Qoʻqon: Versiyalar orasidagi farq

Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
Tahrir izohi yoʻq
Teg: Mobil qurilma orqali
Qator 1:
'''Qoʻqon''' — [[Farg‘ona viloyati]]da, sharqiy [[Oʻzbekiston]]dagi shahar. Aholisi 192221,500700 (19992010-yil). Eski Qoʻqon xonligining poytaxti boʻlgan. Viloyatda eng katta shaharlardan biri. U vodiydagi transport qadimiy karvon yo‘llar kesishgan joyda joylashgan. Hozirda aholisi qariyb 200,000 dan oshiqni tashkil qiladi.
 
 
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->
'''Qoʻqon''' — [[Fargʻona viloyatidagi]] shahar. Fargʻona vodiysining gʻarbiy qismida, Soʻx daryosi (tarmogʻi)ning quyi oqimida joylashgan. T.y. stansiyasi. Q.Qo'qon jan.dan Katta Fargʻona kanali oʻtadi. Aholisi 211 ming kishi (2004, 1879 y.da 18,4 ming , 1926 y.da 68,4 ming , 1939 y.da 85 ming , 1959 y.da 105 ming , 1979 y.da 158 ming kishi).
 
Mahalliy tarixchi va arxeologlar orasida shaharning yoshi 2 ming yildan ortiq degan taxmin mavjud. Q.ga oid dastlabki maʼlumotlar 10-a. yozma manbalarida uchraydi. Etimologiyasi haqida turli taxminlar bor [mas, Istaxriy va Ibn Havqal asarlarida "Havokand" (Hoʻkand) shaklida, yaʼni "goʻzal", "yoqimli" yoki "shamol shahri" maʼnosida uchraydi]. Keyingi asrlarda "Hoʻqandi latif" degan atama ham ishlatilgan. Undan tashqari "balandlikdagi shahar", "hular shahri" [yaʼni, "hu (ku) qabilasi — elati shahri"] versiyalari ham bor. Qad. Xitoy qoʻlyozmalarida Q. nomi "Guyshan", "Xoʻxan" tarzida ifodalangan.
 
Q.ningQo'qonning 18-a.gacha boʻlgan siyosiy tarixi haqida maʼlumotlar juda oz. Q.Qo'qon [[podsho Rossiyasi]] qoʻshinlari tomonidan zabt etilganda Qoʻqon xonligi arxivining[[arxiv]]ining koʻp qismi olib ketilgan. Q.Qo'qon qadimda [[Hindiston]] va [[Xitoyga]] boriladigan [[karvon yoʻlidayoʻl]]ida joylashgan. 13-a.da moʻgʻullar tomonidan butunlay vayron qilingan. Shundan keyin 18-a.gacha Q.Qo'qon kichik aholi turar joyi sifatida mavjud boʻlgan. 1709 y. Qoʻqon xonligi tashkil topgach, 1711 y. Eskiqoʻrgʻon qalʼasi oʻrnida hoz. Qoʻqon sh.ga asos solindi, istehkom va qalʼa barpo etildi. 1732 y. Abdurahimbiy bu ishni nihoyasiga yetkazdi va shaharni xonlik poytaxtiga aylantirdi. Shu davrdan boshlab shahar Q.Qo'qon deb atala boshladi. Shaharning mustahkam devori, 12 darvozasi (Xoʻjand, Gʻoziyogʻliq, Quduqliq, Sarmozor, Namangan, Chimyon, Soʻx, Margʻilon, Rishton, Moʻyimuborak, Qatagʻon, Isfara) boʻlgan. Q.Qo'qon hududi 12 maʼmuriy boʻlak (daha)ga taqsim qilingan. Shaharda 3 mingga yaqin xonadonda 31 ming kishi yashagan. Norboʻtabiy davrida (1766—98) ravnaq topdi, Sharqning savdo-sotiq va hunarmandchilik markazlaridan biriga aylandi. Olimxon hukmronligi davrida (1801 — 1810) esa Q.ningQo'qonning siyosiy mavqei kuchaydi. Umarxon (1810—22) va uning oʻgʻli Muhammad Alixon (1822—421822—1842) hukmronligi davrida Q.Qo'qonda fan, madaniyat, adabiyot va sanʼat markaziga aylandi. 1842 y. q. [[Buxoro amiri Nasrulloxon tomonidan bosib olindi]]. Qoʻqon xonligi rus qoʻshinlari tomonidan ishgʻol etilib, [[Turkiston general-guber-natorligiganatorligi]]ga qoʻshib olingach (1876), Q.Qo'qon yangi tashkil etilgan [[Turkiston general-gubernatorligininggubernatorligi]]ning [[Fargʻona viloyati]] maʼmuriy markazi boʻladi. Viloyat markazi Yangi Margʻilon (hoz. Fargʻona sh.) ga koʻchirilgandan keyin (1877 y. 27 apr.), Fargʻona viloyati uyezd shahri, soʻng vodiyning eng yirik shaharlaridan biri boʻlib qoldi. Q.Qo'qon qadimdan hunarmandchilik markazi boʻlgan. Q.daQo'qonda misgarlik, zargarlik, oʻymakorlik, qurolsozlik, kulolchilik, qogʻozgarlik, badiiy toʻqi-machilik, doʻppichilik, kashtachilik, temirchilik, koʻpriksozlik kabilar rivoj topgan. Q.Qo'qon gazmollari Sharqda va Rossiyada mashhur boʻlgan. Ayniqsa, Qoʻqon qogʻozi hunarmandchilikning alohida tarmogʻi sifatida nom qozongan. Rus tabiatshunosi A.P. Fedchen-koning taʼriflashicha (1871 y.da), Oʻrta Osiyodagi eng sifatli qogʻoz Q.daQo'qonda ishlab chiqarilgan. Shahar hayotida savdo muhim oʻrin tutgan va ichki hamda tashqi savdoga boʻlingan. Shahar rus qoʻshinlari tomonidan zabt etilgach, podsho Rossiyasi hukumati bu yerda Rossiya manfaati uchun zarur boʻlgan paxtachilik sanoa-tini rivojlantirishga ahamiyat berdi. 19-a. oxiri — 20-a. boshlariga kelib shahar va uning atrofida 31 paxta tozalash, 5 yogʻ-moy, 7 pilla quritish va 2 ipak qurti urugʻi z-dlari bunyod etilib, ishchilar soni 3000 kishiga yetgan. Turkiston Umumrossiya tovar muomalasiga tortilishi natijasida bir qancha shaharlar, jumladan, Q.daQo'qonda ham paxta xarid qilish va uni tashish bilan shugʻullanuvchi rus va chet el shirkatlari ("Andreyev shirkati", "Rossiya jamiyati", "Kavkaz va Merkuriy", "Eron savdo-sanoat shirkati", "Sharqiy jamiyat" va b.) tashkil qilingan. 1913 y.da Q.daQo'qonda 5 mingdan ortiq savdo doʻkoni, 44 karvonsaroy, 20 bozor, 10 bank, kasalxona, tugʻruqxona va 2 dorixona ishlab turgan. Xonlik davrida Q.daQo'qonda 52 madrasa faoliyat qoʻrsa-tib, ulardan dastlabkisi "Madrasai xishtin" (1729) boʻlsa, soʻnggi qurilgani "Soʻfiyon" (1891) madrasasidir. 20-a. boshida Q.da 120 ta eski maktab, oʻndan ortiq jadid maktabi, 3 ta rus-tuzem maktabi, t.y. va savdo-tijorat maktablari va b. oʻquv mas-kanlari bor edi. 20-a.ning boshlarida Q.da "Sadoi Fargʻona", "Yangi Fargʻona", "Qoʻqon sadosi" gazetalari chop etila boshladi. 1917 y.ning kuzida Q.da "Turkiston muhtoriya-tsh> eʼlon qilindi. Ammo koʻp vaqt oʻtmay bu ozodlik harakatining markazi Q. bolsheviklar tomonidan qonga botirildi (1918 y. fev.). Tarixiy maʼlumotlar boʻyicha bu qirgʻinda 10 mingdan ziyod kishi qurbon boʻlgan. 1918 y.da Q.da shoʻrolar hokimiyati oʻrnatildi.
 
2-jahon urushi yillarida q. [[mehnatkashlari frontga kiyim-kechak]], [[oziq-ovqat]], [[dori-darmon joʻnatib turdilar]]. Shahar aholisi front uchun 10,7 mln. soʻm pul jamgʻarib berdi. Qoʻqonlik jangchilardan 2 ming 682 tasi sobiq Sovet Itshfoqining orden va medallari bilan mukofotlandi, 12 tasi Sovet Ittifoqi Qahramoni unvoniga sazovor boʻldi. Q. Fargʻona viloyatining (Fargʻona sh.dan keyin) 2- oʻrindagi sanoat, transport va madaniy markazidir. Shaharda 22 i.ch. korxonasi mavjud. Shulardan 2 paxta tozalash z-di, "Ulugʻbek", "Qoʻqonadyol", "Shohi-atlas toʻqish", "Koʻnchi", "Zilol", "Qoʻqonyogʻmoy", "Qoʻqonnon", "Qoʻqongoʻsht", "Qoʻqonspirt", "Mastona" korxonalari, motor taʼmirlash, marmar, mexanika, "Elektromash" z-dlari, mashinasozlik, gʻisht, i.ch., superfos-fat, "Qoʻqon" i.ch., mebelsozlik, qurilish mahsulotlari korxonalari, ip yigiruv, paypoq-toʻquv, poyab-zal, trikotaj-tikuvchilik f-kalari ishlab turibdi.