Qoʻqon: Versiyalar orasidagi farq

'''Qoʻqon''' — [[Fargʻona viloyatidagi]] shahar. Fargʻona vodiysining gʻarbiy qismida, Soʻx daryosi (tarmogʻi)ning quyi oqimida joylashgan. T.y. stansiyasi. Qo'qonQoʻqon jan.dan Katta Fargʻona kanali oʻtadi. Aholisi 211 ming kishi (2004, 1879 y.da 18,4 ming , 1926 y.da 68,4 ming , 1939 y.da 85 ming , 1959 y.da 105 ming , 1979 y.da 158 ming kishi).

Mahalliy tarixchi va arxeologlar orasida shaharning yoshi 2 ming yildan ortiq degan taxmin mavjud. Q.gaQoʻqonga oid dastlabki maʼlumotlar 10-a. yozma manbalarida uchraydi. Etimologiyasi haqida turli taxminlar bor [mas, Istaxriy va Ibn Havqal asarlarida "Havokand" (Hoʻkand) shaklida, yaʼni "goʻzal", "yoqimli" yoki "shamol shahri" maʼnosida uchraydi]. Keyingi asrlarda "Hoʻqandi latif" degan atama ham ishlatilgan. Undan tashqari "balandlikdagi shahar", "hular shahri" [yaʼni, "hu (ku) qabilasi — elati shahri"] versiyalari ham bor. Qad. Xitoy qoʻlyozmalarida Q.Qoʻqon nomi "Guyshan", "Xoʻxan" tarzida ifodalangan.

Qo'qonning 18-a.gacha boʻlgan siyosiy tarixi haqida maʼlumotlar juda oz. Qo'qon [[podsho Rossiyasi]] qoʻshinlari tomonidan zabt etilganda Qoʻqon xonligi [[arxiv]]ining koʻp qismi olib ketilgan. Qo'qon qadimda [[Hindiston]] va [[Xitoyga]] boriladigan [[karvon yoʻl]]ida joylashgan. 13-a.daasrda moʻgʻullar tomonidan butunlay vayron qilingan. Shundan keyin 18-a.gachaasrgacha Qo'qon kichik aholi turar joyi sifatida mavjud boʻlgan. [[1709]] y.yili Qoʻqon xonligi tashkil topgach, [[1711]] y.yili Eskiqoʻrgʻon qalʼasi oʻrnida hoz.hozirgi Qoʻqon sh.gashahriga asos solindi, istehkom va qalʼa barpo etildi. [[1732]] y.yili Abdurahimbiy bu ishni nihoyasiga yetkazdi va shaharni xonlik poytaxtiga aylantirdi. Shu davrdan boshlab shahar Qo'qonQoʻqon deb atala boshladi. Shaharning mustahkam devori, 12 darvozasi (Xoʻjand, Gʻoziyogʻliq, Quduqliq, Sarmozor, Namangan, Chimyon, Soʻx, Margʻilon, Rishton, Moʻyimuborak, Qatagʻon, Isfara) boʻlgan. Qo'qonQoʻqon hududi 12 maʼmuriy boʻlak (daha)ga taqsim qilingan. Shaharda 3 mingga yaqin xonadonda 31 ming kishi yashagan. [[Norboʻtabiy]] davrida (1766—98) ravnaq topdi, Sharqning savdo-sotiq va hunarmandchilik markazlaridan biriga aylandi. [[Olimxon]] hukmronligi davrida (1801 — 1810) esa Qo'qonning siyosiy mavqei kuchaydi. [[Umarxon]] (1810—22) va uning oʻgʻli [[Muhammad Alixon]] (1822—1842) hukmronligi davrida Qo'qondaQoʻqonda fan, madaniyat, adabiyot va sanʼat markaziga aylandi. 1842 y. q.yilda [[Buxoro Amirligi|Buxoro amiri]] [[Nasrulla (Buxoro amiri)|Nasrulloxon]] tomonidan bosib olindi]]. Qoʻqon xonligi rus qoʻshinlari tomonidan ishgʻol etilib, [[Turkiston general-guber-natorligi]]ga qoʻshib olingach (1876), Qo'qonQoʻqon yangi tashkil etilgan [[Turkiston general-gubernatorligi]]ning [[Fargʻona viloyati]] maʼmuriy markazi boʻladi. Viloyat markazi [[Fargʻona|Yangi Margʻilon (hoz. Fargʻona sh.) ]]ga koʻchirilgandan keyin (1877 y. 27 apr.), [[Fargʻona viloyati (Rossiya imperiyasi)|Fargʻona viloyati]] uyezd shahri, soʻng vodiyning eng yirik shaharlaridan biri boʻlib qoldi. Qo'qonQoʻqon qadimdan hunarmandchilik markazi boʻlgan. Qo'qondaQoʻqonda misgarlik, zargarlik, oʻymakorlik, qurolsozlik, kulolchilik, qogʻozgarlik, badiiy toʻqi-machilik, doʻppichilik, kashtachilik, temirchilik, koʻpriksozlik kabilar rivoj topgan. Qo'qonQoʻqon gazmollari Sharqda va Rossiyada mashhur boʻlgan. Ayniqsa, Qoʻqon qogʻozi hunarmandchilikning alohida tarmogʻi sifatida nom qozongan. Rus tabiatshunosi A.P. Fedchen-koningFedchenkoning taʼriflashicha (1871 y.da), [[Oʻrta OsiyodagiOsiyo]]dagi eng sifatli qogʻoz Qo'qonda ishlab chiqarilgan. Shahar hayotida savdo muhim oʻrin tutgan va ichki hamda tashqi savdoga boʻlingan. Shahar rus qoʻshinlari tomonidan zabt etilgach, podsho Rossiyasi hukumati bu yerda Rossiya manfaati uchun zarur boʻlgan paxtachilik sanoa-tinisanoatini rivojlantirishga ahamiyat berdi. 19-a.asr oxiri — 20-a.asr boshlariga kelib shahar va uning atrofida 31 paxta tozalash, 5 yogʻ-moy, 7 pilla quritish va 2 ipak qurti urugʻi z-dlarizavodlari bunyod etilib, ishchilar soni 3000 kishiga yetgan. Turkiston Umumrossiya tovar muomalasiga tortilishi natijasida bir qancha shaharlar, jumladan, Qo'qonda ham paxta xarid qilish va uni tashish bilan shugʻullanuvchi rus va chet el shirkatlari ("Andreyev shirkati", "Rossiya jamiyati", "Kavkaz va Merkuriy", "Eron savdo-sanoat shirkati", "Sharqiy jamiyat" va b.) tashkil qilingan. 1913 y.dayilda Qo'qondaQoʻqonda 5 mingdan ortiq savdo doʻkoni, 44 karvonsaroy, 20 bozor, 10 bank, kasalxona, tugʻruqxona va 2 dorixona ishlab turgan. Xonlik davrida Qo'qondaQoʻqonda 52 madrasa faoliyat qoʻrsa-tibqoʻrsatib, ulardan dastlabkisi "[[Madrasai xishtin]]" (1729) boʻlsa, soʻnggi qurilgani "[[Soʻfiyon]]" (1891) madrasasidir. 20-a.asr boshida Q.daQoʻqonda 120 ta eski maktab, oʻndan ortiq jadid maktabi, 3 ta rus-tuzem maktabi, t.y. va savdo-tijorat maktablari va b.boshqa oʻquv mas-kanlari bor edi. 20-a.ningasrning boshlarida Q.daQoʻqonda "Sadoi Fargʻona", "Yangi Fargʻona", "Qoʻqon sadosi" gazetalari chop etila boshladi. 1917 y.ningyilning kuzida Q.daQoʻqonda "Turkiston muhtoriya-tsh>muhtoriyati eʼlon qilindi. Ammo koʻp vaqt oʻtmay bu ozodlik harakatining markazi Q.Qoʻqon bolsheviklar tomonidan qonga botirildi (1918 y. fev.). Tarixiy maʼlumotlar boʻyicha bu qirgʻinda 10 mingdan ziyod kishi qurbon boʻlgan. 1918 y.da Q.daQoʻqonda shoʻrolar hokimiyati oʻrnatildi.

[[2-jahon urushi|2-jahon yillaridaurushi q.yillarida]] [[mehnatkashlari frontga kiyim-kechak]], [[oziq-ovqat]], [[dori-darmon joʻnatib turdilar]]. Shahar aholisi front uchun 10,7 mln. soʻm pul jamgʻarib berdi. Qoʻqonlik jangchilardan 2 ming 682 tasi sobiq Sovet Itshfoqining orden va medallari bilan mukofotlandi, 12 tasi Sovet Ittifoqi Qahramoni unvoniga sazovor boʻldi. Q.Qoʻqon [[Fargʻona viloyatiningviloyati]]ning (Fargʻona sh.dan keyin) 2- oʻrindagi sanoat, transport va madaniy markazidir. Shaharda 22 i.ch. korxonasi mavjud. Shulardan 2 paxta tozalash z-dizavodi, "Ulugʻbek", "Qoʻqonadyol", "Shohi-atlas toʻqish", "Koʻnchi", "Zilol", "Qoʻqonyogʻmoy", "Qoʻqonnon", "Qoʻqongoʻsht", "Qoʻqonspirt", "Mastona" korxonalari, motor taʼmirlash, marmar, mexanika, "Elektromash" z-dlari, mashinasozlik, gʻisht, i.ch., superfos-fat, "Qoʻqon" i.ch., mebelsozlik, qurilish mahsulotlari korxonalari, ip yigiruv, paypoq-toʻquv, poyab-zal, trikotaj-tikuvchilik f-kalari ishlab turibdi.