|
| Poytaxt = Nukus <!-- -->
| Yirik_shahar_1 = Nukus <!-- -->
| Yirik_shahar_2 = TaxiatoshQo'ng'irot<!-- -->
| Yirik_shahar_3 = Xo`jayli<!-- -->
| Maydon_o`rin = (1)
| Aholi_o`rin = (8)
| Aholi_butun = 1.711.800 (2013-yil)
| Aholi_zinchlikAholi_zichlik = 10
| Qisqartma_ISO = UZ-QR
| Qisqartma_Avto = 95-99
| Viloyat_taomi = Beshbarmoq
}}
[[File:Karakalpakstan map.png|right|thumb|250px]]
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->
'''Qoraqalpogʻiston''' , Qoraqalpogʻiston Respublikasi — Oʻzbekiston Respublikasi tarkibidagi respublika. 1924 yil 14 okt.da turkistonTurkiston ASSR tarkibida Muxtor viloyat sifatida tashkil etilgan. Mayd. 166,6 ming km2. Aholisi 1569,4 ming kishi (2005). Poytaxti — NukusshNukus sh. tarkibida 14 tuman, 12 shahar, 14 shaharcha va 124 fuqarolar yigʻini bor.
Davlat tuzumi. Q.Qoraqalpogʻiston — parlament boshqaruv shakliga ega boʻlgan suveren demokratik respublika. Qonun chiqaruvchi oliy davlat vakolatli organi — koʻp partiyaviylik asosida 5 yil mud-datga saylangan deputatlardan iborat Qoraqalpogʻiston Respublikasi Joʻqorgʻi Kengesi (QR JK). QR JK raisi respublika rahbari hisoblanib, u JK deputatlari orasidan 5 yil muddatga saylanadi (faqat ket-ma-ket 2 muddatdan oshmaydi). Davlat hokimiyatining oliy ijro etuvchi-boshqaruvchi organi Qoraqalpogʻiston Respublikasi Vazirlar Kengashi, yaʼni Qoraqalpogʻiston Respublikasi huku-mati hisoblanadi. Q.da Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi bilan bir vaqgdavaqtda q. [[Oliy kengashining 1993 y]]. 9 apr.dagi 12-chaqiriq 12- sessiyasida qabul qilingan Qoraqalpogʻiston Respublikasi Konstitutsiyasiga amal qilinadi. Q.Qoraqalpogʻiston oʻz davlat ramzlari: gerb, madhiya va bayrogʻiga ega.
Tabiati. Q.Qoraqalpogʻiston Qizilqum choʻlining shim.-gʻarbiy, Ustyurt platosining jan.sharqiy qismi va Amudaryo del-tasidadeltasida joylashgan. Orol dengizining jan. qismi Q.Qoraqalpogʻiston hududida. Qizilqumning shim.gʻarbiy qismi Orol dengizi tomon pasayib boruvchi keng yassi tekislik boʻlib, qator tepa va qumli bar-xanlar (bal. 75 m dan 100 m gacha) uch-raydi. Alohida togʻ massivlari (eng , yirigi — Sulton Uvays togʻytogʻi, choʻqqilari 473m va 485 m) bor. Sugʻoriladigan yerlar va sugʻorish kanallari, asosan, deltaning oʻng sohilida. Gʻarbida bir nechta botiqli (Borsakelmas, Asakaovdon botiqlarining bal. 29— 101 m) Ustyurt platosi joylashgan. Plato Orol dengizi va Amudaryo deltasiga tik yon bagʻirli jarlik — chinklar hosil qilib tushgan. Ustyurtdan jan.sharqda Sariqamish soyligining shim. chek-kasichekkasi joylashgan.
Foydali qazilmalardan osh tuzi va glauber tuzi, mineral xom ashyo hamda qurilish materiallari va b. bor. Iqlimi keskin kontinental, yozi quruq va qishi nisbatan sovuq, qor kam yogʻadi. Yanv. oyining oʻrtacha t-rasi janubda —4,9°, shim.da — 7,6°^ iYulda jan.da 28,2°, shim.da 26°. Yillik yogʻin 110 mm, asosan, qish va bahor oylarida yogʻadi. Vegetatsiya davri 194— 214 kun. Eng yirik daryosi—Amudaryo (quyi oqimi). Amudaryo havzasi qad. sugʻoriladigan hudud sifatida maʼlum. Daryo suvidan sugʻorishda foydalaniladi. Nukus sh.da joylashgan suv xoʻjaligi boshqarmasi Taxiatosh gid-rouzeli, Qipchoq gidropostidan Orol dengizigacha boʻlgan (283 km) hududdagi daryoning barcha suv chiqarish inshootlarini nazorat qiladi. Oʻrta va yuqori oqimlarda daryo suvi sugʻorishga koʻp sarflanishi natijasida hoz. Amudaryo Orol dengiziga bevosita quyilmaydi.
Q.ningQoraqalpogʻistonning eng yirik koʻli — Orol dengizi, shuningdek, Xoʻjakoʻl — Qora-jar koʻllar sistemasi bilan bogʻlangan Sudochye koʻl sistemasi hamda Orol dengizining qurib qolgan qismida tashkil etilgan sunʼiy suv havzalarida mavjud. Soʻnggi 40 yil ichida Amudaryo va Sirdaryo havzalarida sugʻoriladigan yerlarning kengayishi natijasida Orol dengizi suv sathi 2005 y. boshiga 23 m pasaydi. Q.ning barcha suv havzalaridan baliq ovlanadi, ularda baliq xoʻjaliklari tashkil etilgan.
Tuproqlari. Amudaryo deltasida allyuvial-oʻtloq, allyuvial oʻtloq-toʻqay, qurib qolgan koʻl va botqoqliklarda tipik shoʻrxok, Ustyurt platosida va Qizilqumda taqir tuproqlar, Qiziljar, Toʻqmoqtogʻ va Ustyurt platosida kulrangqoʻngʻir, Orol dengizining qurib qolgan tubida qumli choʻl tuproqlari tarqalgan.
Q.daQoraqalpogʻistonda yuksak oʻsimliklarning 979 turi uchraydi. Ularning 41 tasi madaniy turga mansub. Yovvoyi oʻsimliklarning 176 tasi endemik, 11 tasi qoldiq (relikt) va 33 turi madaniy oʻsimliklarning yovvoyi ajdodlari. 7 turdagi oʻsimlik Oʻzbekiston Qizil kitobiga kiritilgan. Q.Qoraqalpogʻiston hududi tropik boʻlmagan choʻl zonasida joylashganligi sababli oʻsimlik qoplami zonalar boʻyicha ajralib turadi: Ustyurt pla-tosiplatosi, Amudaryo deltasi, Qizilqum shim.-gʻarbi va qoldiq past togʻlar tabiiy geografik zonasi. Ustyurt land-shafti gipsli, shoʻrxok va qumli choʻl boʻlib, oʻsimliklari gipsofit, galofit va ozroq psammofitlardan ibo-ratiborat. Bu hududda 400 dan ziyod yuksak oʻsimlik turi mavjud.
Amudaryo deltasida 655 turdagi gulli oʻsimlik oʻsadi. Deltaning suv havzalarida, aksincha, oʻsimlik turi kam, asosan, qalin toʻqay oʻsimliklari va qamishdan iborat. Qizilqumning shim.gʻarbiy qismida katta maydonlarda siyrak oʻt-butali choʻlga xos oʻsimliklar (kserofil boshoqlilar, qorabosh, efemerlar, yulgʻun, oq sak-sovul) oʻsadi.
Qoldiq togʻlarda oʻsimlik turi nisbatan koʻp. Bu yerda 506 turga mansub yuksak oʻsimlik uchraydi.
Hoz. vaqtda Q.Qoraqalpogʻiston tabiiy oʻsimliklaridan yem-xashak, oʻrmon (toʻqay) xom ashyosi va dorivorlar sifatida, 50% yer maydonidan (9387,7 ming ga) yay-lov sifatida foydalaniladi. Q. oʻrmon-toʻqay fondi 1129 ming ga maydonni egallaydi. Toʻqaylar asalarichilikda ham ahamiyatga ega. Respublikada dorivor oʻsimliklarning 364 turi mavjud.
Hayvonot dunyosi ham xilma-xil: umurtqali hayvonlarning 500 ga yaqin, shu jumladan, sut emizuvchilarning 68, qushlarning 300 dan ziyod, sudraluvchilarning 33, suv va quruqlikda yashovchilarning 2, baliqlarning 50 ga yaqin turi maʼlum. Umurtqasiz hayvonlarning 3500 dan ortiq turi aniqlangan. Soʻnggi 10 yil ichida Q.Qoraqalpogʻiston hayvonot dunyosi ancha oʻzgarishlarga uchradi. Koʻpgina turlar soni qisqardi va ular noyob yoki yoʻqolib borayotgan turlar qatoriga kiritildi. Sut emizuvchilarning 10, baliqlarning 12, qushlarning 37, sudraluvchilarning 10 turi Oʻzbekiston Qizil kitobiga kiritilgan. Choʻlda sudralib yuruvchilardan kaltakesak, ilonlar; kemiruvchilardan yumronqoziq, qumsichqon, qoʻshoyeq; yirik sut emizuvchilardan jayran, boʻri, tulki; qushlardan saksovul soykasi, burgut, tuvaloq, soʻfitoʻrgʻay; oʻrgimchaksimonlardan chayon, falanga va b. yashaydi. Toʻqaylarning hayvonot dunyosi nisbatan boy: qirgʻovul, oʻrdak, gʻoz, qoravoy, loyxoʻrak; sut emizuvchilardan chiyaboʻri, toʻqay mushugi, boʻri, tulki, tolay quyon, qobon va b. Ondatra iqlimlashtirilgan. Amudaryo va Oroldan pilmay, sazan, taran, laqqa baliq va b. ovlanadi. Baʼzi turlar yoʻqolib ketgan va sanoat ahamiyatini yoʻqotgan. Shu bilan birga Q.Qoraqalpogʻiston suv havzalarida baliqning yangi 14 turi iqlimlashtirilgan.
Respublikada 3 maxsus qoʻriqlanadigan tabiiy hudud: "Badaytoʻqay" davlat qoʻriqxonasi, "Saygʻoq" va "Sudochye" buyurtma qoʻriqxonalari tashkil etilgan. Qoʻriqlanadigan hududlarning umumiy mayd. 1056,5 ming ga.
Aholisi, asosan, qoraqalpoq va oʻzbeklar, shuningdek, qozoq, turk-man, rus, tatar, koreyslar va b. yashaydi. Aholining oʻrtacha zichligi 1 km2ga 9,4 kishi. Shahar aholisi 48,5%, qishloq aholisi 51,5%. Davlat tillari — qoraqalpoq va oʻzbek tillari. Dindorlari — musulmon sunniylar. Yirik shaharlari: Nukus (siyosiy ahamiyati boʻyicha Toshkentdan keyin 2-oʻrinda), Toʻrtkoʻl, Taxiatosh, Xoʻjayli, Qoʻngʻirot, Chimboy.
Tarixi. Q.Qoraqalpogʻiston hududida odam soʻnggi paleolit davridan yashay boshlagan. Mil. av. 5-ming yillik — 2-ming yillik boshlarida aholi, asosan, Amudaryo deltasi va Orol, Kaspiy dengizlari yon atroflaridagi choʻllarda joylashgan. Mil.av. 2-ming yillik oxirida bu hududda sugʻoriladigan dehqonchilik paydo boʻlgan. Mil. av. 7— 6-a.larda Q. hududida qad. davlatchilik markazlari yuzaga kelgan. Mil. av. 4-a.da Axomaniylar saltanati tarkibidan ajralib chiqqach, yagona qad. Xorazm davlati tashkil topdi. Qoʻyqirilgan-qalʼa, Oyboʻgʻir va Burliqalʼa sh.lari xarobalarini qazish vaqtida qad. yozma yodgorliklar (mil. av. 4-a.ga oid), Qoʻyqirilganqalʼa va Oqshoxonqalʼada qad. tasviriy sanʼat va haykalta-roshlik yodgorliklari topildi. xorazmshoxdarning Tuproqqalʼa (mil. 3— 4-a. boshlari) saroyi soʻnggi antik dav . rning eng ulkan yodgorliklaridan biri hisoblanadi. 8-a.da arablar olib kelgan islom dini zardushtiylik aqidalarini surib chiqardi. 12—13a.larda buyuk Xorazmshohlar davlati Gʻarbiy Osiyo va Urta Sharkda eng yirik va kuchli davlat edi. 13-a.da moʻgʻullar isti-losidan soʻng bu davlat parchalanib ketdi. 14-a.da Xorazm Oltin Oʻrdaning eng boy va madaniy viloyatiga aylandi. Q. hududidan Osiyodagi qoʻshni mamlakatlar, Dashti Qipchoq va Volga boʻyiga muhim savdo yoʻllari oʻtgan va xalqaro savdoda muhim ahamiyatga ega boʻlgan.
Qoraqalpoqlarning eng qad. etno-genezi Amudaryo deltasi va OrolKaspiyboʻyi choʻllarida mil.av. 7 — 4-a.
[[Tasvir:Karakalpakstan districts numbered2.png|thumb|right|250px|Xarita]]
'''Qoraqalpogʻiston Respublikasi''' (''[[Qoraqalpoq tili|Qoraqalpoqcha]]'' Қарақалпақстан Республикасы, ''[[Ingliz tili|ingl.]]'' Republic of Karakalpakstan, ''[[Oʻzbek tili|oʻzb.]]'' Қоракалпоғистон Республикаси, ''[[Rus tili|rus.]]'' Республика Каракалпакстан) -[[O‘zbekiston]]dagi [[muxtoriyat]] respublika. Respublika [[1924|1924-yilning]] [[14-oktabr]]ida tashkil topgan.
== Geografiyasi ==
|
