Tabiiy geografik jarayonlar: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
CoderSIBot (munozara | hissa) Yangi maqola yaratildi |
Tahrir izohi yoʻq |
||
Qator 1:
'''Tabiiy geografik jarayonlar'''
Эндоген ва экзоген кучлар таъсирида содир бўладиган барча ҳодисаларнинг аксарият қисми табиий географик жараёнлар тарзида юз беради. Демак, табиий географик жараёнлар табиатдаги модда ва энергия алмашиниши, шакл ўзгаришлари, ҳамда ривожланишига сабаб бўлувчи барча турдаги ҳодисалардир. Улар ташқи тузилиши, миқёси ва албатта шаклланиши жиҳатидан турлича (карст, суффозия, сурилма, эрозия, ботқоқланиш, шўрланиш, иккиламчи шўрланиш, музликларнинг ҳаракати туфайли юзага келадиган жараёнлар ва ҳакозо) тарзда ташқи муҳитга ўз таъсирларини ўтказади. Шу тариқа уларнинг табиатдаги тутган роли ҳам бир-бирларидан фарқланади.
Табиий географик жараёнлар тоғ жинсларининг емирилиши, тоғ жинслари табиий кўрсаткичларининг ўзгариши, уларнинг ётиш ҳолати, рельеф шаклланиши, ер пўстининг тузилиши, ернинг ички қисми ўзгаришида акс этар экан, улар билан боғлиқ равишда турли ижобий, салбий ҳолатлар юзага келиши мумкин. Бу ҳолатлар аҳоли ҳаётининг хавфсизлиги турли ижтимоий муаммолар, деҳқончилиқ, чорвачилиқ, ўрмончилиқ, қурилиш ишлари каби масалаларда ўз аксини топади.
Таснифлаш ўзига хос ўрганиш методи бўлиб, у ҳар бир фаннинг асосини ташкил этади. Шу боисдан Д.М.Менделеев илм таснифлашдан иборатдир, дея таъкидлайди. Табиий географик жараёнларни ўрганиш асносида ҳам уларнинг келиб чиқишига кўра бир-бирларига яқинларини гуруҳ-гуруҳ қилиб жамлаган ва ажратган ҳолда ўрганиш, уларни тадқиқ этишни енгиллаштиради. Шу боисдан турли даврларда, турли фанларни тадқиқ этувчи олимлар табиий географик жараёнларни ҳар хил нуқтаи назардан туриб таснифлаганлар. Жумладан геологлар, геоморфологлар, географлар амалга оширган табиий географик жараёнларнинг таснифи бир-бирларидан қисман бўлсада фарқланади, бири-иккинчисини тўлдиради, аммо инкор этмайди. Шу тариқа таснифлаш ишлари ривожланган сари, табиий
географик жараёнларни ўрганиш ҳам мукаммаллаша борган.
И.П.Герасимов (1986) ўзининг рельеф ер юзи формаларини ўлчамига кўра уч гуруҳга ажратади. Геотектура – материклар, океанлар жойлашган ботиқлар, морфоструктура – тоғ тизмалари, тоғ оралиқ ботиқлари, текисликлар, морфоскульптура – экзоген жараёнлар билан боғлиқ бўлган рельеф кўринишлари. И.П.Герасимов рельеф кўринишларини таснифлар экан, уларни эндоген ва экзоген кучлар билан боғлиқ ҳолда содир бўлиш хусусиятини таърифлайди. Шу билан биргаликда эндоген кучлар таъсирида юз берувчи табиий географик жараёнларга ҳам эътибор қаратади.
Кейинчалик ушбу таснифлаш геоморфологлар томонидан янада такомиллаштирилиб, кўламига кўра қуйидагича таснифланди. Планетар, яъни энг йирик рельеф формалари – материклар ва океанлар жойлашган ботиқлар, мегарельеф – тоғ тизмалари, текисликлар, денгизлар жойлашган ботиқлар, макрорельеф – тоғ тизмалари, баландликлар, йирик водийлар, мезорельеф – тепаликлар, водийлар, микрорельеф – барханлар, дюналар, жарлар, террасалар, нанорельеф – кичик тепаликлар, сув ювиб кетган чуқурликлар ва ҳаказолар. Гарчанд ушбу таснифлаш рельеф кўринишлари нуқтаи назаридан амалга оширилган бўлсада, уларнинг ҳосил бўлишида иштирок этувчи табиий географик жараёнларга ҳам диққат эътибор қаратилади ва натижада улар ўзига хос равишда таснифланиб борилади. Масалан, планетар ва мегарельеф формаларининг шаклланишида тектоник кучлар энг асосий сабабчи қилиб кўрсатилган ҳолда, макрорельеф, мезорельеф, нанорельеф шаклларининг ҳосил бўлишида оқар сувлар, қуёш нури, шамол каби омиллар иштирок этиши ва натижада турли табиий географик жараёнлар ҳосил бўлиши қайд этилади.
Яна бир геоморфологик таснифлашда Д.С.Кизевальтер рельеф формаларини гуруҳлаштиради. Натижада табиий географик жараёнларнинг ҳам эндоген ва экзоген кучлар таъсирида шаклланувчи гуруҳлари генетик турлар тарзида ўрганилади.
Геоморфологлар турли туркумдаги ётқизиқларни ҳам келиб чиқишига кўра гуруҳларга ажратар экан, уларнинг шаклланишида ташқи таъсир туфайли юзага келувчи (сув, шамол, қуёш нури, музликлар) табиий географик жараёнлар муҳим рол ўйнайди дея кўрсатма берадилар ва уларни турларга ажратадилар.
Ўтган асрнинг охирлари ва замонамизда табиий географик жараёнларни ўрганиш учун диққат эътибор кучайди. Чунки, геоэкологик ҳолатни барқарорлаштиришнинг маъқул йўлларидан бири тарзида табиий географик жараёнларни муфассил ўрганиш, айниқса уларнинг юзага келиш сабабларини янада ойдинлаштиришдан иборат дея эътироф этила бошланган эди. Шу боисдан табиий географик жараёнларни илмий татқиқ этиш ва унинг асоси сифатида турлича қарашлардан иборат таснифлаш вариантлари юзага кела бошлади. Жумладан, муаллифлар Э.Қ.Қодиров ва бошқалар муаллифлигида табиий географик жараёнларнинг айримларини ўрганиш билан биргаликда улар биринчи тоифани хавфли жараёнлар туркумига мансуб дея билади. Муаллифлар табиий хавфли жараёнларни учта йирик гуруҳга ажратади: ернинг ички кучларига боғлиқ хавфли жараёнлар, яъни тектоник ҳаракатлар, ер қимирлаши (зилзилалар); ернинг ташқи кучларига боғлиқ ҳавфли жараёнлар - тоғ жинслари қатламларидаги сурилмалар, сел ҳодисалари; инсон фаолияти билан боғлиқ жараёнлар - деҳқончилиқ, чорвачилиқ, сув иншоотларини қуриш, саноат корхоналари билан боғлиқ ҳолда юзага келувчи табиий географик жараёнлар тарзида ўрганилади. Шубҳасиз ушбу таснифлаш барча турдаги табиий географик жараёнларни қамраб ола билмайди.
Профессор М.М.Маматқулов томонидан ҳам табиий географик жараёнлар фақат Ўзбекистон ҳудудида учрайдиганлари мисолида татқиқ этилиб, таснифлаган. Натижада ушбу жараёнларнинг етти туркумдан иборат гуруҳи шаклланади. Ушбу тасниф қуйидагича акс этади.
Ўзбекистонда тарқалган табиий географик жараёнлар (профессор М.М.Маматқулов бўйича):
1. Денудацион кучлар билан боғлиқ жараёнлар;
2. Гравитацион кучлар билан боғлиқ жараёнлар;
3. Ер усти оқар сувлари фаолияти билан боғлиқ табиий географик жараёнлар;
4. Ер усти ва ер ости сувлари фаолияти билан боғлиқ жараёнлар;
5. Шамоллар фаолияти билан боғлиқ жараёнлар;
6. Денгиз, кўл, сув омборлари тўлқинлари билан боғлиқ табиий географик жараёнлар;
7. Инсоннинг хўжалик фаолияти билан боғлиқ жараёнлар;
Ушбу муаллиф тектоник ҳаракатлар, зилзила, тоғ музликлари туфайли юз берувчи табиий географик жараёнларга эътибор қаратмайди.
Табиий географик жараёнларнинг энг мукаммал ва маъқул таснифи проф. А.Рафиқов, Х.Вахобовлар томонидан амалга оширилган бўлиб, бу ерда муаллифлар табиий географик жараёнларни икки йирик гуруҳга ажратади. Дастлабки табиий омиллар таъсирида содир бўладиган жараёнлар, иккинчи-гуруҳ сунъий омиллар таъсирида содир бўладиган жараёнлардир.
Биринчи гуруҳ яна икки гуруҳга ажратилади. Дастлабки ернинг ички (эндоген) кучлари таъсирида содир бўладиган жараёнлар. Бу гуруҳга вулканлар, зилзила, тоғларнинг кўтарилиши, ер юзасининг чўкиши каби жараёнлар мансуб дея қаралган. Иккинчи гуруҳга эса нураш, эрозия, сурилмалар, муз ва шамолнинг иши киритилган.
Сунъий омиллар таъсирида содир бўладиган жараёнлар сирасига эса зилзилалар, ер юзасининг чўкиши ва ўпирилиши, шўрланиш, сунъий эрозия киритилган.
Биз ушбу таснифларга қўшилган ва уларни янада тўлдирган ҳолда табиий географик жараёнларни ҳосил бўлишига кўра қуйидаги гуруҳларга ажратиб ўрганишни таклиф этамиз.
1-жадвал
№ Табиий географик жараёнларнинг ҳосил бўлишига кўра гуруҳларга ажралиши Табиий географик жараёнларнинг турлари
1 Тектоник ҳаракатлар туфайли юзага келувчи табиий географик жараёнлар Тоғ ҳосил бўлиш, ер юзасининг чўкиши каби планетамизда юз берувчи табиий географик жараёнларнинг барчаси бевосита баъзан билвосита тектоник ҳаракатлар билан чамбарчас боғлиқ ҳолда юзага келади.
2 Зилзилалар туфайли юзага келувчи табиий географик жараёнлар Ер юзасининг силкиниши, ёрилиши, баъзан эгилиб-букилиши, лойли вулқонларнинг вужудга келиши.
3 Вулқонлар отилиши туфайли юзага келувчи табиий географик жараёнлар Лаваларнинг оқиб чиқиши, вулқон тутунлари, бомбалари, кулларининг отилиши, ер силкиниши, вулқон конусларининг шаклланиши ва ҳакоза.
4 Иқлим омиллари таъсирида юзага келувчи табиий географик жараёнлар Нураш, дефляция, корразия.
5 Гидрологик ва гидрогеологик оқим туфайли юзага келувчи табиий географик жараёнлар Ўзан ва қирғоқ эрозияси, карст, суффозия, абразия, ботқоқланиш, шўрланиш.
6 Музликлар таъсирида юзага келадиган табиий географик жараёнлар Термоабразия, термоэрозия, солифлюкция, термокарст, термоаккумляция, альтиплинация экзарация
7 Гравитацион куч етакчилигида юзага келадиган табиий географик жараёнлар Сурилма, солифлюкция, кўчки
8 Антропоган таъсир туфайли юзага келадиган табиий географик жараёнлар Шўрланиш, иккиламчи шўрланиш, ботқоқланиш, чўлланиш, агроэрозия, сув омборлар қирғоғининг абразияга учраши.
| |||