Tyan-Shan: Versiyalar orasidagi farq

'''Tyan-Shan''' ([[xitoy tili|xit.]] ''tyan'' — osmon, ''shan'' — togʻ), Tangirtogʻ — Osiyosing[[Osiyo]]sing markaziy qismidagi yirik togʻ tarmogʻi.

Tyan-Shanning markaziy qismi [[Qirg'iziston|QirgʻizistongaQirgʻiziston]]ga, shimoliy va gʻarb butogʻlari [[Qozog'iston|QozogʻistongaQozogʻiston]]ga, janubiy-gʻarb chekkasi [[O'zbekiston]] bilan [[Tojikiston|Tojikistonga]], sharqiy qismi [[Xitoy|Xitoyga]]ga tegishli. Gʻarbdan sharqqa tomon 2500 km-ga choʻzilib yotibdi, eni 400 km. Tyan-Shan shimolida [[Boroxoro]] butogʻi orqali Jetisu Alatovi bilan, jabubida Oloy butogʻi orqali [[Pomir|Pamir]] togʻining maʼlum qismi bilan kesishadi. Shimoliy chegarasi: gʻarbda Qile vodiysi, [[Mo'yinqum]], sharqda Joʻngʻor tekisligi. Janubiy chegarasi sharqda [[Tarim]] jarliklariga toʻgʻri keladi. Eng baland choʻqqisi — [[Gʻalaba choʻqqisi]] (7439 m.). Tyan-Shan enlik butogʻlar bilan ularni bir-biridan ajratib turgan togʻ oraliq yirik jarliklardan iborat.

Orografiyalik tuzulishidan Shimoliy, Markaziy, Gʻarbiy, Sharqiy va Janubiy qismlarga boʻlinadi. Shimoliy Tyan-Shan Ketpen, [[Kungay olatov|Kungey Olatov]], [[Orqa ili olatovi|Ile Olatovi]], [[Qirgʻiz tizmasi|Qirgʻiz Olatovi]] va [[Chu-ili togʻlari|Shu-Ile togʻlaridantogʻlari]]dan iborat. Shimoliy Tyan-Shan butogʻlari 4,5 ming metrdan baland: [[Terskay olatovi|Teriskey Olatovi]] (5218 m), Qile Olatovi (4973 m), Qirgʻiz Olatovi (4875 m). Gʻarbiy Tyan-Shanga [[Fargʻona tizmasi|Farg'ona]], [[Talas Olatovi]] bilan undan tarqaladigan, [[Piskom tizmasi|Piskem]], [[Chatqol tizmasi|Shatqal butogʻlari]] va [[Qoratov]] kiradi. Gʻarbiy Tyan-Shan butogʻlari asta-sekin Shimoliy-gʻarbga tomon 4,5 ming metrdan 2,5 — 2 ming metrgacha pasayadi. [[Fargʻona vodiysi]] Gʻarbiy va Janubiy Tyan-Shanni bir-biridan boʻladi. Markaziy (Ichki) Tyan-Shanga shimolda [[Issiqkoʻl (koʻl)|Issiqkoʻl]] jarligidan janubiy-gʻarbda Fargʻona jarligiga, janubiy-sharqda [[Qaqshaltov tizmasi|Koʻkshal-Too butogʻigachabutogʻi]]gacha boʻlgan oraliq kiradi. Bu butkul togʻ tarmogʻining eng baland choʻqqisi. Ayniqsa, uning sharqiy qismi baland (Gʻalaba choʻqqisi — 7439 m, [[Xontangri|Xon Tangri]] — 6995 m). Markaziy Tyan-Shanga Sirt deb ataluvchi taluqli, 3000 — 4000 metr balandlikda, atrofi baland butogʻlar bilan oʻralgan togʻ qirralari kiradi. Janubiy Tyan-Shan [[Olay tizmasi|Oloy]], [[Turkiston tizmasi|Turkiston]], [[Zarafshon tizmasi|Zarafshon]] va [[Hisor tizmasi|Gissar]] butogʻlaridan iborat. Sharqiy Tyan-Shan enlik boʻyi bilan choʻzilgan vodiylar, jarliklar bilan boʻlingan ikki qator toʻg qir-adirlaridan tashkil topgan. [[Boroxoro]], Erenqabirgʻa, [[Bogdo-oʻla|Bogdo-Ola]], Qarlitov butogʻlari tashkil qiladigan shimoliy qir-adirlari uzun — sharqda 95 sh.gʻ-gacha choʻziladi. Janubiy qir-adir qisqaroq (90 sh.gʻ-gacha), asosiy qir-adirlari: Xalqtov, Sarman-Ula, Qurliqtov. Butogʻlarning boshi 4000 — 5000 m baland.

[[File:Issyk-Kul South Shore Aug 2006.JPG|thumb|250px|[[Issiqko'lIssiqkoʻl (koʻl)|Issiqkoʻl]]]]

Togʻ etagining issiq, quruq iqlimidan baland choʻqqisining nivallik iqlimigacha oʻrin oladi. Iyulning oʻrtacha harorati 20 — 25S, markazida 15 — 17S, baland choʻqqisida 0 °C va undan ham kam. Yanvarning oʻrtacha harorati togʻ etagida −2 — 4S (janubda), −6 — 8S (shimolda). Qishda baland togʻli qir-adirlardan boshqa qismlarida sovuq ob-havo iliq oqimlari bilan almashib turadi. Yillik yogʻingarchilikning miqdori togʻ etagida 300 mm, togʻ butoqlarining yuqori qismida 800 mm. Yogʻingarchilikning eng koʻp yogʻadigan vaqti Tyan-Shanning shimoliy qismida yozga, janubida bahorga(mart — aprel) toʻgʻri keladi. Muzliklar[[Muzlik]]lar katta tarqagan va keng koʻlamni tashkil etadi. Muz bosish yuzasi 7300 km2km², muzliklarning soni 7700-dan ziyod.

{{geo-stub}}