Ruminiya: Versiyalar orasidagi farq

R.Ruminiya — respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1991 y.-yil 8 dek.dagi-dekabrdagi umumxalq, referendumida maʼqullangan. Davlat boshligʻi — prezident (2000 y. 20 dek. dan Ion Iliyesku). U aholi tomonidan umumiy toʻgʻri, teng va yashirin ovoz berish yoʻli bilan 4 y.-yil muddatga saylanadi va 2 muddatdan ortiq saylanishi mumkin emas. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni 2 palatali parlament, ijrochi hokimiyatni hukumat amalga oshiradi.

R.Ruminiya hududining aksari qismini togʻlar va tepaliklar (oʻrtacha bal.balandligi 800 m) egallaydi. Asosiy togʻ tizmasi — Karpat mamlakat hududida katta yey shaklini hosil qiladi (eng baland nuqtasi — Moldavyanu togʻi 2544 m). Karpat togʻlarida kuchli zilzilalar boʻlib turadi. Transilvaniya platosi va Gʻarbiy Ruminiya togʻlari ham Karpat tizmasiga mansub. Jan .daJanubda Quyi Dunay pasttekisligi va Gʻarbda Oʻrta Dunay pasttekisligi joylashgan. Dunay etaklari bilan KoraQora dengiz oraligʻida Dobruja platosi choʻzilgan. R.Ruminiya xududida KoraQora dengiz sohilining uz.uzunligi 245 km. Konstansadan shim. roqdashimolroqda qirgʻoqlari aksari qismi past, ayrim joylari botqoq, qum tillari va liman (qoʻltiqcha)lar bilan parchalangan, qirgʻoqqa yaqin joylarda orol koʻp. Foydali qazilmalardan neft va gaz, toshkoʻmir, temir, polimetall, mis va oltin rudalari, boksit, toshtuz konlari topilgan. Iqlimi — moʻʼtadilmoʻtadil kontinental iqlim.

Eng katta daryosi — Dunay. Uning asosiy irmoqlari: Prut, Siret, Olt, Yalomitsa. Pasttekisliklarda, asosan, unumdor qora tuproq, balandliklarda qoʻngʻir va kulrang oʻrmon, togʻlarda, asosan, togʻoʻtloq tuproqlar tarqalgan. Daryo qayirlarida oʻtloq, qamishzor, oʻrmonlar bor. Transilvaniya platosi, Moldaviya qiri, Dobrujaning eng baland joylari va Karpat togʻ oldida (400— 700400—700 m balandlikkacha) qoraqayin aralash emanzorlar mavjud. Karpat togʻlarida (800—1200 m balandlikkacha) qoraqayinlar, balandroqda (1500—1800 m gacha) igna bargli daraxtlar usadi. Togʻlarning eng baland joylari subalp va alp oʻtloqlari bilan band.

Hayvonot dunyosi xilmaxil. Oʻrmonlarda boʻri, tulki, qoplon, boʻrsiq, quyon, olmaxon, qushlardan boyoʻgʻli, qizilishton, kakku va b.boshqalar yashaydi. Togʻ echkisi, toʻngʻiz, ayiq, bugʻu, dashtlarda sugʻur, yumronqoziq, dala sichqoni uchraydi. R.Ruminiya hududida Retezat milliy boibogʻi va bir necha qoʻriqxona tashkil etilgan.

Aholisining 90%ga yaqini ruminlar. Venger, nemis, loʻli, ukrain, serb va ruslar ham yashaydi. Rasmiy til—rumintil — rumin tili. Shahar aholisi 55,4%. Dindorlarining aksariyati—pravoslavxristianlaraksariyati — pravoslav xristianlar. Yirik shaharlari: Buharest, KlujNapoka, Timishoara, Yassi, Brashov, Galats, Krayova, Konstansa, Ployeshti.

R.Ruminiya hududida odam ilk paleolit davridan yashaydi. Transilvaniya, Moldova va Valaxiyada dak qabilalari yashagan. Mil.av.Miloddan Ia.avvalgi I asr oʻrtalarida getdaklar kabilaqabila ittifoqi shakllanib, keyinchalik uning asosida davlat paydo boʻlaboshlagan.boʻla Milboshlagan. 2I-a.asr boshlarida daklar yashaydigan hududni Rim bosib olib, Dakiya nomi bilan oʻz viloyatiga aylantirdi, daklar esa romanlashtirildi. 271 y.-yil Rim imperiyasi inqirozga uchrashi natijasida rimliklar Dakiyadan chiqib ketishga majbur boʻldi. Keyinroq bu yerlarga gunnlar, gepidlar, avarlar kirib kela boshladi. 6— 76—7-a.lardaasrlarda slavyanlar koʻchib kelib oʻrnashdi. 8—10-a.lardaasrlarda R.Ruminiya hududining talaygina qismi Birinchi Bulgʻor podsholigi tarkibiga kirdi. 10—11-a.lardaasrlarda bijanaklar, qipchokdar, 13-a.daasrda moʻgʻullar bostirib keldi. 14-aasrda ikki mustaqil davlat — Valaxiya va Moldova knyazliklari tashkil topdi. 16-asrga kelib, ular Usmonli turk imperiyasi qoʻl ostiga oʻtdi. 1688-yil Transilvaniya Gabsburglar davlatiga qoʻshib olindi. 17—19-asrdagi Rossiya—Turkiya urushlari natijasida Usmonli turk imperiyasi zaiflashdi, bu esa Valaxiya va Moldova xalqlarining milliy ozodlik kurashiga qulay sharoit yaratdi. Valaxiya va Moldova knyazliklari muxtoriyatga erishdi, ularning xalqdari yagona davlat (1861-yildan Ruminiya)ga birlashdilar. 1862-yil Buharestda milliy majlis chaqirilib, yagona hukumat tuzildi. 1877-yil Ruminiya toʻla mustaqillikksa erishdi va 1881-yil qirollik deb eʼlon qilindi.

Demokratik partiya, 1993 y.-yil asos solingan; Milliy liberal partiya, 1990 y.-yil roʻyxatga olingan; Ruminlar milliy birligi partiyasi, 1990 y.-yil tuzilgan; R.Ruminiya SotsialdemokratikSotsial Demokratik partiyasi (''Partidul Social Democrat''), 2001-yil y.Ruminiya R.Sotsial sotsial demokratiyaDemokratiya partiyasi (''Partidul Democraţiei Sociale in România'') bilan R.Rumin Sotsial-demokratik Demokratik partiyasi (''Partidul Social Democrat Român'') qoʻshilishi natijasida tashkil topgan; R.Ruminiya vengerlari demokratik ittifoqi, 1989 y.-yil tuzilgan; "Bukj Ruminiya" partiyasi, millatchi partiya. R.Ruminiya erkin kasaba uyushmalari milliy konfederatsiyasi, 1993 y.-yil tuzilgan; Milliy kasaba uyushma bloki; "Alfa" milliy kasaba uyushma karteli.

R.Ruminiya — industrialagrarindustrial-agrar mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda sanoatning ulushi 41%, qishloq va oʻrmon xoʻjaligining ulushi 19%, xizmat koʻrsatish tarmogʻi ulushi 40%.

=== Sanoati ===

I.ch.Ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqaruvchi tarmoqlar ustun (?!). YoqilgʻienergetikaYoqilgʻi-energetika bazasining negizini gaz, kumirkoʻmir va neft tashkil etadi. Elektr energiyaenergiyaning koʻp qismi issiqlik elektr stansiyalarida hosil qilinadi (1 y.da-yilda oʻrtacha 55 mlrd. kVtsoat) ning koʻp qismi issiklik elektr styalarida hosil qilinadi. Neft konlari, asosan, Jan.Janubiy va Sharqiy Karpat etaklarida joylashgan. Temir, boksit, polimetall rudalari, mis, oltin, toshtuz va h.k. qazib olinadi. Neftni qayta ishlashning asosiy markazlari — Ployeshti, Brazi, Piteshti, Dermeneshti. Metallsozlik, qora va rangli metallurgiya rivojlangan. Slatinada alyuminiy, KopshaMikedaKopsha-Mikeda qoʻrgʻoshin va rux, BayaMaredaBaya-Mareda mis eritiladi. Mashinasozlik, asosan, neft qazib olish va uni qayta ishlash, kimyo sanoati, yengil va oziq-ovqat sanoati, energetika uchun texnologiya mashinauskunalarimashina uskunalari va elektrtexnika mahsulotlari i.ch.gaishlab chiqarishga ixtisoslashgan. Avtobus larAvtobuslar, t.y.temir yoʻl transporti vositalari, qurilish mashinalari, kemalar va traktorlar ham ishlab chiqariladi. Kimyo sanoatining asosiy mahsulotlari: soda, xlor, oltingugurt kislotasi, mineral oʻgʻit, sintetik kauchuk, plastmassa, smola, kimyoviy tola, doridarmondori-darmon, boʻyoq, loklak va bboshqalar. Binokorlik materiallari i.ishlab ch.chiqarish, sellyulozaqogʻoz, yogʻochsozlik (ayniqsa, mebel), toʻqimachilik tarmoqlari rivojlangan. Oziq-ovqat (meva va sabzavot konservalari, yogʻ, vino, pishloq) sanoatining ham salmogʻi katta. Asosiy sanoat markazlari: Buharest, Konstansa, Yassi, Timishoara va bTimishoara..

Qishloq xoʻjaligiga yaroqli barcha yerlar salkam 15 mln. gektar. Shundan salkam 2,5 mln. gektari sugʻoriladi. Dehqonchilik ustun. Asosiy ekinlari: makkajoʻxori, bugʻdoy, arpa, suli. Texnika ekinlaridan qand lavlagi va kungaboqar yetishtiriladi. Sabzavotchilik, bogʻdorchilik va uzumchilik (asosan, vinobop navlar) rivojlangan. Goʻsht chorvachiligi yetakchi: qoramol, choʻchqa, qoʻy, echki boqiladi. Baliqchilik, parrandachilik, asalarichilik, pillachilik, oʻrmon xoʻjaligi rivojlangan. Q.x.Qishloq xoʻjaligi mamlakatning oziq-ovqatga boʻlgan ehtiyojini 60% qondiradi.

R.ningRuminiyaning Markaziy Yevropa mamlakatlaridan Qora dengiz va Dunayga oʻtiladigan tranzit yoʻllaridagi ahamiyati katta. Mamlakatning umumiy yuk aylanmasida t.y.ningtemir yoʻlning ulushi qariyb 39,5%, dengiz transportining ulushi 48,8%, avtomobil transportining ulushi 7,1%, truboprovod transportining ulushi 3,2%, daryo transportining ulushi 1,4%. T.y.Temir yoʻllar uzunligi 11,4 ming km, avtomobil yoʻllari 153 ming km. Asosiy dengiz porti — Konstansa, daryo portlari — Breila, Jurju va Galats. Buharest (Otopen) va Konstansada xalqaro aeroportlar bor.

Maorifi, ilmiy va madaniymaʼrifiy muassasalari. R.da taʼlim tizimi kuyidagicha: 3 yoshdan 6 yoshgacha boʻlgan bolalar uchun bolalar bogʻchalari mavjud. 6 yoshdan 8 y.lik-yillik maktabda taʼlimtarbiya beriladi, soʻng 2 y.lik-yillik litsey boskichi boshlanadi. 10 ylik maktab negizida hunartexnika tayyorgarligi amalga oshiriladi. Litseyni bitirganlar oliy oʻquv yurtida oʻqishni davom ettirishi mumkin. Yirik oliy oʻquv yurtlari: Buharest universiteti (1864), KlujNapoka, Brashov, Krayova, Galats, Yassi, Timishoara sh.larida untlar, politexnika intlari va b. oʻquv yurtlari bor. R.da Fanlar akademiyasi, Tibbiyot fanlari, Q.x. fanlari va oʻrmon akademiyasi, ijtimoiy-siyosiy FA, ularning filiallari va i.t. institutlari, idoraviy i.t. institutlari bor. FAning kutubxonasi, Markaziy davlat kutubxonasi, Buharest universitetining markaziy kutubxonasi, politexnika institutining kutubxonasi va b. kutubxonalar, shuningdek, tasviriy sanʼat, tarix, etnografiya, arxeologiya, yodgorlik muzeylari mavjud.

Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. R.da koʻpgina gaz., jur. va byulletenlar nashr etiladi. Eng muximlari: "Adeverul" ("Haqiqat", mustaqil kundalik gaz., 1989 y.dan-yildan), "Az" ("Bugun", kundalik gaz., 1990 y.dan-yildan), "Viktorul rominesk" ("Ruminiya kelajagi", kundalik gaz., 1990 y.dan-yildan), "Vyasa kapitaley" ("Poytaxt hayoti", kundalik gaz., 1990 y.dan-yildan), "Demokratsiya" ("Demokratiya", haftanoma, 1990 y.dan-yildan), "Dreptatya" ("Adolat", kundalik gaz., 1990 y.dan-yildan), "Lumya az" ("Bugungi dunyo", mustaqil tashqi siyosat haftanomasi, 1963 y.dan-yildan), "Rominiya libere" ("Ozod Ruminiya", kundalik mustaqil gaz., 1943 y.dan-yildan), "Tribuna ekonomika" ("Iqgisodiy minbar", haftalik jur., 1990 y.dan-yildan). A. M. Pres — Mustaqil xususiy agentlik, 1991 y.-yil asos solingan; Milliy axborot agentligi — Rompres, 1990 y. -yil"Ajerpres" agentligi qayta tashkil etilishi natijasida tuzilgan. Radio va Erkin rumin televideniyesi, 1989 y.-yil Rumin radio va televideniyesi asosida barpo etilgan.

R.Ruminiya hududida frakiylar, skiflar, keltlarning madaniyat yodgorliklari, Qora dengiz boʻylaridagi antik shaharlar (Kallatiya, hozirgi Mangaliya; Istriya; Tomi, hozirgi Konstansa) qoldiklari, Transilvaniya togʻlarida daklar qalʼalarining harobalari saqlangan. Transilvaniya oʻrta asrlar madaniyati Markaziy Yevropa mamlakatlari, Valaxiya madaniyati esa VizantiyaSerbiya meʼmorligi bilan birga, moldovan meʼmorligi oʻziga xos tarzda rivojlangan. 14—17a.larda tosh va gʻishtdan uylar, mahobatli minora va darvozali istehkomlar qurilgan. Xalq turar joylari ochiq galereyalar b-n, oʻymakorlik, naqshinkorlik va koshinkorlik usulida qurildi. 16—18-a.larda barpo etilgan mahobatli inshootlar (KurtyadeArjashdagi yepiskop cherkovi, 1512—17; Buharestdagi Stavropolis cherkovi, 1724—30; Buharest yaqinidagi Mogoshoaya saroyi, 1700—02 va b.) ham shunday usullarda bezatildi, hashamdorlikka intilish kuchaydi, 18a. oxiri meʼmorligida klassitsizm urf boʻldi. 19-a. 2-yarmida sanoat va shaharlar rivojlanishi bilan qorishiq meʼmorlik ruhida jamoat binolari (Buharestdagi Ateneum, Adliya saroyi va b.) va xalq meʼmorligi anʼanalari asosida binolar (Buharestdagi Bufetul) qurish avj oldi. 20-a. 30-y.larida neoklassitsizm belgilari ustunlik qilgan boʻlsa (Buharestdagi Respublika saroyi), asrning 2-yarmida industrial usullar joriy etildi, yangi shaharlar barpo qilindi.

Marosim, mehnat (choʻpon), muhabbat qoʻshikdari, allalar, ballada va doynalar, laparlar oʻziga xosligi bilan ajralib turadi. Xalq cholgʻu asboblari: skripka, kobza, simbala, fluyer, fleyta (nay) va b. Leutar deb atalgan mohir musiqachilar folklorni ommalashtirishda katta ish qiddilar. R.Ruminiya davlati yuzaga kelishi bilan (1862) professional rumin musiqasi rivoj topdi. A. Flextenmaxer, E. Kaudella, Ch. Porumbesku, J. Shtefenesku, K. Dimitresku, G. Dima, G. Muzichesku dastlabki milliy sahna, xor qoʻshiklarini ijod qiddilar. 20-a. 1-yarmida bu maktab gʻoyat ravnaq topdi. Kompozitorlik maktabi asoschisi J. Enesku, shuningdek, M. Jora, S. Dragoy, M. Andriku, P. Konstantinesku kabi isteʼdodli kompozitorlar yetishib chikdi. 1920 y.-yil rumin kompozitorlar jamiyati tuzildi, musiqashunoslik rivojlandi. 20-a. 2-yarmida oratoriya, kantata, operetta, ommaviy qoʻshiq, estrada, teatr va kino musiqasi kabi janrlar yuzaga keldi. R.da 10 ta musiqa teatri, 20 ta simfonik orkestr, xalq musiqa ansambllari, xor jamoalari, 2 ta konservatoriya bor. M. Basarab, K. Silvestri, M. Bredichanu kabi dirijyorlar, 3. Palli, N. Xerlya, A. Floresku, T. L ukachu kabi xonandalar, Sh. Georgiu, Y. Voyku, Sh. Ruxa kabi sozandalar mashhur.

Teatri qad. oʻyin va marosimlardan boshlangan. Ular orasida "kelushariy" (nikoh marosimi) va "brezaya" (yangi yil marosimi) ayniqsa oʻziga xos. R.da dastavval maktab teatrlari paydo boʻldi. 1841 y.-yil Yassida teatr binosi qurildi. 1852 y.-yil Buharestda Katta teatr (1877 y.dan-yildan Milliy teatr) ish boshladi. Soʻngra bir qancha shaharlarda turli yoʻnalishdagi teatrlar ochildi. 19—20-a.larda G. Manolesku, A. Romanesku, K. Nottara, A. Prutyanu, keyinchalik ularning izdoshlari A. Demetriade, T. Bulandra va b. realistik anʼanalarni davom ettirdilar. Ular jahon mumtoz dramaturgiyasi asarlarini va mahalliy mualliflarning pyesalarini sahnalashtirdilar. Eng mashhur aktyorlari: R.Ruminiya Beligan, A. Buzesku, G. VasiliuBirlik, K. Antoniu, M. Bachu, D. Kocha, rej.lari: M. Gelerter, L. Jurjesku, S. Aleksandresku, Y. Pola, L. Chuley va b.

Filmlar 1897 y.dan-yildan suratga olina boshlagan. 1911 y.-yil birinchi film — "Peshonaga yozilgan muhabbat" ishlab chiqarildi. 1950 y. -yil"Vodiy jarangi", 1952 y. -yil"Mitrya Kokor" filmlari yaratildi. 20-a.ning 2-yarmida "Tashnalik", (rej. M. Dregan), "Dunay toʻlqinlari" (rej. L. Chuley), "Panjarasiz osmon" (rej. F. Muntyanu), "Hokimiyat va haqiqat", "Fitna" (rej. M. Markus), "Devor" (rej. K. Vayeni), "Lahza" (rej. Vitanidis) kabi falsafiy, axloqiy filmlar yaratildi. Y. PopeskuGoponing multfilmlari jahonga mashhur. Tanikli aktyorlari — R.Ruminiya Beligan, M. Pogonat, M. Barbu, I. Petresku va b. 1963 y.-yil kino xodimlari jamiyati tuzilgan. Kino mutaxassislari Y.L.Karajale nomidagi teatr va kino sanʼati institutida tayyorlanadi.

1994 y.-yil Oʻzbekiston Respublikasi bilan R.Ruminiya oʻrtasida "Savdo iqtisodiy hamkorlik toʻgʻrisida" imzolangan bitim va OʻzR Prezidenti I. Karimovning 1996 y.-yil R.ga qilgan rasmiy tashrifi vaqtida imzolangan ikki tomonlama hujjatlar ikki davlat oʻrtasidagi iqtisodiy va ilmiytexnikaviy hamkorlik uchun huquqiy asos yaratdi. Oʻzbekiston R.ga paxta tolasi, gazlama, kalava ip va turli xizmatlar eksport kiladi. R.Ruminiya esa plastmassa va undan tayyorlangan mahsulotlar, moy va oʻsimlik yogʻi, doridarmonlar yuboradi. Endilikda mamlakatlarimiz oʻrtasida paxtani qayta ishlash, toʻqimachilik, sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish, q.x. xom ashyosini qayta ishlash, neft va gaz sanoati sohalarida hamkorlik yoʻlga qoʻyilgan. OʻzR Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki R.ning bir qancha yetakchi banklari bilan sheriklik munosabatlari oʻrnatgan. "Oʻzbekneftgaz" milliy xolding kompaniyasi uskunalar yetkazib berish haqida R.Ruminiya kompaniyalari bilan bitimlar tuzgan. R.Ruminiya sarmoyasi ishtirokidagi spirtli ichimliklar ishlab chiqaradigan "Afsar Kompani" qoʻshma korxonasi barpo etilgan. Oʻzbekiston — P. hukumatlararo iqgisodiy kengashi samarali faoliyat koʻrsatmoqda. 2002 y.-yil yakuniga koʻra, ikki mamlakat oʻrtasidagi tovar aylanmasi 5,4 mln. AQSH dollarini tashkil qildi. Har ikki davlatning TRASEKA transport yoʻlagini barpo etish dasturi doirasidagi hamkorligi muhimdir. R.Ruminiya Prezidenti Ion Iliyeskuning 2003 y.-yil apr.da Oʻzbekistonga tashrifi chogʻida turizm sohasida hamkorlik qilish haqida hamda ikkala mamlakatning diplomatik va xizmat pasportlari boʻlgan fuqarolariga vizalarni bekor qilish toʻgʻrisida konsullik konvensiyasi kabi yangi hujjatlar imzolandi. OʻzR bilan R.Ruminiya BMT, Yevropa Xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti, NATO kabi tashkilotlar doirasida xalqaro terrorizm, diniy ekstremizm, uyushgan jinoyatchilik, qurolyarogʻ va narkotik moddalar kontrabandasi, milliy, mintaqaviy xavfsizlikka taxlika soladigan boshqa xavfxatarlarga qarshi birgalikda kurashish haqida kelishib olgan. <ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>