiga rel’ef deyiladi. Rel’efning shakllanishi uning yoshini, morfologik tuzilishini, o’zgarishi va tarqalishi konuniyatlarini gemorfologiya fanini o’rganadi. Yer sathining tuzilishi, tarixiy taraqqiyoti, unda hayotning rivojlanishi asosan yerning ichki qismida vujudga keladigan tektonik jarayonlarga va iklimga bog’likdir. Erning muz k.oplamagan kuruklik satxdo 133,4 mln km- bulib, uning 55,7 mln km2 i tropik, 24,3 mln G’sh2i subtropik, 22,5 mln km1 i mu’tadil, 21,2 mln km2 i qutb mintaqalariga tug’ri keladi. Quruqlikning 10-11% i dehqonchilikda va 20% i yaylovlar o’rnida ishlatiladi. Dunyo aholisi jon boshiga 0,4 gektar dehqonchilik qiladigan er tug’ri keladi. Yer tekis, namlik va harorati yetarli bo’lgan gil, tog’ jinslaridan tashkil topgan bo’lsa, u yerda o’simlik, g’asharotlar va mikroorganik qoldiq chiqindilariga boyib, tuproq qatlamining hosil bo’lishi tezlashadi. Tuproq qatlamining qalinligi taxminan 1-3 metr bo’lib, u A, V, S qavatlardan iborat bo’ladi. Yuqorida joylashgan chirindiga boy bo’lgan eng unumdor qismi A-gumusli qavat hisoblanadi. Uning ostida tepadan yuvilib tushgan karbonat tuzli Villyuvial qavat joylashgan bo’lib, 1,5-2 metr chuqurlikgacha kam o’zgargan eng quyida S-ona jinsli kabat yotadi. Tuproq. turlari qutblardan ekvatogga hamda tekisliklardan tog’larga qarab iqlim uzgarishi bilan qonuniy ravishda o’zgarib boradi. Mo’tadil mintaqaning yillik yog’ingarchiligi 500-600 mm bo’lgan o’rmon cho’llarida chirindi(gumus) ga boy (10 % gacha) eng unumdor, ko’ng’ir, qora tuproqlar tarqalgan. Markaziy Osiyoning dasht va yarim dashtlarida o’simliklarning tabiiy sharoitda rivojlanishi uchun namlik etish-maganligi sababli, kam (1-2 %) gumusli kul rang, buz tuproqlar tarqalgan. Geologik zamin, rel’ef va iqlimning o’zgarishiga qarab, har erning o’ziga xos tuproqlari, o’simlik turlari va hayvonot dunyosi rivojlanadi.
Litosfera sathidan insoniyatning yashashi uchun zarur bo’lganboʻlgan qishloq xo’jalikxoʻjalik mahsulotlari (inshootlar qurishda foydalanishdan tashqari) va qazilma boyliklar qazib olishda foydalaniladi. Ochiq usulda qaziladigan konlarning chuqurligi 800 metrga, yopiq usulda qaziladigan konlarning chuqurligi esa 3-4 km ga etadi. [[BMT ]]ning ma’lumotigamaʼlumotiga kura, [[1972 yilda-yil]]da dunyo bo’yichaboʻyicha 32311003,231,100 ming [[tonna ]] ko’mir[[koʻmir]], 26462902,646,290 ming tonna neft’[[neft]], 600200600,200 ming tonna temir rudasi, 7518075,180 ming tonna boksit, 36603,660 ming tonna xrom rudasi, 73007,300 ming tonna [[mis ]], 33503,350 ming tonna qo’rg’oshin[[qoʻrgʻoshin]] rudasi, 54305,430 ming tonna [[rux ]] rudasi, 159200159,200 ming tonna [[tuz ]], 118500118,500 ming tonna fosforit va boshqalar qazib olingan. Yirik metallurgiya sanoat korxonalari atrofida landshaftlarning o’zgarishioʻzgarishi, o’simliklarningoʻsimliklarning qurib dashtga aylanishi yuz bergan, EvropaYevropada birinchi marta kalmiklar eridayerida 500 ming gektarli dasht paydo bo’lganboʻlgan(u xarhar yili 50 ming gektarga kengayib bormokdabormoqda). Mutaxassislarning fikricha, XXI asrda quruqlikning 1G’66/1 qismi kon, yo’lyoʻl va har xil inshootlar bilan band bo’ladiboʻladi. Aholi sonining oshib borishi, qurilishlarning kengaiishi dehqonchilikka yaroqli yerlarning kamayishiga sabab bo’lmoqdaboʻlmoqda. Mutaxassislarning fikricha, XXI asrda erlarning unumdorligini 3,5-4 % ga oshirilmasa, sayyoramizda yiliga 200 mln tonna don etishmovchiligiyetishmovchiligi holati yuz berishi mumkin <ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>. ▼▲Insoniyatning dehqonchilik va qurilish faoliyatlari bilan shug’ullanishi natijasida tabiiy landshafti uzgargan xududlar maydoni yildan-yilga oshib bormokda. Hozirgi vaqtda quruqlikning 10-11% i xaydab dehqonchilik qilinadigan va 2% i ҳar xil inshootlar qurib band qilingan madaniy landshaftlarga aylantirilgan. yevropada bu nisbat 30-10%ni, Osiyoda 21-2%ni, Avstraliyada 5-2%ni tashkil qilsa, O’zbekistonda 12,5-6,5%ni tashkil qiladi. Quruqlikning 0,3%iga shaharlar joylashgan. Shaharlar maydoni Germaniya hududining 10%ini, Buyuk Britaniyaning 12%ini, O’zbekistonning 2,2 %ini egallaydi.
== Manbalar ==
▲Litosfera sathidan insoniyatning yashashi uchun zarur bo’lgan qishloq xo’jalik mahsulotlari (inshootlar qurishda foydalanishdan tashqari) va qazilma boyliklar qazib olishda foydalaniladi. Ochiq usulda qaziladigan konlarning chuqurligi 800 metrga, yopiq usulda qaziladigan konlarning chuqurligi esa 3-4 km ga etadi. BMT ning ma’lumotiga kura, 1972 yilda dunyo bo’yicha 3231100 ming tonna ko’mir, 2646290 ming tonna neft’, 600200 ming tonna temir rudasi, 75180 ming tonna boksit, 3660 ming tonna xrom rudasi, 7300 ming tonna mis, 3350 ming tonna qo’rg’oshin rudasi, 5430 ming tonna rux rudasi, 159200 ming tonna tuz, 118500 ming tonna fosforit va boshqalar qazib olingan. Yirik metallurgiya sanoat korxonalari atrofida landshaftlarning o’zgarishi, o’simliklarning qurib dashtga aylanishi yuz bergan, Evropada birinchi marta kalmiklar erida 500 ming gektarli dasht paydo bo’lgan(u xar yili 50 ming gektarga kengayib bormokda). Mutaxassislarning fikricha, XXI asrda quruqlikning 1G’6 qismi kon, yo’l va har xil inshootlar bilan band bo’ladi. Aholi sonining oshib borishi, qurilishlarning kengaiishi dehqonchilikka yaroqli yerlarning kamayishiga sabab bo’lmoqda. Mutaxassislarning fikricha, XXI asrda erlarning unumdorligini 3,5-4% ga oshirilmasa, sayyoramizda yiliga 200 mln tonna don etishmovchiligi holati yuz berishi mumkin.
{{Reflist}}
[[Turkum:Geografiya]]
BEK tomonidan yangilandi!!! (17.09.2013)
[[Turkum:Litosfera]]
[[Turkum:Yer shakli]]
|
